Qoşma (qrammatika) üçün mənbəyə bax

{{üçün|Ədəbiyyat janrı|Qoşma (ədəbiyyat)}}
'''Qoşma''' — [[İsim|ismin]] [[Adlıq hal|adlıq]], [[Yiyəlik hal|yiyəlik]], [[Yönlük hal|yönlük]] və [[Çıxışlıq hal|çıxışlıq]] [[İsmin halları|hallarına]] qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan [[köməkçi nitq hissəsi]]dir. Qoşmanı başqa köməkçi nitq hissələrindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri onun qoşulduğu sözlə birlikdə [[cümlə üzvü]] olmasıdır və [[şəkilçi]] qəbul etməsidir.

Həmçinin qoşmalar qoşulduğu sözlə [[cümlə]] üzvü olur və qoşma kimi qalır.

== Məna növləri ==
* Birgəlik, vasitə – ilə (-la -lə), -ca (-cə).
* Zaman – əvvəl, qabaq, sonra, bəri.
* Məsafə – kimi, qədər, -dək, -can².
* İstiqamət – sarı, tərəf, doğru, qarşı, bəri.
* Bənzətmə – kimi, qədər, tək, təki, -can².
* Fərqləndirmə –özgə, başqa, savayı, qeyri, əlavə.
* İstinad – görə, əsasən.
* Səbəb-məqsəd – üçün, ötrü, görə, uğrunda, sarı.
* Aidlik – aid, dair, məxsus, xas, haqqında, haqda, barədə.

== Qoşmaların sinonimliyi ==
* kimi, qədər, -dək, -can<sup>2;</sup> məsafə qoşmaları
* kimi, tək; bənzətmə, oxsatma
* mənasında
* əvvəl, qabaq; zaman mənasında
* tərəf, doğru, sarı; istiqamət mənasında
* -ca, qədər, kimi, -tək; bənzətmə mənasında
* -ca, ilə: birgəlik, vasitə mənasında və s. kimi

== Qoşmaların ismin halları ilə işlənməsi ==
Qoşmalar, əsasən [[isim]]lərə qoşulur və həmin [[isim]]lərlə başqa [[isim]]lər arasında əlaqə yaradır. Ancaq qoşmalar ismi əvəz edən [[əvəzlik]]lərlə, [[məsdər]]lə, bəzi feili sifətlərlə, [[zərf]]lərlə, eləcə də substantivləşən başqa sözlərlə də işlənə bilir. Qoşmaların aid olduğu sözlər, hansı [[nitq hissəsi]]ndən olur-olsun, [[İsim|ismin]] hallarından birində işlənir. Qoşmalar ismin dörd halı ilə işlənir.
* Adlıq halla: üçün, ilə, qədər, kimi, tək, haqda, haqqında, barədə, barəsində, -ca², üzrə;
* Yiyəlik halla (ancaq əvəzliklə): kimi, ilə, tək;
* Yönlük halla: kimi, sarı, görə, qədər, -dək, -can²;
* Çıxışlıq halla: ötrü, savayı, əvvəl, sonra, dair, aid, əlavə, başqa, qeyri, ayri;

== Qoşmaların yazılışı ==
Yazılış qaydasına görə qoşmalar 3 yerə bölünür:

# Bitişik yazılanlar: Birhecalı qoşmalar qoşulduğu sözə bitişik yazılır; Həmin qoşmalar bunlardır: -dək, -can<sup>2</sup>, -ca<sup>2</sup>, -tək. Məsələn: 1) Həmin gün səhərə<u>cən</u> yatmadıq. 2) Dərya<u>ca</u> ağlın olsa, yoxsul olsan, gülərlər.
# Bitişik və ayrı yazılanlar: ilə (-la<sup>2</sup>); üçün (-çün). İlə qoşması bitişik yazılanda ahəngə uyğun olaraq iki cür yazılır. Məsələn: 1) Məktubu ona çatdır qalanı <u>ilə</u> işin yoxdur. 2) Böyük insanların səhvləri axmaqlar <u>üçün</u> təsəllidir.
# Ayrı yazılanlar: ötrü, savayı, özgə, qeyri və s.

=== İlə qoşmasının yazılışı ===
''İlə'' qoşması saitlə bitən sözlərdə ayrı, samitlə bitən sözlərdə isə iki cür yazılır:

# Saitlə bitən sözlərdə olduğu kimi, samitlə bitən sözlərdə də ayrı yazılır (onun ilə).
# İxtisar formasında (-la²) bitişik yazılır (onunla).

== Qoşmaların qrammatik mənaları ==
Qoşmaların hər birinin ümumi qrammatik mənası var. Ancaq bu mənaların reallaşmasında qoşmaların aid olduğu sözlərin mənası da rol oynayır. Məsələn, ''kimi'' qoşması aid olduğu nitq hissəsindən asılı olaraq müqayisə, zaman, məkan, tərz mənaları bildirə bilər. Qoşmaların bəziləri arasında sinonimlik əlaqə də var. Məsələn:

# ''Sarı'' və ''doğru'' qoşmaları:
## O, parka ''sarı'' gedirdi.
## O, parka ''doğru'' gedirdi.
# ''Kimi'' və ''qədər'' qoşmaları:
## O, parka ''kimi'' getdi.
## O, parka ''qədər'' getdi.

