Somalia

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Somalia u oficialment Republica Federal de Somalia (en somalí Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, en arabe جمهورية الصومال الفيدرالية) ye un país situato en o clamato Cuerno d'Africa, a l'este d'o continén africano. Muga a l'este y a o norueste con Etiopia y Chibuti; a o norte con o golfo d'Adén; a o sud con Kenya y a l'ueste con l'Oceano Indico.

Republica Federal de Somalia جمهورية الصومال الفيدرالية Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Un Peuple, Un But, Une Foi (Francés: Un Pueblo, Una Meta, Un Credo)
Himno nacional: Pincez tous vos koras, frappez les balafons
Situación de Somalia
Capital	Mogadixo
Mayor ciudat
Idiomas oficials	Somalí y arabe
Forma de gubierno President Primer ministro	Republica Mohamed Abdullahi Mohamed Mohamed Hussein Roble
Independencia D'o Reino Uniu y Italia	1 de chulio de 1960
Superficie  • Total  • % augua	Posición 41º 637.657 km² 1,6%
Población  • Total  • Densidat	Posición 88º 8.025.190 (2003) 13 hab/km²
PIB (PPA)  • Total ([[]])  • PIB per capita	Posición º
Moneda	Chelín somalí
Chentilicio	Somalí
Zona horaria	UTC+3
Dominio d'Internet	.so
Codigo telefonico	+252
Prefixo radiofonico	6OA-6OZ
Codigo ISO	706 / SOM / SO
Miembro de: ONU, UA

A suya población ye de 8.025.190 habitants (2003) en una superficie de 637.657 km², con una densidat de población de 13 hab/km².

A capital d'o país ye a ciudat de Mogadixo (u Muqdisho en somalí).

En l'antiguidat, Somalia estió un important puesto comercial. Ye una d'as ubicacions mas prebables de l'antigo Punt. Mientres a Edat Meya, soldanatos somalíes dominoron a rechión, incluyius os d'Adel, Ajuran y Geledi. En zaguerías d'o sieglo XIX, o soldanato Majeerteen estió colonizau per Italia, Reino Uniu y Etiopía. Os colonizadors europeus fusionoron o territorio en dos colonias, a Somalia italiana y lo Protectorau d'a Somalia britanica. Entremistanto, en l'interior, os derbixes lideraus per Mohammed Abdullá Hassan s'enfrontinoron mientres dos decenios a las fuerzas colonizadoras dica a suya redota en a campanya de Somalilandia de 1920. Italia adquirió lo control total d'as rechions nord-este, central y sud d'a rechión dimpués de colonizar os soldanatos de Hobyo y Majeerteen. En 1960, toz dos territorios s'unioron pa formar a independient Republica de Somalia baixo un gubierno civil.

En 1969, un estau socialista liderau per Mohamed Siad Barre prenió lo poder dimpués de un golpe d'estau y establió a Republica Democratica de Somalia. A republica colapsó en 1991 con l'inicio d'a guerra civil somalí. Mientres a guerra, Somalia se dividió de facto en chicotas rechions independients, sin un poder que gubernase en a suya totalidat. En iste periodo, a mayoría d'estas rechions tornoron a dreito consuetudinario y relichioso, y Somalilandia declaró a suya independencia. En 2004, diferents faccions alcordoron conformar un gubierno federato de transición, unificando lo país, y en 2006, con una intervención etiope respaldada per Estaus Unius, o gubierno federato de transición prenió lo control d'a mayoría d'as redoladas en conflicto d'o sud d'a recientment formada Unión de Tribunals Islamicos (UCI). Posteriorment, l'UCI se dividió en grupos mas radicals, como Al-Shabab, que han luitau contra o gubierno y os suyos aliaus d'a Misión de l'Unión Africana en Somalia.

En 2012, os insurchents heban perdiu a mayor parti d'os territorios baixo o suyo control. En agosto de 2012 s'aprebó una nueva constitución provisional pa o país unificau, levando a la creyación d'o Gubierno Federal de Somalia. Somalia ha estau considerau un Estau falliu u frachil per cuantos meyos de comunicación. Ye miembro d'as Nacions Unidas,a Liga Arabe, l'Unión Africana, o Movimiento de Países No Aliniaus y l'Organización pa a Cooperación Islamica.

