Gaan na inhoud

Empiries

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Weergawe deur Sobaka (besprekings | bydraes) op 09:25, 31 Desember 2022 (normdata)
(verskil) ← Ouer weergawe | bekyk huidige weergawe (verskil) | Nuwer weergawe → (verskil)

Die empiriese bewyslas vir 'n proposisie verwys na bewyse, wat sodanige stelling ondersteun of teëwerk, wat saamgestel is deur of toeganklik te wees vir ‘n sintuiglike-ervaring of eksperimentele prosedure. Empiriese bewyse is van sentrale belang vir die wetenskappe en speel 'n rol in verskeie ander velde, soos epistemologie en die reg.

Daar is geen algemene ooreenkoms oor hoe die terme bewys en empiries gedefinieer moet word nie. Dikwels werk verskillende velde met heel verskillende opvattings. In epistemologie is bewyse wat oortuigings regverdig of wat bepaal of dit rasioneel is om 'n sekere oortuiging te hou. Dit is slegs moontlik as die bewyse deur die persoon “besit” word, wat verskeie epistemoloë aangespoor het om bewyse as private geestestoestande soos ervarings of ander oortuigings te beskou. In die wetenskapsfilosofie, daarenteen, word bewyse verstaan as dit wat wetenskaplike hipoteses bevestig of ontken en tussen mededingende teorieë arbitreer. Vir hierdie rol is dit belangrik dat bewyse publiek en ontkontroversieel is, soos waarneembare fisiese voorwerpe of gebeurtenisse en anders as private geestelike toestande, sodat bewyse wetenskaplike konsensus kan bevorder. Die term empiries kom van Grieks ἐμπειρία (empeiría), dit wil sê 'ervaring'. In hierdie konteks word dit gewoonlik verstaan as wat waarneembaar is, in teenstelling met onwaarneembare of teoretiese objekte. Dit word algemeen aanvaar dat ongesteunde persepsie waarneming uitmaak, maar dit word betwis in watter mate voorwerpe wat slegs vir geassisteerde persepsie toeganklik is, soos bakterieë wat deur 'n mikroskoop gesien word of positrone wat in 'n wolkkamer opgespoor is, as waarneembaar beskou moet word.

Empiriese bewyse is noodsaaklik vir a posteriori kennis of empiriese kennis, kennis waarvan die regverdiging of weerspreking afhang van ervaring of eksperiment. A priori-kennis, daarenteen, word óf as aangebore óf as geregverdig deur rasionele intuïsie beskou en dus as nie afhanklik van empiriese bewyse nie. Rasionalisme aanvaar ten volle dat daar kennis a priori is, wat óf volstrek deur empirisme verwerp word óf slegs op 'n beperkte manier aanvaar word as kennis van verhoudings tussen ons konsepte, maar nie met betrekking tot die eksterne wêreld nie.

Wetenskaplike bewyse is nou verwant aan empiriese bewyse, maar nie alle vorme van empiriese bewyse voldoen aan die standaarde wat deur wetenskaplike metodes bepaal word nie. Bronne van empiriese bewyse word soms verdeel in waarneming en eksperimentering, die verskil is dat slegs eksperimentering manipulasie of intervensie behels: verskynsels word aktief geskep in plaas daarvan om passief waargeneem te word.

Definisie

[wysig | wysig bron]

'n Aangeleentheid/Saak is bewys vir 'n proposisie as dit epistemies hierdie proposisie ondersteun of aandui dat die ondersteunde proposisie waar is. Bewyse is empiries as dit saamgestel is deur of toeganklik is vir sintuiglike ervaring. Daar is verskeie mededingende teorieë oor die presiese definisie van die terme bewys en empiries. Verskillende velde, soos epistemologie, die wetenskappe of regstelsels, assosieer dikwels verskillende konsepte met hierdie terme. 'n Belangrike onderskeid tussen teorieë van bewyse is of hulle bewyse identifiseer met private geestelike toestande of met openbare fisiese voorwerpe. Wat die term empiries betref, is daar 'n dispuut oor waar om die lyn te trek tussen waarneembare of empiriese objekte in teenstelling met onwaarneembare of bloot teoretiese objekte.

Bewyslas

[wysig | wysig bron]

Die konsep van bewyslas is van sentrale belang in epistemologie en in wetenskapsfilosofie, maar speel verskillende rolle in hierdie twee velde.[1][2] In epistemologie is bewyse wat oortuigings regverdig of wat bepaal of dit rasioneel is om 'n sekere doksastiese houding te handhaaf.[3][4][5] Byvoorbeeld, die reukervaring om rook te ruik regverdig of maak dit rasioneel om te glo dat iets brand. Daar word gewoonlik gemeen dat vir regverdiging om te werk, die bewyse deur die die een wat glo besit moet word. Die eenvoudigste manier om hierdie tipe bewysbesit te verantwoord, is om te beweer dat bewyse bestaan uit die private geestestoestande wat deur die “gelowige” besit word.[6][7]

