Tutankamón

Tutankamón
faraón 1332 edC - 1323 edC ← Semenejkara (es) , Ânkh-Khéperourê - Ay (es) →
Vida
Nacimientu	Amarna (es) , circa 1341 de edC
Nacionalidá	Imperiu Nuevu d'Exiptu
Residencia	valor desconocíu
Muerte	Menfis, 1323 de edC (17/18 años)
Sepultura	KV62 (es)
Causa de la muerte	malaria
Familia
Padre	Akenatón
Madre	The Younger Lady
Casáu con	Anjesenamón
Fíos/es	317a mummy (en) 317b mummy (en)
Hermanos/es	Anjesenpaatón-Tasherit Mérytaton Tasherit Meketatón Anjesenamón Neferneferuatón-Tasherit Neferneferura Setepenra Meritatón
Pueblu	Dinastía XVIII d'Exiptu
Estudios
Llingües falaes	Llingua exipcia media
Oficiu	gobernante

Neb-jeperu-Ra Tut-anj-Amón, conocíu como Tutankamón, (circa 1341 de edC, Amarna ^(es)  – circa 1323 de edC, Menfis) foi un faraón perteneciente a la dinastía XVIII d'Exiptu, que reinó de 1336/5 a 1327/5 e.C. El so nome orixinal, Tut-anj-Atón, significa «imaxe viva d'Atón», ente que Tut-anj-Amón significa «imaxe viva d'Amón». Ye posible que Tutankamón sía'l rei Nibhurrereya de les cartes de Amarna, y probablemente el monarca denomináu Ratotis, Ratos o Atoris, que reinó nueve años, según los posteriores epítomes de la obra de Manetón.

Magar formalmente defínese que la Dinastía XVIII remata col reináu de Horemheb, puede afirmase con un altu grau de certidume que'l mozu Tutankamón foi l'últimu faraón de sangre real de la dinastía. Xubió al tronu dempués del periodu de Amarna y devolvió a los sacerdotes de Amón la influencia y el poder que tuvieren enantes de la revolución relixosa y política d'Akenatón. Mientres el so curtiu reináu tuvo en manes d'Ai y Horemheb, que se partieron el poder: Ai alministró Exiptu y Horemheb remanó l'exércitu.

El so reináu carauterizar por una torna a la normalidá nel planu sociu-relixosu dempués del interludiu protagonizáu pol monoteísmu de Akenatón. Dichu torna foi paulatín, restaurando'l cultu nos templos abandonaos de dioses como Amón, Osiris o Ptah, asitiando en funciones a la casta sacerdotal y dexando la celebración de los ritos pertinentes. Nel planu artísticu, los cánones inauguraos so la égida d'Amarna siguiríen fluyendo hasta fundise colos patrones tradicionales del arte exipcio. Nes imáxenes oficiales, la imaxe del nuevu rei sería enfatizada constantemente al pie del so Gran Esposa Real conxugando l'heriedu visual de Amarna (les imáxenes d'intimidá familiar de la pareya real visibles en tronos, sielles, arques, etc., atopaos en la tumba real) col mensaxe políticu oficial de continuidá de la dinastía, claramente visible pol mapa d'imáxenes d'Anjesenamón.

Tutankamón nun foi un faraón notable nin conocío en dómines antigües; el tamañu relativamente pequeñu de la so tumba (KV62) foi la razón de que nun fuera afayada hasta'l sieglu XX. Howard Carter atopar intacta en 1922. El so descubrimientu y les ayalgues atopaes nella tuvieron cobertoria mundial na prensa y anovaron l'interés del públicu pol Antiguu Exiptu, convirtiéndose la mázcara funeraria del faraón na imaxe más popular. L'afayu de la so tumba, casi intacta, foi un apurra fundamental pa la comprensión de la hestoria y cultura exipcia. Fixo posible sacar a la lluz una cantidá apreciable de xoyes, muebles, armes y variaos instrumentos; dexando esto ampliar la conocencia de la civilización exipcia.

Nomes y títulos

Aniellu portando'l Nome de Tronu: Neb-Jeperu-Ra.

Al nacer, c. 1345 e.C., asignóse-y el nome de Tut-anj-Atón, que darréu camudó a Tut-anj-Amón, cuando nel ocaso de la revolución teolóxica d'Amarna abandonóse'l cultu al dios Atón volviendo al vieyu panteón exipciu, beneficiando primordialmente al dios Amón. So la ideoloxía del Atonismo: nome de nacencia, Tut-anj-Atón Heka-hiunu-shema «imaxe viviente de Atón, gobernante de Heliópolis» o «el que vive en Atón, gobernante de Heliópolis». El tronu chapado n'oru, afayáu por Howard Carter na tumba KV62, contién nel so respaldu'l cartuchu col nome orixinal na forma del periodu denomináu Atonismo. So la ideoloxía de Amón de Tebas: nome de nacencia, Tut-anj-Amón «el que vive en Amón» o «imaxe viviente de Amón»; nome de Tronu, Neb-jeperu-Ra «el Señor de les manifestaciones ye Ra».

El so nome foi escritu como Amón-tut-anj, por cuenta del costume de los escribas de poner el nome del dios de primeres de la frase pa honra-y. Nos epítomes de Manetón ye denomináu Ratotis, Ratos y Atoris.

Predecesores

Los sos oríxenes yeren inciertos, una y bones el final de la revolución relixosa conocida como Periodu de Amarna, implicó una suerte de maldición de la so alcordanza sobremanera lo rellacionao col '"Rei herexe" Akenatón. Formuláronse delles hipótesis alrodiu de los sos proxenitores, delles inducíes deliberadamente para llexitimar el so accesu al tronu. Hai razones de pesu pa creer que yera fíu d'Akenatón, el Faraón herexe (teoría defendida por Zahi Hawass y sofitada poles pruebes d'ADN de 2010) y de una de les sos hermanes, anque de fechu la identidá de la madre siguía siendo un misteriu. Mientres munchos años dalgunos suxirieron que yera fíu d'Ai, anque les evidencies yeren escases (solo un bloque de piedra proveniente de la ciudá d'Hermópolis). Consideráronse trés hipótesis al respective de los sos oríxenes:

Tutankamón como fíu de Amenhotep III

El nuevu rei Tutankamón ofrendando a la divina pareya: el dios Ptah y a la so esquierda la so consorte Sejmet. La torna a los ritos tradicionales dempués del interludiu d'Amarna.

