Кара-Кујур
| Јурт | |
| Кара-Кујур | |
|---|---|
| орустап Кара-Кудюр | |
| 50°40′31″ с. ш. 87°49′31″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Улаган |
| Јурт јеезе | Чибилӱниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1288[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘344[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 85 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649740 |
| АТТК-ныҥ коды | 84230840002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84630440106 |
| Номер в ГКГН | 0153875 |
|
|
|
.svg)
Кара-Кујур (орустап Кара-Кудюр) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Чибилӱниҥ јурт јеезезине кирет.
Этимологиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кара-Кујур орустап чёрный, солонцовый грунт, солончак[4].
Физико-географиялык темдектери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Географиязы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш јанында, Башкуш сууныҥ јарадында, Кара-Кујурдыҥ суузыла бириккенинде, Улаганнаҥ 10 км тӱндӱк-кӱнбадыш јанында турат. Мӧш буркеген кырларлу, учар-сууларлу, кӧлдӧрлӱ.Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1288 метрге бийик[1].
Климады
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Климады кезем-континентал. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Кышкыда тӱндӱк аймактарга кӧрӧ тыҥ сооктор болот. Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.
Аҥ-куштары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Улаган алтай аҥдык јер. Тайга-ташта казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, шӱлӱзин, јеекен, ирбис бар. Туйгакту аҥнаҥ марал, булан, элик, тооргы, какай јӱрет[5]. Оок то аҥдар кӧп агас, албаа, киш, суузар, камду, јоонмойын ла о.ӧ. Куштардаҥ барынтычылары мечиртке, шоҥкор, боро ылаачын, карчага, ӱкӱ, кезигиниҥ тоозы кезем астаган учун олорды Алтай республиканыҥ «Кызыл бичигине» кийдирген[6]. Сууларда азый балыктыҥ кандыйы ла болгон, эмди суулар тартылып, тайызаган учун балык та астай берген. Аймакта кезик кӧлдӧрдӧ таҥынаҥ аргачылар балык ӧскӱрип, садуга апарат: пелядь, чараган ла форель.
Ӧзӱмдери
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, алама, груша, слива, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].
Јери ле јолдоры
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 4 ором: Олјондо, Јараттай, Мессте, Тӧс.
| Кара-Кујур јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чибилӱ | 10 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Улаган | 13 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 370 км, 420 км (Чуйдыҥ трагы) |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 460 км, 510 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ (Акташ) | 62 км |
Тӱӱкизи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јурт јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
[тӱзедер | кодты тӱзедер]| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 348 | →348 | ↘347 | ↗348 | →348 | ↗350 | ↘344 |
Ук-калыктары
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 351 кижи болгон, олордыҥ 85 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- баштамы школ;
- библиотека;
- јурттыҥ клубы;
- эмчилик;
- стадион;
- магазин.
Экономиказы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Агашла иштер. Туризм.
Кереестер
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Тӱӱкилик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1975 ј. Меесте ором, 6)[13][14].
Археологиялык
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Ташта јурамалдар (1720)[15].
Ар-бӱткендик
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Байлу туу (..)[15];
- Аржан суу (..)[15];
- Кара-Тыт , Тадыштардыҥ озогы јурты (1734)[15];
- Кара-Кујурдыҥ боочызы — Чибилӱ , байлу ажу (1699)[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
[тӱзедер | кодты тӱзедер]Јарлу улузы
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- Юлуков Н. Г. (1939 ј.) сӧӧги алмат — ӱлгерчи, бичиичи, јурукчы, спортчы (боксло спорттыҥ узы), Јаш-Турада сельхозтехникум божоткон, Улалуда пединституттыҥ тӱӱки факультедин божоткон, Алтайдыҥ Чолмоны газетте иштеген, Национал музейде ижин токтоткон. Культурада ветеран, алматтардыҥ јайзаҥы, спорттыҥ узы[16].
Ајарулар
[тӱзедер | кодты тӱзедер]- ↑ 1,0 1,1 Кара-Кудюр (Кара-Кујур)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034082. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605290558. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Юлуков Н. Г. Выставка[1]
Тайантылар
[тӱзедер | кодты тӱзедер] Улаган аймактыҥ јон јаткан јерлери | |||
|---|---|---|---|
 | Аймактыҥ тӧс јери: Улаган јурт |  | |