Cheografía

Somalia, o país mas oriental d'Africa, ocupa un aria de 637.657 km². Se troba en a punta d'una rechión conoixida habitualment como o Cuerno d'Africa -a causa d'o suyo pareixiu en o mapa con un cuerno de rinoceront- d'a cual tamién forman parti Etiopia y Chibuti.

Lo territorio somalí ye componiu sobretot de planas, sasos y tierras elevadas. En o norte, manimenos, as montanyas Karkaar se sitúan a distancia variable d'o golfo d'Adén. L'orache ye calido mientres tot l'anyo con veranos inclements, fueras d'en os territorios de mayor altitut d'o norte d'o país. Tot y con localizar-se en l'ecuador terrestre a plevida en o país ye rariza, y a mayor parti de Somalia se troba en terreno arido u semiarido, adecuau nomás pa o pastoreyo nomada que practica mas d'a metat d'a población. Nomás en unas arias de plevidas moderadas, en o nordueste y sudueste, an se troban os dos ríos importants d'o país, se practica una agricultura de bella importancia.

A cheolochía local suchiere a presencia de valurosos chacimientos minerals. A larga costa de Somalia (3025 kilometros) ha teniu importancia historica, a causa que permitiba o comercio de l'Orient Proximo con l'Africa Oriental y actualment como camín de paso obligau enta la canal de Suez.

Clima

No i hai muita variación estacional en o suyo clima. As condicions calurosas prevaleixen a lo largo de tot l'anyo, con aires y plevidas monzonicas periodicas irregulars. A meya d'as temperaturas maximas diarias ye de 30 a 40 °C, fueras d'en elevacions mas altas a lo largo d'a costa oriental, que ye afectada per una corrient marina freda. Lo rango mas alto en o clima se produz en o norte, an en o mes de chulio as temperaturas a vegadas superan os 45 °C en as planas litorals y cayen per debaixo d'o punto de conchelación o mes d'aviento en l'altiplano.

A diferencia d'os climas d'a mayoría de países en ista latitut, Somalia tien un clima mas arido en as rechions d'o nord-este y central y semiarido en o nordueste y sud. En o nord-este a precipitación anyal ye inferior a 100 mm, en o saso central ye d'uns 200 a 300 mm. Lo nordueste y o sudueste d'a nación reciben muita mas plevida, con un promeyo de 510 a 610 mm a l'anyo. Encara que as rechions costeras son calients y humidas mientres tot l'anyo, l'interior ye tipicament ixuto y calient.

I hai cuatro estacions prencipals arredol d'as cuals chiran a ganadería y l'agricultura, istas son dictadas per os cambeos en os patrons de l'aire. Asinas, a temporada d'aviento a marzo ye clamada Jilal y ye a temporada mas ixuta de l'anyo. A prencipal temporada de plevidas conoixida como Gu dura d'abril a chunio. Iste periodo se caracteriza per os monzons d'o sudoeste que rechovenexen a tierra de pastoreyo, especialment en l'altiplano central y breument transforman o desierto en una exuberant vechetación. De chulio a setiembre ye a segunda temporada ixuta clamada Xagaa. Lo Dayr que ye a estación de plevidas mas curta y dura d'octubre a aviento.

Organización politico-administrativa

Diez ciudaz mas importants

As suyas diez ciudaz mas importants son:

Puesto	Ciudat	Rechión	Población
1	Mogadixo	Banaadir	2,587,183
2	Marka	Lower Shabelle	230,100
3	Jamaame	Lower Jubba	185,270
4	Baidoa	Bay	129,839
5	Bosaso	Bari	74,287
6	Afgooye	Lower shabelle	65,461
7	Galkaio	Mudug	61,200
8	Garoowe	Nugal	57,300
9	Qoryoley	Lower Shabelle	51,720
10	Jowhar	Middle Shabelle	47,086

Economía

Mercau Hamarwayne en Mogadixo.

Somalia ye un d'os países mas pobres d'a planeta, con relativament poquez recursos naturals. A mayor parti d'a economía estió arranada en a guerra civil somalí. Gran parti d'a suya población ye nomada u seminomada y vive d'a cría d'o bestiar. A banana ye unatro important producto d'exportación. Zucre, sarrachón, panizo y peix son producius nomás pa lo mercau interno.