Esta hipótesis sofitar nel afayu de diversos artículos na tumba KV62 del rei neñu colos cartuchos d'Amenhotep III, de la so Gran Esposa Real, la famosa reina Tiya, del príncipe Tumose, el primoxénitu de Amenhotep III muertu prematuramente, y de la princesa Sitamón, quien a finales del reináu d'Amenhotep III xubiría como Gran Esposa Real. Nun esiste na tumba nengún elementu o artículu que mente remotamente al faraón herexe Akenatón nin a nenguna de les sos reines.

En contra d'esta hipótesis irguen dos factores:

1. El primeru fai referencia a los intervalos de tiempu. Puede asegurase con bastante certidume que la muerte de Tut-ank-atón (darréu camudáu so la ideoloxía tebana a Tutankamón Hekaiunushema), producir ente los 17 y los 19 años d'edá. Estes evidencies provienen de la momia, más precisamente del desenvolvimientu oseu de la cadarma del rei neñu. Arriendes d'ello, Tutankamón foi niciáu por Amenhotep III, o'l so fíu Amenhotep IV (Akenatón o'l faraón herexe»). Si considérase que'l reináu de Akenatón tuvo un ralu de duración d'unos 17 años, ye menos probable la posibilidá de ser hermanu del herexe (esto ye, fíu del faraón Amenhotep III) en cuenta de ser un fíu direutu d'un rei más nuevu, seya Ajenatón o l'enigmáticu Semenejkara. Magar se sabe que Amenhotep III foi un rei llonxevu, los intervalos de tiempu alloñen decididamente la hipótesis de que fuera'l padre de Tutankamón.
2. L'otru factor a considerar ye'l contestu políticu-relixosu esistente nel momentu de la muerte del rei neñu. La variedá d'instrumentos y pertenencies que faíen referencia a Amenhotep III, Tiya, etc., amuesa con claridá la intención de dar continuidá y llexitimidá a la dinastía reinante y escaecer l'escalabru de l'aventura relixosa del periodu

Tutankamón como fíu de Semenejkara

La hipótesis que sostién que'l faraón neñu ye un renuevu del socesor d'Akenatón, l'enigmáticu faraón Semenejkara, escarez d'evidencies oxetives que la sostengan:

El nuevu rei Tutankamón. Talla en madera policromada.

1. El puntu a favor d'esta hipótesis ye la falta absoluta de referencia dalguna a Tutankamón nos restos atopaos del periodu d'Amarna, onde los rastros atopaos nun menten práuticamente al príncipe Tutankamón. L'únicu rastru esistente hasta'l momentu provién d'un relieve d'una piedra d'arenisca, topáu na ciudá d'Hermópolis onde foi evidentemente reutilizada al abandonu de la ciudá Amarna polos reis de la Dinastía XIX, quien utilizaron los materiales de la ciudá abandonada como cantera pa la provisión de materiales destinaos a obres n'otres llocalizaciones. En dichu relieve, mentar al fíu corporal (o físicu) del rei, el so amáu Tutankamón". Ye la única mención qu'esiste, nun esclariando quién podría ser el so proxenitor, quién de xuru tendría un parentescu col rei, seya Ajenatón, Amenhotep III o Semenejkara. Lo más probable ye que la mención de ser de sangre real, faiga de xuru referencia a la so pertenencia a una llinia colateral. La non inclusión de cartuchu nel nome del hasta entós príncipe fai inferir que la inscripción foi realizada cuando Tutankamon nun yera faraón. Amás, les pruebes efectuaes a la momia atopada en KV55, ensin identificar fehacientemente hasta agora, amuesen munchos rastros de semeyanza tantu nel so aspeutu físicu como nel grupu sanguineu del faraón neñu.
2. En contra de dicha hipótesis, sumir la falta d'evidencies que venceyen a Tutankamon col so antecesor nel tronu Semenejkara según tamién l'ambigüedá na identificación de la momia atopada en KV55, que podría ser d'Akenatón o de Semenejkara.

Tutankamón como fíu de Akenatón y Kiya

Foi hasta güei la hipótesis más aceptada nel mundu académicu, encontada non yá nes evidencies atopaes nos xacimientos arqueolóxicos d'Amarna, Tebas y el Valle de los Reis, sinón qu'amás, na investigación realizada por Hawas et al. (2010) quien realizaron diversos estudios antropolóxicos, radiolóxicos y xenéticos a 11 momies reales ente setiembre de 2007 y ochobre de 2009, y ente les cualos atopábase la de Tutankamón y ascendencia.

El nuevu rei Tutankamón, cazando con arcu, portando la corona Jepresh xunto a la so esposa Anjesenamón, la fía d'Ajenatón y Nefertiti.

Definir a la madre del faraón neñu como la enigmática Kiya, quien, amás de Nefertiti y les sos fíes, ye la única muyer del harén real que ye mentada y de la qu'esisten rastros. Foi nomada como hemet mererty aat o "L'amada Gran Esposa". Tal relevancia llevó al exiptólogu Cyril Aldred a afirmar que se debía a que Kiya foi quien dotó d'un renuevu masculín al rei Ajenatón, dándo-y la posibilidá de siguir el llinaxe de la gloriosa Dinastía XVIII. La prematura muerte de Kiya, quien se piensa que nun sobrevivió al faraón Ajenatón, dio llugar a la ocupación del so espaciu na corte y posterior usurpación de títulos per parte de Nefertiti y dalguna de les sos fíes. Esta hipótesis tamién sostién la necesidá de llexitimar l'ascensu al tronu de Tutankamón, yá que ye casáu cola fía d'Akenatón y Nefertiti, la princesa Anjesenpaatón, quien darréu sufriría'l cambéu de nome a Anjesenamón al igual que'l so maríu.

Cabo recordar que'l costume de casar a un príncipe d'una esposa secundaria con una princesa de la Gran Esposa Real, siendo medios hermanos, fuera yá practicada enantes nel Antiguu Exiptu y apocayá na mesma Dinastía XVIII; la princesa Hatshepsut foi casada col so mediohermanu Tutmosis II, quién yera renuevu del rei Tutmosis I, pero d'una esposa de menor llinaxe del harén real.