Bunlar da göstərir ki, qoşmaların qrammatik məna qrupları arasında qəti fərqlər qoymaq olmaz. Azərbaycan dilində şərti də olsa, qoşmaların aşağıdakı məna fərqlərini göstərmək olur:
# Qoşmaların məkan münasibəti bildirmələri: ''qədər, -dək, -cən², sarı.''
# Qoşmaların zaman münasibəti bildirməsi: ''kimi, dək, cən, qədər, sonra, əvvəl.''
# Qoşmaların müqayisə bildirməsi: ''kimi, tək.''
# Qoşmaların səbəb və məqsəd bildirməsi: ''üçün, ötrü, görə.''
# ''İlə'' qoşması birgəlik və vasitə, ''aid'' ilə ''dair'' qoşmaları isə aidlik, barədə və haqda mənalarında işlənir.

== Qoşmaların sinonimliyi ==
* kimi, qədər, -dək, -can<sup>2;</sup> məsafə qoşmaları
* kimi, tək; bənzətmə, müqayisə mənasında
* əvvəl, qabaq; zaman mənasında
* tərəf, doğru, sarı; istiqamət mənasında
* -ca, qədər, kimi, -tək; bənzətmə mənasında
* -ca, ilə: alət mənasında və s. kimi

== Qoşmaların ismin halları ilə işlənməsi ==
Qoşmalar, əsasən [[isim]]lərə qoşulur və həmin [[isim]]lərlə başqa [[isim]]lər arasında əlaqə yaradır. Ancaq qoşmalar ismi əvəz edən [[əvəzlik]]lərlə, [[məsdər]]lə, bəzi feili sifətlərlə, [[zərf]]lərlə, eləcə də substantivləşən başqa sözlərlə də işlənə bilir. Qoşmaların aid olduğu sözlər, hansı [[nitq hissəsi]]ndən olur-olsun, [[İsim|ismin]] hallarından birində işlənir. Qoşmalar ismin dörd halı ilə işlənir.
* Adlıq halla: üçün, ilə, qədər, kimi, tək, haqda, haqqında, barədə, barəsində, -ca², üzrə ;
* Yiyəlik halla (ancaq əvəzliklə): kimi, ilə, tək;
* Yönlük halla: kimi, sarı, görə, qədər, -dək, -can²;
* Çıxışlıq halla: ötrü, savayı, əvvəl, sonra.

== Qoşmaların yazılışı ==
Yazılış qaydasına görə qoşmalar 3 yerə bölünür:

# Bitişik yazılanlar: Birhecalı qoşmalar qoşulduğu sözə bitişik yazılır; Həmin qoşmalar bunlardır: -dək, -can<sup>2</sup>, -ca<sup>2</sup>, -tək.
# Bitişik və ayrı yazılanlar: ilə (-la<sup>2</sup>); üçün (-çün). İlə qoşması bitişik yazılanda ahəngə uyğun olaraq iki cür yazılır.
# Ayrı yazılanlar: ötrü, savayı, özgə, qeyri və s.

=== İlə qoşmasının yazılışı ===
İlə qoşması saitlə bitən sözlərdə ayrı, samitlə bitən sözlərdə isə iki cür yazılır:

# Saitlə bitən sözlərdə olduğu kimi, samitlə bitən sözlərdə də ayrı yazılır (onun ilə).
# İxtisar formasında (-la²) bitişik yazılır (onunla).

== Qoşmaların qrammatik mənaları ==
Qoşmaların hər birinin ümumi qrammatik mənası var. Ancaq bu mənaların reallaşmasında qoşmaların aid olduğu sözlərin mənası da rol oynayır. Məsələn, ''kimi'' qoşması aid olduğu nitq hissəsindən asılı olaraq müqayisə, zaman, məkan, tərz mənaları bildirə bilər. Qoşmaların bəziləri arasında sinonimlik əlaqə də var. Məsələn:

# ''Sarı'' və ''doğru'' qoşmaları:
## O, parka ''sarı'' gedirdi.
## O, parka ''doğru'' gedirdi.
# ''Kimi'' və ''qədər'' qoşmaları:
## O, parka ''kimi'' getdi.
## O, parka ''qədər'' getdi.

Bunlar da göstərir ki, qoşmaların qrammatik məna qrupları arasında qəti fərqlər qoymaq olmaz. Azərbaycan dilində şərti də olsa, qoşmaların aşağıdakı məna fərqlərini göstərmək olur:
# Qoşmaların məkan münasibəti bildirmələri: ''qədər, -dək, -cən², sarı.''
# Qoşmaların zaman münasibəti bildirməsi: ''kimi, dək, cən, qədər, sonra, əvvəl.''
# Qoşmaların müqayisə bildirməsi: ''kimi, tək.''
# Qoşmaların səbəb və məqsəd bildirməsi: ''üçün, ötrü, görə.''
# ''İlə'' qoşması birgəlik və vasitə, ''aid'' ilə ''dair'' qoşmaları isə aidlik, barədə və haqda mənalarında işlənir.

== Mənbə ==

== Həmçinin bax ==
* [[Nitq hissəsi]]
{{Nitq hissələri}}
{{Xarici keçidlər}}

[[Kateqoriya:Nitq hissələri]]