Tot y con a manca d'un gubierno nacional, Somalia ha manteniu una fuerte economía informal, basada sobretot en a ganadería, en a transferencia y remesas de fondos, y en as telecomunicacions. A agricultura ye o sector mas fuerte, y a ganadería representa uns 40 % d'o PIB y mas de 50 % d'as exportacions.

Seguntes o Programa d'as Nacions Unitas pa o Desembolique (PNUD), en 2012 Somalia teneba beluns d'os indicadors de desembolique mas baixos d'o mundo y un indiz de desembolique humán (IDH) sorprendentment baixo de 0,285. Isto s'ubicaría entre os mas baixos d'o mundo si se disposase de datos comparables, y cuan s'achusta a la desigualdat significativa que existe en Somalia, o suyo IDH ye encara mas baixo. Lo PNUD sinyala que as desigualdaz entre os diferents grupos socials, un d'os prencipals impulsors d'os conflictos, s'han iu enamplando.

Cheografía humana y sociedat

Demografía

Somalia tien una población estimada de 9,3 millons de personas. Istas estimacions son dificils d'achustar a resultas d'a complicada situación politica d'o país, y tamién a la naturaleza nomada de gran parti d'os suyos habitants. Lo zaguer censo ye de 1975, y ye en o cual se basan beluns d'os analistas estranchers. Manimenos, l'indiz de creiximiento d'a población de Somalia ye un d'os mas altos d'Africa y d'o mundo, tenendo asinas estimacions en un rango de 15 a 25 millons d'habitants, seguntes atros demografos.

Actualment, o 60 % d'os somalíes son pastors nomadas u semi nomadas de vacas, camellos, uellas y crabas. Un 25 % d'os habitants son granchers asentaus en as rechions fertils entre os ríos Juba y Shebelle, a lo sud d'o país. A resta d'a población se concentra en as arias metropolitanas.

Como consecuencia d'a guerra, Somalia tien una gran comunidat de refuchiaus difuera d'o país, una d'as mayors d'Africa. Se calcula que pueden rondar o millón de personas refuchiadas difuera d'o continent, estando Italia, Reino Uniu y os países nordicos os prencipals destins d'os mesmos.

D'alcuerdo a estimacions de 2012, as cinco localidaz mas pobladas de Somalia sobrexeban os 90.000 residents. Istas son: Mogadixo (1.588.173 habitants), Hargeysa (478.514), Burao (155.832), Bosaso (107.326) y Beledweyne (94.157).

Gastronomía

Lo Bariis Iskukaris ye una birolla tipica feita de roz y carne de camello.

A cocina de Somalia, que vareya d'una rechión a unatra, ye una mestura de cuantos influxos culinarios. Ye o producto d'a rica tradición d'o comercio de Somalia. Tot y con a variedat, queda una coseta que chunta as distintas cocinas rechionals: tota a birolla se sirve halal. Per tanto, no i hai platos de tocín, no se sirve alcol, no se mincha cosa que murió sola y no s'incorpora sangre. Lo Qaddo (u l'almuerzo) gosa estar elaborau.

As variedaz de bariis (roz), prebablement o mas popular sía lo basmati, gosan actuar como plato prencipal. Especias que incluyen comín, cardamomo, clau, canela y salvia se fan servir pa adhibir aromas a istos diferents roces. Os somalíes sirven a cena dica as 9 pm. Mientres o Ramadán, a cena se gosa presentar dimpués d'as oracions de Tarawih; a vegadas dica as 11 pm.

O xalwo ye un lamín popular reservau pa ocasions festivas especials, como celebracions d'Eid u recepcions de vodas. Ye feito d'amelón de panizo, zucre, cardamomo en polvo, nuez moscada en polvo y ghee. A vegadas tamién s'anyaden cascagüets pa emponderar a suya testura y o suyo gusto. Dimpués d'as birollas, os fogarils se perfuman tradicionalment con encienso, que se prepara adintro d'un cremador d'encienso conoixiu como dabqaad.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Somalia.
• (en) Pachina web oficial d'o Gubierno de Somalia.

• Datos: Q1045
• Multimedia: Somalia / Q1045