En contra d'esta hipótesis, sobre'l llinaxe de Tutankamón arguméntase la falta total de dalguna referencia a Akenatón, pero sí a los sos güelos, tantu Amenhotep III como Tiya. Pero esti argumentu suel ser rebatido considerando'l contestu políticu - relixosu nel momentu del decesu del faraón neñu. Exiptu atopar nun momentu de restauración de los cambeos operaos mientres el periodu de Amarna, intentando borrar toa referencia escontra'l Rei Herexe; siendo polo tanto esplicable la total omisión de referencies y, como procesu de restauración, establecióse conexón ente Tutankamón y los sos güelos, dándo-y sentíu de continuidá a la dinastía real. Esto esplicaría la falta total de referencia escontra daqué que conecte col periodu de Amarna nos instrumentos y enseres atopaos na tumba de Tutankamón.

Pruebes d'ADN

El 17 de febreru de 2010, el Conseyu Supremu d'Antigüedaes, en El Cairu (Exiptu), informó d'una serie d'estudios xenéticos, publicaos na revista Journal of the American Medical Association (JAMA) y llevaos a cabu a lo llargo de más de dos años, nos que se evidenciaba que Tutankamón morrió pola mor del Mal de Köhler (una necrosis avascular ósea) agraváu por malaria. Esta teoría taría acotada polos 103 cayaos y la gran cantidá de medicines qu'atoparon na so tumba. Por ello, deduzse que, a pesar de morrer con tan solo 19 años, sufría grandes dolores de güesos.

Tamién afirmaron que'l faraón yera fíu de Akenatón o, siquier, del monarca soterráu na tumba KV55 y que la so güela foi la reina Tiye o Tiya. Los estudios d'ADN realizaos na momia del faraón Tutankamón dexaron pescudar que la momia de KV55 yera'l padre del faraón neñu y fíu del faraón Amenhotep III. Tal patrón xenéticu fai concluyir que'l morador de KV55 nun sería otru que Ajenatón.

Los mesmos estudios d'ADN revelaron, amás, que la momia de la tumba KV35YL, afayada al llau de la momia de Tiya (KV35EL) y conocida como Dama Nueva, ye la de l'auténtica madre de Tutankamón, revelada amás como hermana plena de la momia KV55. Esti descubrimientu fai del nuevu faraón, a lo menos, frutu d'un incestu regio (nada infrecuente na dómina), y supondría (asumiendo que KV55 ye Akenatón) que'l rei "herexe" concibió al so fíu con una de les sos hermanes, siendo imposible especificar si foi dalguna de los cinco fíes conocíes de Amenhotep III y Tiye. Pero quedaría asina refugada la hipótesis de Kiya. La consanguinidá, según el mesmu estudiu, esplicaría l'acumuladura d'alifaces nel nuevu rei, como tantes vegaes asocedió na hestoria de les dinastíes reales.

Recién estudios d'ADN, realizaos pol institutu IGENEA, de Zurich, reconstruyó'l perfil xenéticu de Tutankamón. Según esti investigadores "Tutankamón pertenecía a un perfil xenéticu conocíu como haplogrupo R1b1a2, al que pertenecen más d'un 50% de los homes d'Europa occidental, lo qu'indica que comparten un ancestru común. Curiosamente esti haplogrupo constitúi menos d'un 1% de los exipcios actuales". La proporción aumenta al 70% ente españoles y británicos.

Reináu

El descubrimientu de la so tumba casi intacta dexó conocer la sofisticación de la vida de los faraones nel 1300aC. Esta siella de cedru col respaldu talláu col dios de la eternidá Heh pertenecía a la so dote funeraria.

Los datos del so reináu son curtios. Sábese que foi coronáu rei a la edá d'ocho a diez años aproximao. Acordies con l'exiptólogu James Allen, hacia l'añu 14 ó 15 del reináu de Ajenatón, ésti alzó al cargu de correxente a Nefernefruatón, de quién sabemos polos determinativos femeninos de los xeroglíficos inscritos nel so cartuchu, que yera una muyer. De primeres pensóse que yera Nefertiti, pero l'afayu en 1973 d'un ushebti pa Nefertiti del añu 12 aproximao del reináu de Akenatón, fai suponer que Nefertiti finó enantes del ascensu de Nefernefruatón coincidiendo cola ausencia d'imáxenes de Nefertiti n'eventos posteriores al añu 12 del reináu de Ajenatón; poro, la enigmática persona nomada Nefernefruatón foi, bien probablemente, una de les sos fíes sobrevivientes: Meritatón.

De Akenatón nun se tienen rastros pasáu l'añu 17 ó 18 del so reináu, suponiendo entós que morrió pa esa dómina, onde xube al tronu l'o meyor dichu la correxente Nefernefruatón xunto a un consorte, ignoto hasta'l momentu denomináu Semenejkara. Dichu consorte reinaría por un ralu de tiempu non mayor a un añu, dando llugar al ascensu posterior del nuevu príncipe Tutankaton quien depués camudaría'l so nome a Tutankamón. La unión matrimonial de Tutankamón y Anjesenamón fai suponer que la fía mayor sobreviviente de Akenatón, Meritatón, con muncha probabilidá morrió coles mesmes que'l so maríu, Semenejkara. Comoquier, el ralu de tiempu que va dende'l decesu de Akenatón y la entronización del príncipe Tutanjatón ye de solamente un añu.

Heredó práuticamente la mesma corte que'l faraón heréticu, asina podemos ver que nel cargu de Gran Visir caltúvose Ai, padre de la La Gran Esposa Real de Ajenatón y güelu de la esposa del nuevu faraón, la comandancia de los exércitos taba al cargu de Horemheb y l'ayalga atopar so la supervisión de Maya.

L'ascensu al tronu foi legitimado, —acordies coles costume de los antecesores de la Dinastía XVIII— casando a la princesa Anjesenpaatón, única fía sobreviviente de Ajenatón y Nefertiti y portadora por tantu de la llexitimidá real, que tamién camudó'l so nome cuando se restauró'l cultu a Amón, pasando a llamase Anjesenamón.

Mapa del antiguu Cercanu Oriente mientres el periodu de Amarna, amosando les grandes potencies del periodu: Exiptu (verde), Hatti (mariellu), el reinu Kasita de Babilonia (púrpura), Asiria (gris), y Mittani (colloráu). Les árees más clares amuesen control direutu, les árees más escures representen esferes d'influencia. La estensión de la civilización Aquea-Micénica amosar en naranxa.

La imaxe de la pareya foi aponderada repitíes vegaes, yá que nos afayos de la so tumba apaecen múltiples imáxenes de dambos según l'estilu artísticu d'Amarna. Falten referencies a la so posible descendencia, anque pudieron ser fíes sos dos ñácaros que les sos momies atópase na KV62.

