Бешпелтир

Јурт
Бешпелтир
орустап Бешпельтир
Бешпелтир
51°37′50″ с. ш. 85°59′43″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Чамал
Јурт јеезе	Бешпелтирдиҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	576 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↗435 кижи (2021)
Ук-калыктар	алтайлар 95 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 +7 38841
Почтаныҥ индекси	649233
АТТК-ныҥ коды	84243810001
МТТК-ныҥ коды	84643410101
Номер в ГКГН	0154734
Бешпелтир Москва Бешпелтир (Алтай Республика) Улалу Бешпелтир

Бешпелтир (орустап Бешпельтир) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Бешпелтирдиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

Бешпелтир — беш-тоо, белтир — канча ӧзӧктиҥ, јолдыҥ, сууныҥ бириккени.

Беш орустап число пять, белтир орустап пересечение долин, рек, дорог.

Бешпелтир орустап пересечение пяти долин.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Калбажак ла Элӱнчи суулар биригип, Ӱзнезиниҥ суузы башталганында турат. Беш ӧзӧктиҥ бириккенинде, јайым ачык јерде туруп јат, алдында ырак јокто Ӱйтӱшкен лн Ӧлӧҥдӱ деп јурттар болгон. Јуртты айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 576 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Каскак кайыр кырлар ортозында ӧзӧктӧрин, актарын, јалаҥдарын ыжыктап, соок салкындарды кийдирбейт, оыҥ учун мында јылу, јымжак кыштар ла серӱӱн, чыкту јайлар болот. Агаштар ла ӧлӧҥ-чӧпкӧ јарамыкту айалга турат. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С..

Аҥ-куштары

Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет.

Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орустап иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орустап свиристель), тейлеген, таралјы (орустап сойка), теке-мӱӱс (орустап чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.

Ӧзӱмдери

Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.

Јери ле јолдоры

Јуртта 5 ором: Елендиниҥ, Тӧс, Ӱйтӱшкенниҥ, Чиччениҥ, Калбажактыҥ.

Бешпелтир јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Бешпелтир	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал	30 км
Республикан тӧс кала Улалу	100 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	190 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 497 км-деҥ (Себи-Оозы јурт)	39 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Бешпелтир јурт Чамал аймакка кирген.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
457	↗458	↘455	↗479	↘472	↗481	↘480	↘472	↘465	↘429	↘426	↗435

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 546 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ туразы;
• эмчилик;
• культураныҥ байзыҥы;
• библиотека;
• стадион;
• почта;
• АЗС;
• СТО.

Экономиказы

Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы ла соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес (555).(начало 1980-х годов, ул. Центральная, 29)

Археологиялык

• Ташта јурамалдар (421);
• Мӧҥкӱсалгыштар (397, 623);
• Јебрен корумдар (689);
• Јебрен јурт (398—404, 626).

Ар-бӱткендик

• Байлу туу (..);
• Аржан суу (Карајӱрек, 477).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

Јарлу улузы

• Суразакова Н. Н. (15.03.1925 — 31.08.1998) — шиҥжӱчил, баштапкы алтай кандидат наук (1956), недагогика билимниҥ докторы, профессор, алтай тил ле литератураны школдо ӱредер методиказыныҥ тӧзӧӧчизи, онноҥ артык бичиктер ле ӱредӱ программалардыҥ авторы, Ойрот-Турада педучилищеде ӱренген. Јууныҥ ӧйинде ол Карл Либкнехттиҥ адыла адалган пединститутка кирет, 1943 јылда алтай студенттерле кожо институт Москвага јанарда, кожо барган;
• Челтуева А. Я. (1971 јылда Бешпелтирде чыккан) — артист, вокалист, кӱӱлик сургалдыҥ ӱредӱчизи, 1988 јылда областьтыҥ национал школын божодып, Барнаулда кӱӱлик училищеде, оноҥ Москвада Гнесиндердиҥ кӱӱлик академиязында ӱренген, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи, узак ӧйгӧ кожоҥ ло бијениҥ «Алтам» деп театрыныҥ солисты болуп иштеген;
• Букачаков Р. Б. — «Единая Россия» деп партияныҥ турчызы , Чамал аймактыҥ башкараачызы (2003—2008 јј.), Ар-бӱткенди корулаары аайынча министр, эки катап Эл Курултайдыҥ депутады, Россияныҥ Госдумазыныҥ депутады.