Sommige filosowe beperk bewyse selfs verder, byvoorbeeld, tot slegs bewuste, proposisionele of feitelike geestestoestande.[2] Die beperking van bewyse tot bewuste geestestoestande het die onwaarskynlike gevolg dat baie eenvoudige alledaagse oortuigings ongeregverdig sou wees. Dit is hoekom dit meer algemeen is om te glo dat alle soorte geestelike toestande, insluitend gestoorde maar tans onbewuste oortuigings, as bewyse kan optree.[6][7] Verskeie van die rolle wat bewyse in redenering speel, byvoorbeeld in verklarende, waarskynlike en deduktiewe redenering, dui daarop dat bewyse proposisioneel van aard moet wees, dit wil sê dat dit korrek uitgedruk word deur proposisionele houdingswerkwoorde soos "glo" tesame met 'n dat- klousule, soos "dat iets brand".[8][1][9] Maar dit is in stryd met die algemene praktyk om nie-proposisionele sintuiglike-ervarings, soos liggaamlike pyne, as bewyse te behandel.[1][10] Sy verdedigers kombineer dit soms met die siening dat bewyse feitlik moet wees, dit wil sê dat slegs houdings teenoor ware stellings bewyse uitmaak.[8] In hierdie siening is daar geen misleidende bewyse nie. Die reukervaring van rook sal as bewys tel as dit deur 'n brand geproduseer is, maar nie as dit deur 'n rookgenerator geproduseer is nie. Hierdie posisie het probleme om te verduidelik waarom dit steeds rasioneel is vir die subjek om te glo dat daar 'n brand is, alhoewel die reukervaring nie as bewys beskou kan word nie.[6][2]

In wetenskapsfilosofie word bewyse verstaan as dit wat wetenskaplike hipoteses bevestig of afwys en tussen mededingende teorieë arbitreer.[11][1][2] Metings van Mercurius se "afwykende" wentelbaan vorm byvoorbeeld bewyse wat die rol van neutrale arbiter tussen Newton en Einstein se swaartekragteorie speel deur Einstein se teorie te bevestig. Vir wetenskaplike konsensus is dit sentraal dat bewyse publiek en onkontroversiëel moet wees, soos waarneembare fisiese voorwerpe of gebeure en dus anders as bloot in terme van private geestestoestande.[1][2][5] Op hierdie manier kan dit dien as 'n gedeelde grondslag vir voorstanders van mededingende teorieë. Twee kwessies wat hierdie rol bedreig, is die probleem van onderontkieming en teoriebelaaidheid. Die probleem van onderontkieming het betrekking op die feit dat die beskikbare bewyse dikwels gelyke ondersteuning aan enige teorie bied en dus nie tussen hulle waarneembare fisiese voorwerpe of gebeure kan arbitreer nie en anders as private geestestoestande.[12][13] Teoriebelaaidheid verwys na die idee dat bewyse reeds teoretiese aannames insluit. Hierdie aannames kan dit verhinder om as neutrale arbiter op te tree. Dit kan ook lei tot 'n gebrek aan gedeelde bewyse as verskillende wetenskaplikes nie hierdie aannames deel nie.[2][14] Thomas Kuhn was 'n belangrike voorstander van die standpunt dat teoriebelaaidheid met betrekking tot wetenskaplike paradigmas 'n sentrale rol in die wetenskap speel..[15][16]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 DiFate, Victor. "Evidence". Internet Encyclopedia of Philosophy. Besoek op 11 Junie 2021.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Kelly, Thomas (2016). "Evidence". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Besoek op 11 Junie 2021.
  3. ↑ Steup, Matthias; Neta, Ram (2020). "Epistemology". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Besoek op 15 Junie 2021.
  4. ↑ Mittag, Daniel M. "Evidentialism". Internet Encyclopedia of Philosophy. Besoek op 15 Junie 2021.
  5. ↑ 5,0 5,1 Gage, Logan Paul (2014). "1. Introduction: Two Rival Conceptions of Evidence". Objectivity and Subjectivity in Epistemology: A Defense of the Phenomenal Conception of Evidence (PhD Thesis). Baylor University.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Conee, Earl; Feldman, Richard (2008). "Evidence". Epistemology: New Essays. Oxford University Press.
  7. ↑ 7,0 7,1 Piazza, Tommaso (2009). "Evidentialism and the Problem of Stored Beliefs". Philosophical Studies. 145 (2): 311–324. doi:10.1007/s11098-008-9233-1. S2CID 56299607.
  8. ↑ 8,0 8,1 Williamson, Timothy (2002). Evidence. Oxford University Press. doi:10.1093/019925656X.001.0001. ISBN 978-0-19-159867-8.
  9. ↑ "Philosophy of mind – Propositional attitudes". Encyclopedia Britannica (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Julie 2020. Besoek op 2 April 2021.
  10. ↑ Huemer, Michael (2019). "Sense-Data". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Besoek op 15 Junie 2021.
  11. ↑ Crupi, Vincenzo (2021). "Confirmation". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Besoek op 13 Junie 2021.
  12. ↑ Stanford, Kyle (2017). "Underdetermination of Scientific Theory". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Besoek op 15 Junie 2021.
  13. ↑ "Philosophy of science – Underdetermination". Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 15 Junie 2021.
  14. ↑ Andersen, Hanne; Green, Sara (2013). "Theory-Ladenness". Encyclopedia of Systems Biology (in Engels). Springer. pp. 2165–2167. doi:10.1007/978-1-4419-9863-7_86. ISBN 978-1-4419-9863-7.
  15. ↑ Kuhn 1970
  16. ↑ Bird 2013

Bronne

[wysig | wysig bron]
  • Bird, Alexander (2013). "Thomas Kuhn". Stanford Encyclopedia of Philosophy.  
  • Craig, Edward (2005). "a posteriori". The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy. Routledge. ISBN 978-0415324953. 
  • Feldman, Richard (2001). "Evidence". The Cambridge Dictionary of Philosophy (2nd). Cambridge, UK: Cambridge University Press. 293–294. ISBN 978-0521637220. 
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Empiries&oldid=2549427"