Cuando xubió al tronu, producióse la restauración de los antiguos cultos, intentando escaecer l'interludiu que significó la esperiencia relixosa de Ajenatón. Poles feches en qu'asocedió esto y la escasa edá que tenía Tutankamón, munchos estudiosos creen que l'abandonu del cultu a Atón foi debíu más a los sos conseyeros, sobremanera a Ai y Horemheb, qu'a una mesma decisión del faraón.

Coles mesmes, especúlase que l'abandonu de la capital de Akenatón, Amarna, empezó apenes Tutankamón foi coronáu. L'arqueólogu Barry Kemp sostién que l'abandonu de la ciudá nun foi repentín, sinón que pasu ente pasu fueron treslladándose les distintes dependencies estatales (como l'ayalga, les residencies reales, los archivos reales, etc.). Darréu, mientres la dómina del faraón Horemheb, la ciudá quedaría despoblada, y el golpe final sería dau polos reis de la Dinastía XIX, quien utilizaríen les construcciones abandonaes como canteres pa les sos obres faraóniques.

Nun se conocen testos de campañes militares mientres el reináu de Tutankamón, lo que lleva a suponer que la situación interna d'Exiptu yera tan delicada que torgaba entamar campañes contra les potencies rivales, fueren hitites o mitanios.

El so papel resultó ser muncho más importante de lo que nun principiu paeció, y foi un gran constructor que s'encargó de reparar los daños cometíos por Ajenatón sobre los templos exipcios. Asina, non cabo sorprendese ante'l fechu de que la mayoría de les cares de les estatues de Amón d'esta dómina seyan los del propiu Tutankamón; esto ye esplicable dende l'enfoque relixosu, yá que se creía que'l faraón tenía un orixe divín y que yera niciáu pol mesmu dios. La cara del faraón yera la imaxe viviente de Dios na cara de la tierra. Precisamente, el so nome de nacencia tien una traducción cercana a esi significáu.

Restauración relixosa

Mientres el cuartu añu del so reináu'l faraón treslladó la corte a Tebas y restableció non solo'l cultu a Amón sinón tamién al restu del panteón exipciu, adoptando'l so nome definitivu, Tut-anj-Amón, y publicó l'Edictu de la restauración, proclamando les sos aiciones:

Él fizo que tou lo que taba arruináu floriara como un monumentu d'eternidá; él espulsó l'engañu de los Dos Tierres. Cuando la so maxestá alzóse como un rei los templos de los dioses y les dioses dende Elefantina al Delta cayeren nel abandonu, los sos tabernáculos taben deterioraos, convirtiérense en campos llenos de yerba; los sos patios yeren como caminos triaos. El país taba en desorde, los dioses escaecer d'esti país, los sos corazones taben airaos.

Esti edictu foi grabáu nun cercu nel templu de Amón en Karnak, cercu qu'anguaño se caltién nel muséu d'El Cairu. El testu foi depués usurpáu por Horemheb, qu'esanició'l nome de Tutankamón asitiando'l suyu, nuna revancha iconoclasta pa esaniciar toa referencia a Amarna al asitiase él como direutu socesor d'Amenhotep III: les llistes reales d'Abidos y Saqqara ignoren a Ajenatón, Semenejkara, Tutankamón y Ai.

La restauración tenía una gran carga política. Non yá consistía na vuelta al politeísmu, sinón na devolución del poder al Sumu sacerdote de Amón, contra'l que s'habíen engarráu Amenhotep III y Ajenatón (Amenhotep IV), una y bones el templu de Amón atropara grandes riqueces y el control d'estenses propiedaes qu'antes yeren de la corona.

Mientres el reináu de Horembeb y sobremanera mientres la siguiente dinastía, la XIX, callóse sistemáticamente tou lo rellacionao con Ajenatón y el periodu heréticu de Atón. Dende entós nes llistes reales de soberanos pasar de Amenhotep III a Horemheb, escaeciendo tanto a Ajenatón como a Tutankamón y Ai.

Escena íntima ente'l rei y la so Gran Esposa Real. L'heriedu artísticu de Amarna siguió vixente mientres el so reináu. Inclusive'l dios cayíu Atón brinda los sos rayos proteutores dando vida al igual como lo faía con Ajenatón y Nefertiti. Detalle del respaldu del Tronu ceremonial de Tutankamón.

Obres

Nun tuvo tiempu de construyir grandes obres que permanecieren pa la posteridá, solo queden la reconstrucción de los templos abandonaos mientres el reináu anterior, un nuevu templu a Amón construyíu al oeste de Tebas y delles pintures y relieves, según la dote funeraria. No referente al enfoque artísticu, ye equí onde se visualiza claramente'l cambéu d'enclín políticu y el so efeutu sobre los cánones artísticos.

Primer fase: L'heriedu de Amarna

Gracies a los muebles ya instrumentos topaos en KV62, seyan tronos, sielles, arques, etc. púdose reconstruyir el desenvolvimientu artísticu. Na primer fase, ye fácilmente identificable la continuidá del arte d'Amarna: trazos gruesos, na familia real estrémase un craniu allargáu, pescuezu espurríu y banduyu protuberante. Los motivos artísticos siguen la llinia de les semeyes de la dómina de Ajenatón: el rei y la so esposa, n'escenes familiares, íntimes, en dellos casos so los rayos del dios únicu cayíu.

La representación de la pareya real ye idéntica a les que se conocen de Ajenatón y Nefertiti, y el baxorrelieve que se ve nel aviesu del tronu ceremonial inclusive representa sobre ellos el discu solar que los sos rayos acaben en manes dadores de vida. Esti tronu ye unu de los meyores exemplos de la maestría de los artesanos exipcios, con un amiestu de talles, baxorrelieve ya incrustación, combinando distintos materiales. Tamién la mázcara funeraria combina distintes téuniques: de 54 cm, ta construyida con oru, cuarzu, obsidiana, lapislázuli y vidriu; nel aviesu ta inscritu'l capítulu 151 del Llibru de los Muertos, cola descripción de les distintes partes del cuerpu humanu.

Monumental estatua de Tutankamón a la manera tradicional del arte exipcio.

Segunda fase: La torna a la tradición

Les monumentales estatues del dios Amón en Karnak, personificaes cola cara del Rei, amuesen al faraón totalmente alloñáu de los cánones artísticos de Amarna. La torna a la tradición rescampla non solo nel calter monumental de les estatues, sinón tamién na énfasis na imaxe tradicional del faraón: vistíu con faldellín, corona, barba real y uraeus.

Coles mesmes, magar nun se conocen documentos qu'atestigüen campañes militares efectuaes por Tutankamón, na so tumba atopóse una arca con imáxenes del rei batallando nel so carru y matando enemigos. Este ye'l meyor niciu del cambéu de temes, l'abandonu de los motivos artísticos de Amarna, el faraón n'imáxenes familiares, polos tradicionales, col faraón venciendo a los sos enemigos.

Dende'l puntu de vista artísticu, reparar que'l viraje de la realeza, dempués de l'aventura del faraón Ajenatón, escontra la torna a la tradición, nun foi efectuada de forma sópita, sinón paulatina. A favor d'esta posición atopa la necesidá non solo de gobernar un Estáu, qu'a la fin del reináu de Ajenatón pudo sufrir una desestabilización, d'alcuerdu a lo atestiguao, por casu nes cartes de Amarna, sinón tamién d'otorga-y un marcu de llexitimidá al nuevu rei dando muestres de continuidá col statu quo vixente. El golpe de timón sópitu dar Horemheb y el tiru de gracia los primeros reis de la Dinastía XIX.

Los homes del Rei

Del conxuntu d'evidencies rastrexaes (ushebtis, pintures, estatues, etc.) en KV62 y n'otros templos y tumbes de la nobleza, púdose reconstruyir l'universu de funcionarios de primer llinia qu'arrodiaben al faraón. Dada la precocidá del rei, de xuru yeren quien llevaben los destinos d'Exiptu so les sos riendes en forma verdadera y efectiva.

Ente les xoyes de la so tumba, atopábase esti pectoral del rei. Yera común utilizar imáxenes de los xeroglíficos pa construyir xoyes col nome del rei. Nésta ye identificable, Neb Jeperu Ra, el nome del tronu de Tutankamón: la barca solar define'l xeroglíficu Neb, l'escarabayu nel centru la pallabra Jeper que, xunto colos trés flores de lotu de la base del pectoral tresformar nel plural Jeperu y el discu solar de la parte cimera ye Ra.

Ai

Sol títulu de “Padre del dios”, ostentáu yá mientres el reináu del Faraón herexe, Ai gociaba d'un poder ensin igual, con plena autonomía, amontada yá dende los tiempos que yera'l padre de Nefertiti, y dempués, col faraón neñu, la discrecionalidad y llibertá de movimientu brindába-y la posibilidá de llograr un verdaderu poder: el poder detrás del tronu.

El fechu de tener venceyos cola realeza, considerando que foi'l padre de la Gran Esposa Real Nefertiti y el güelu de la siguiente reina en tener tal títulu, la so nieta Anjesenamón, aprove elementos pa nun sorprendese de les sos habilidaes pa los cargos políticos d'altu nivel una vegada fináu Tutankamón. Siendo'l principal conseyeru del rei.

Magar, foi un actor de primer nivel mientres el reináu de Ajenatón, los sos oríxenes pueden remontase más allá de dichu reináu. Tanto Ai como la Gran Esposa Real d'Amenhotep III y madre de Ajenatón, la famosa reina Tiya yeren orixinarios de la ciudá d'Ajmin. Esto fixo posible la ellaboración d'hipótesis onde s'afirmaba un grau de parentescu consanguíneu, enllazando a los principales personaxes de finales de la Dinastía XVIII, esto ye: Ai, Tiya, Nefertiti, Ajenatón, Tutankamón y Anjesenamón.

Magar los nomes Ai y Tiya, xunto a Yuya y Tiyu (los padres de la reina Tiya, quien aprovieron el meyor xacimientu arqueolóxicu hasta'l descubrimientu de la tumba de Tutankamón) denotan una cierta carauterística familiar, nun esiste evidencia en concretu que rellacione direutamente nun llazu familiar a Ai y Tiya

Horemheb

Si Ai basaba la so posición nos sos venceyos cola realeza, Horemheb banciaba'l poder dende'l llau del mandu del poder militar. Yera'l delegáu real nel exércitu y foi quien llevó a cabu la recuperación de los territorios so la influencia exipcia tantu nel sur de Nubia como nel norte de Gaza y Historia de Siria Siria.

L'exiptólogu Jacobus Van Dijk afirma que Horemheb al mandu del exércitu, procuró restablecer la presencia exipcia en Siria que s'atopaba bien deteriorada pola meyora de los hitites, quien habíen yá sometíu al pueblu de Mitani, que yera aliáu de los exipcios dende los tiempos del faraón Amenhotep III como bien lo demuestren non solo los casorios reales coles princeses mitanias Taduhepa y Giluhepa, sinón tamién les distintes misives diplomátiques que salieron a la lluz, les llamaes Cartes de Amarna.

Tal sometimientu, provocó la rotura del statu quo nel fértil creciente y la meyora de los hitites yá sobre les posiciones exipcies en Siria y Canaán.

Les campañes de Horemheb sol reináu de Tutankamón posiblemente fueren infructuoses tocantes a la recuperación de posesiones territoriales en Siria, y bien probablemente, la muerte repentina de Tutankamón atopó a Horemheb lloñe de la corte, en campaña. Esta oportunidá foi aprovechada por Ai pa faese col tronu.

Najtmin o Minajt

Ocupaba un cargu dientro de la xerarquía militar, siendo conocíu pol fechu de ofrendar una serie d'ushebti col so nome en KV62 nel momentu de soterrar a Tutankamón. Supónse que dalgún venceyu sanguineu tuviera d'esistir con Ai, lo que daría la posibilidá d'un cuadru d'intriga política complexu, yá que resultaría evidente que, si tal venceyu fuera ciertu, el tal oficial Najtmin sería un contrapesu de Horemheb dientro de la xerarquía militar. Finalmente, atopóse una estatua de Najtmin con una lleenda inscrita na que se llee “Fíu del Rei”, siendo del periodu de reináu d'Ai, seria una muestra consistente de la intención d'Ai de entronizar a una persona distinta de Horemheb, faciendo que'l conflictu d'intereses a la muerte d'Ai fuera imparable. Nun s'atopó rastru dalgunu del oficial Najtmin, y l'ascensión al poder de Horemheb fai suponer que'l so destín nun foi de llarga vida.

Maya o May

Conocer d'él per similar vía que Najtmin, esto ye, pola so ufrienda d'ushebti en KV62 magistralmente desveláu por Howard Carter. Les inscripciones de la figurilla de madera designen a Maya como “Supervisor de los trabayos nel llugar d'Eternidá”, esto ye, los trabayos nel campusantu real. Amás, esiste tamién mención a la posición de “Supervisor de l'Ayalga”.

Resulta concluyente que, la posibilidá de ofrendar una estauína nel entierru del rei, implicaba qu'ostentaben una posición de muncha cercanía con Tutankamón, yá que yera consideráu como un gran favor la oportunidá de dexar una ufrienda al rei na so tumba. Sábese que Maya siguió en cargos gubernamentales, yá que esisten rastros de la so participación en trabayos del campusantu real, entá mientres el reináu de Horemheb.

Usermont

El cargu de Visir, n'exipciu Chaty –con funciones y responsabilidaes cercanes a la posición d'un primer ministru nuna nación moderna actual–, taba estremáu en dos grandes árees xeográfiques: el norte o Baxu Exiptu y el sur o Alto Exiptu. Usermont exercía'l cargu de Visir del Altu Exiptu.

Pentu

Al igual que Usermont, el so cargu implicaba responsabilidaes nel Baxu Exiptu.

Huy

Exercía'l cargu de Virréi de Kush, responsable de les esplotaciones de les mines d'oru nubiu, según tamién del control del tráficu comercial de productos dende l'alloñada tierra del Punt. Yera una posición qu'implicaba un grau altu de responsabilidá, una y bones la provisión d'oru dependía mayormente de les mines nubies, y dichu oru yera la moneda de cambéu que los faraones exipcios teníen, por casu, pa pagar mercenarios como vasallaxe de los principaos y reyezuelos de Gaza, Siria y Fenicia. Esto quedó demostráu cuando salieron a la lluz les Cartes de Amarna, onde na correspondencia diplomática ente los faraones y los gobernantes cercanos faíense menciones a demandes d'entrega d'oru per parte del faraón. Asina la influencia exipcia dependía del fluxu d'oru con que podíen cuntar los faraones.

Muerte

Morrió c. 1327 e.C., escontra los 19 años d'edá, en reinando unos nueve años y ensin consolidar el so poder. La so prematura muerte dexó una cierta inestabilidá n'Exiptu, yá que yera l'últimu miembru varón de la dinastía XVIII. Según l'exiptólogu exipciu Zahi Hawass, Tutankamón finó lloñe de los centros de momificación, lo que bastió la prematura descomposición del cadabre y complicó el procesu de momificación.

Mientres el reináu de Tutankamón hubo nel país una epidemia de malaria que causó una elevada mortalidá, y, como na tumba atoparon melecines contra la fiebre, abarrúntase que morrió víctima d'esa enfermedá. Un estudiu d'ADN publicáu en 2010 reveló un faraón col sistema oseu debilitáu, lo cual, al ser víctima d'una malaria severa, provocaría-y la muerte.

Otra teoría d'alrodiu de la so muerte surdió nel añu 2013, onde un exiptólogu, llegó a la conclusión de que'l so cuerpu quemóse por cuenta de una mala praxis nel procesu de momificación, esamináronse apuntes orixinales de Howard Carter y xunto con científicos forenses del Cranfield Forensic Institute, de Bedfordshire, llevó a cabu una autopsia virtual del cadabre utilizando la teunoloxía d'escáner con tomografía axial computarizada, que los sos resultancies pueden alicar tamién la posibilidá de que'l mozu soberanu morriera pilláu por un carru, en combate.

A Tutankamón asocedió-y el so conseyeru y chaty Jeperjeperura Ai, padre de Nefertiti, que casó a la reina viuda Anjesenamón nun intentu de da-y llexitimidá a la so ascensión al tronu. En términos familiares, Anjesenamón, al ser fía de Nefertiti, yera nieta del so nuevu consorte, quien acabaría reinando mientres cuatro años. Mientres esti periodu, Ai ocupóse del gobiernu interior, mientres el xeneral Horemheb ocupar de recuperar el prestíu esterior, abondo estropiáu mientres los dos reinaos anteriores, y foi posiblemente acomuñáu al tronu. Dambos nomamientos fueron sofitaos pol cleru de Amón, estimáu polos favores políticos recibíos.

Debíu al prematuru decesu de Tutankamón, esti nun dispunxera los pormenores de la so honres aciages, o bien taben en fase de preparación yá que se-y soterró nuna tumba que nun taba pensada pa él; la caxa mortuoria, según un azotáu alhajamiento, fixéronse precipitadamente pa cumplir el plazu de 40 díes establecíu. Créese que la tumba taba destinada pal mesmu Ai, quien fungía como tesoreru real. Por cuenta de lo sobrio del enterramientu, mientres munchos sieglos foi pasáu por altu hasta'l so casual descubrimientu.

Descubrimientu de la so tumba

Howard Carter analizando'l tercer y postreru ataúd antropomorfu d'oru macizo, en que'l so interior atopábase la momia de Tutankamón. Apréciase qu'esti ataúd inda nun s'estrayxera de la parte inferior del segundu sarcófagu, consideráu'l más bellu.

Artículu principal: KV62

La so tumba, KV62, foi atopada nel Valle de los Reis el 4 de payares de 1922 pol británicu Howard Carter, constituyendo unu de los descubrimientos arqueolóxicos más sensacionales de la hestoria de la exiptoloxía, por cuenta de la gran riqueza arqueolóxica atopada.

La fama actual de Tutankamón nun se debe a los acontecimientos del so reináu, que foi curtiu ya intrescendente comparáu col d'otros grandes reis como Tutmosis III o Ramsés II; débese más bien al tardíu descubrimientu de la so tumba, que ye hasta'l momentu la única tumba real atopada con una dote funeraria tan variáu, numberosu, bien calteníu y práuticamente intactu. Magar dicha tumba fuera violada por saquiadores na Antigüedá, el conteníu de la tumba foi restituyíu y volvióse a sellar. Trés mil años dempués, en 1922, la tumba foi atopada por Howard Carter, nuna espedición sufragada por Lord Carnarvon. Al so descubridor llevólu casi una década estenar ya inventariar tol material atopao. La riqueza y variedá de los oxetos atopaos, xunto col escelente trabayu lleváu a cabu por Carter y el so equipu, dexaron conocer munchos aspeutos de la vida del Antiguu Exiptu, dende los avances científicos y teunolóxicos o los aspeutos artísticos, afiguraos en vasíes, arques, xuegos, armes, etc.

Descubrimientu y escavación

Entrada de la tumba de Tutamkhamon na actualidá

Planu de la tumba

Códigu	Estancia	Dimensiones m	Área m²
A	Escalera	4,7 x 1,6	7,5
B	Corredor	7,6 x 1,7	12,9
C	Antecámara	3,6 x 8,0	28,8
D	Anexu	2,6 x 4,3	11,2
E	Cámara funeraria	6,4 x 4,0	25,6
F	Cámara Ayalga	3,8 x 4,7	17,9
Superficie Total = daqué más de 100 m²

Ventiocho faraones fueron soterraos mientres 420 años nel Valle de los Reis y del orde de cincuenta equipos d'arqueólogos fueron atopando la mayoría de los enterramientos que se sabía qu'esistíen nel Valle a lo llargo del sieglu XIX y empiezos del XX. Theodore Davis, que peñando'l valle atopara unos trenta baltes ente 1902 y 1914, declaró que consideraba escosáu'l xacimientu del Valle. Sicasí, desque Davis afayara en 1907 fragmentos d'oxetos col sellu de Tutankamón, Howard Carter taba convencíu de qu'inda non s'atopó la tumba del rei neñu y que tenía de topase cerca de la escavación de Davis, nun triángulu d'una hectárea ente les tumbes de Ramsés II, Merenpath y Ramsés VI. Mientres seis temporaes buscó la tumba nel mentáu triángulu, con resultancies negatives, cuntando col patrociniu de Lord Carnarvon que gastó 25.000 llibres. Carnarvon duldó n'atayar les escavaciones pero finalmente alcordaron realizar una última campaña.

Empezada la última campaña, so los cimientos d'unes cabañes d'obreros que construyeren la tumba de Ramsés VI, el 4 de payares de 1922 apaeció'l primeru de los pasos de la tumba práuticamente intacta. Recibió'l nome de KV62, por ser el númberu 62 afayada nesti Valle de los Reis (King Valley n'inglés). Carter contrató por que lu ayudar na escavación dellos espertos de reconocíu prestíu, ente los que s'atopaben conservadores d'antigüedaes, especialistes en testos antiguos, catalogadores y dibuxantes. El Muséu Metropolitanu de Nueva York emprestó-y al fotógrafu arqueolóxicu Harry Burton que fotografió tolos oxetos atopaos tal como s'atoparon na tumba y tamién dempués de retiralos.

Trátase d'una pequeña sepultura destinada a un personaxe non real que tuvo de ser tresformada p'acoyer al rei ante la so prematura muerte. Carter y el so equipu, supervisaos pol gobiernu exipciu, fueron retirando y catalogando nun lentu procesu los 5000 oxetos qu'atoparon nos cuatro pequeñes cámares, concluyendo en febreru de 1932. Esti material ta na actualidá nel Muséu d'El Cairu.

Proteición de la momia del rei:
Capiyes doraes: 1, 3, 4 y la figura negra non marcada
Sarcófagu de cuarcita: a
Ataúdes antropomorfos: b, c, y d
Marcu de madera dorao con paliu de llinu: 2.

Na estancia que Carter llamó Antecámara taba apilado moblame, carros desmontaos, armes, vistíos y comida. La que llamó Anexu taba llena d'oxetos, preferentemente vasíes, muebles, armes, untaces y comida. Na cámara funeraria, la única decorada con pintures, atopáronse cuatro capilles de madera recubiertu d'oru, encaxaes caúna dientro de l'anterior, que cubríen de la mesma un sarcófagu de cuarcita colorada que contenía trés ataúdes antropomorfos, tamién encaxaos unu dientro d'otru, de madera chapada n'oru, los dos más esteriores, y d'oru macizo'l más interior. Dientro del postreru taba la momia del nuevu faraón, cola cabeza y los costazos cubiertos pola célebre mázcara. Na cuarta sala, que recibió'l nome de Cámara de l'Ayalga, atopáronse les coraes momificadas del rei y oxetos emplegaos nel ritu funerariu.

Los sos restos y oxetos na tumba

Na so tumba atoparon el so restos y les sos posesiones qu'ayudaron a entender la sofisticación de la vida del Antiguu Exiptu. Sicasí, poca información apurrió sobre la so biografía pos nun había inscripciones importantes nin documentos sobre él.

Los alimentos que contenía la tumba yeren panes, pasteles de trigu y cebada, llombu de güe y costielles de corderu condimentadas con especies y miel, trenta grandes jarras de vinu, según dátiles, figos, uves y almendres. Ente les armes había 46 arcos, dende unu infantil de 30 cm hasta otru de 1,8 m de llargu, maces, bumeranes y cuchiellos. Tamién s'atoparon seis carros desmontaos, cuatro d'ellos de ceremonia, de madera revistío con oru ya incrustaciones de cristal, y los otros dos más llixeros teníen de ser pa cazar. Tuvo De coleccionar cayaos, pos apaecieron 130, toos distintos d'ébanu, marfil, plata y oru, ente ellos unu senciellu d'una simple caña con bandes d'oru cola inscripción una caña que la so maxestá cortó coles sos propies manes. Ente la ropa topáronse más de cien taparrabos triangulares de llinu que s'arreyar a la cintura y 27 pares de guantes.

Tutankamón y la so esposa Anjesenamón tuvieron de tener dos fíos que nacieron muertes, pos na tumba del rei atoparon dos pequeños féretros que conteníen dos fetos femeninos, unu de cinco meses de xestación y l'otru tuvo de morrer al nacer.

Trelce capes de llinu envolubraben la momia del rei; hasta 143 xoyes y amuletos atopar ente les plegues de les teles que'l so fin yera protexer el tresformamientu del faraón de la muerte a la inmortalidá, ente ellos, la mázcara que cubría la so cabeza, un pectoral d'oru col dios Horus que lu protexía colgáu al pescuezu y, nel cadril derechu, un cuchiellu d'oru cola fueya de fierro. L'estudiu de la so momia reveló que'l rei midía 1,63 metros d'altor.

Retrato de Tutankamon na so tumba

Semeya infantil del rei en madera como dios sol Ra naciendo d'una flor de lotu azul.

Maniquín de Tutankamón Fechu de madera policromada cola cara del rei, cortáu en cadriles y costazos, pa exhibir vistíos.

La cara idealizada del faraón nel ataúd más interior. Porta un pequeñu cayado y un llátigu, símbolos del gobiernu divín.

Una de los dos estatues del Ka de Tutankamón que guardaben la cámara funeraria.

La maldición de Tutankamón

Artículu principal: Maldición del faraón

El fechu de que dellos esploradores que participaron nel descubrimientu de la tumba de Tutankamón morrieron pocu dempués, dalgunos en circunstancies estrañes, dio pie a munches hestories fantástiques y lleendes. La ciencia tien delles hipótesis, de normal aceptaes; una ye que nel aire viciáu de la tumba de Tutankamón habría espores de fungos microscópicos, calteníes mientres dellos milenios, qu'entá fueron capaces d'infectar a dellos d'esti esploradores al esneldar l'aire viciáu. El descubridor de la tumba, Howard Carter, morrió por causes naturales munchos años dempués.

Titulatura

Primer nome de nacencia

So influencia de la teoloxía d'Amarna

Titulatura

Xeroglíficu

Treslliteración (trescripción) - traducción - (referencies)

Nome de Sa-Ra:

twt ˁnḫ ỉtn (Tutanjatón) Imaxe viviente d'Atón

Cambéu de titulatura

Titulatura

Xeroglíficu

Treslliteración (trescripción) - traducción - (referencies)

Nome d'Horus:

kȝ nḫt twt mswt (Kanaj Tutmesut) Toru victoriosu, nacíu perfectu

Nome de Nebty:

nfr hpw sgrḥ tȝ.wy (Neferhepusegeregtauy) Quien con perfecta xusticia pacifíca los Dos Tierres

Nome d'Hor-Nub:

wṯs ḫˁw s ḥtp nṯrw (Udyesjau sehotepnecheru) Aquél que lleva les corones, quien allegra a los dioses

Nome de Nesut-Bity:

nb ḫprw rˁ (Nebjeperura) El Señor de les manifestaciones ye Ra

Nome de Sa-Ra:

twt ˁnḫ ỉmn (Tutankamón) Imaxe viviente d'Amón

Nome de Sa-Ra:

twt ˁnḫ ỉmn ḥḳȝ iwnw šmˁ (Tutankamón Heqaiunushema) Imaxe viviente de Amón, gobernante d'Heliópolis del sur (Muséu Exipciu d'El Cairu)

Ver tamién

• Mázcara funeraria de Tutankamón
• Templete canópico de Tutankamón
• Maniquín de Tutankamon
• Tronu de Tutankamón
• Tutankamón cola corona azul
• Ajenatón
• Kiya
• Atonismo
• Cartes de Amarna
• Les Reines de Amarna
• Maldición de Tutankamón
• Árbol xenealóxicu de la Dinastía XVIII d'Exiptu

Bibliografía

Pa conocer más de la vida d'esti faraón y el so periodu históricu, vease:

• Carter, Howard; tr Portell, Rosa (1976). La Tumba de Tutankhamón. Editorial Destín.
• Desroches Noblecourt, Ch., tr Cela, Ana (1989). Vida y muerte d'un faraón. Tutankhamen. Barcelona.
• Reeves, Nicholas (2001). Tou Tutankamón. El rei. La tumba. L'ayalga real. Barcelona, edit. Crítica.
• Barry J. Kemp; tr. Tusell, Mónica (1989). 'L'Antiguu Exiptu. Barcelona, edit. Crítica. ISBN=84-8432-485-0.
• Ian Shaw y otros (2007). Historia Del Antiguu Exiptu. La Esfera De Los Llibros, S.L.
• Manetón (2008). Historia d'Exiptu. Madrid: Akal Ediciones.
• Oconnor, Forbes, Lehner y otros títulu=Exiptu: Tierra de los Faraones, Segunda parte (1996). . Barcelona: Ediciones Folio, S.A.. ISBN 84-413-0155-7.
• Mascort Roca, Maite (2006). «L'ayalga d'un faraón Tutankhamón», la revista Historia National Geographic, númberu 24.

N'inglés:

• Hawass, Z., Gad, Y., Ismail, S., Khairat, R., Fathalla, D., Hasan, N., Ahmed, A., Elleithy, H., Ball, M., Gaballah, F., Wasef, S., Fateen, M., Amer, H., Gostner, P., Selim, A., Zink, A., y Pusch, C. (2010). Ancestry and Pathology in King Tutankhamun's Family. JAMA, 303(7): 638-647.
• The Griffith Institute. Tut’ankhamun’s tomb series. Oxford, 1963-1990.
• Cyril Aldred: Akhenaten: King of Egypt, Thames & Hudson; Rep edition, 1991, ISBN 0-500-27621-8
• Peter Clayton. Chronicle of the Pharaohs.
• Rita Y. Freed, Yvonne J. Markowitz, and Sue H. D'Auria (ed.) (1999). Pharaohs of the Sun: Akhenaten - Nefertiti - Tutankhamen. Bulfinch Press. ISBN 0-8212-2620-7.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Tutankamón.
• Les notes de Howard Carter sobre la escavación arqueolóxica de la tumba Archiváu 2008-05-22 en Wayback Machine (n'inglés)
• Les fotografíes de Harry Burton sobre la escavación arqueolóxica de la tumba Archiváu 2008-06-03 en Wayback Machine
• Tutankhamon, un reináu curtiu, una hestoria eterna Archiváu 2008-01-15 en Wayback Machine
• La vuelta a la vida de Tutankhamon Archiváu 2008-01-09 en Wayback Machine
• La naturaleza relixosa y química de les llibaciones esparnaes sobre la momia de Tutankhamon Archiváu 2008-12-23 en Wayback Machine
• La Maldición de Tutankamón
• Tutankamón, l'últimu rei llexítimu de la Dinastía XVIII. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Revelación de les investigaciones sobre la muerte de Tutankamon Archiváu 2010-02-23 en Wayback Machine
• reportaxes_de_la selmana/reportaxe/pageID/2/cnt_id/4299 Zahi Hawass: Tutankamon desvela los sos secretos. La Vanguardia. 07-03-2010. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Estudios d'ADN revelen dietes pesaes como causa de muerte de la clase noble del antiguu Exiptu. Archiváu 2016-01-06 en Wayback Machine
• Esposición didáctica: Les ayalgues de Tutankamon (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

Predecesor: Semenejkara

Faraón Dinastía XVIII

Socesor: Ai

• Datos: Q12154
• Multimedia: Tutankhamun