Перайсьці да зьместу

Шляхта

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Шляхціч»)
Януш Радзівіл

Шля́хта — прывілеяваны стан на тэрыторыі цяперашніх Беларусі, Польшчы, Украіны, Летувы, Чэхіі ў XIII—XX стагодзьдзях. Эканамічная аснова паноўнага становішча шляхты — фэадальная ўласнасьць на зямлю. Узаемныя дачыненьні паміж рознымі пластамі шляхты грунтаваліся на прынцыпах фэадальнай герархіі.

Доступ у шляхецкі стан

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Доступ у стан шляхты быў магчымы толькі ў вынятковых выпадках за вялікія заслугі. Шляхі пераходу ў шляхецкі стан:

  • набілітацыя — наданьне шляхецтва каралём, соймам, гетманам на полі бою;
  • адопцыя — прыём у геральдычны род прадстаўнікоў іншых станаў;
  • індыгенат — прызнаньне шляхтай прадстаўнікоў прывілеяваных станаў іншых краінаў.

Герархія

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Падзел шляхты:

  • магнаты;
  • сярэдняя шляхта (валодала ад адной да некалькіх вёсак);
  • заградовая шляхта (мела сваю гаспадарку, але ня мела ва ўласнасьці сялянаў);
  • шляхта-галота (ня мела сваёй зямлі і жыла пры магнацкіх дварах у якасьці слугаў).

Вялікае Княства Літоўскае

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Больш за 80% шляхты Вялікага Княства Літоўскага мелі беларускае паходжаньне[1].

Вядомыя прадстаўнікі шляхты ВКЛ (князі, ваяводы, кашталяны, гетманы, канцлеры) — Радзівілы, Сапегі, Глябовічы, Хадкевічы, Пацы, Вішнявецкія, Агінскія, Астроскія, Кішкі, Завішы, Тышкевічы, Валовічы, Гальшанскія.

У XVII ст. да шляхецкага стану належаў прыкладна кожны дзясяты жыхар ВКЛ[1], на канец XVIII ст. — да 12 % насельніцтва анэксаваных Расейскай імпэрыяй земляў[2].

Адным з захадаў палітыкі гвалтоўнай русіфікацыі стала пазбаўленьне мясцовага насельніцтва афіцыйнага шляхецтва («дваранства»): колькасьць шляхты штучным чынам скарацілі з 12—13% да 3% ад усяго насельніцтва[3]. Пры гэтым пазбаўленыя правоў прадстаўнікі шляхты абкладаліся падаткамі і павіннасьцямі. Значную колькасьць гэтых людзей расейскія ўлады высылалі ўва ўсходнюю Ўкраіну, на Каўказ і ў іншыя раёны імпэрыі[4]. Па здушэньні вызвольнага паўстаньня 1830—1831 гадоў расейскія ўлады адабралі афіцыйнае шляхецтва яшчэ ў 10 тысячаў жыхароў колішняга Вялікага Княства Літоўскага[5].

У XIX ст. шляхта колішняга ВКЛ хоць і карысталася польскай мовай, але добра ведала беларускую мову і традыцыйную народную культуру. Паводле перапісу насельніцтва 1897 году, каля паловы «дваранаў» (афіцыйна прызнанай уладамі Расейскай імпэрыі шляхты ВКЛ) назвалі роднай мовай беларускую[1].

Шляхцянкі: выхаваньне і адукацыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Барбара Радзівіл

У другой палове XVIII стагодзьдзя роля жанчыны ў грамадзкім асяродзьдзі Вялікага княства Літоўскага пад уплывам Францыі павышаецца. Перадавая частка шляхты пачала прытрымлівацца думкі, што для трывалай шляхецкай сям’і і стабільнага грамадзтва неабходна выхаваная і адукаваная кабета: ад яе залежыць сямейны дабрабыт і выхаваньне будучага пакаленьня. Пашыраецца дзейнасьць манаскіх ордэнаў, якія займаліся выхаваньнем шляхцянак, жаночыя пансіёны, школкі. Набывае папулярнасьць замежная адукацыя. Але дамінантнай застаецца хатняе навучаньне.

Хатняе выхаваньне шляхцянак

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Хатняя адукацыя ў заможнай і сярэдняй шляхты

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Доўгі час шляхцянак навучалі толькі хатнія настаўнікі, якіх паводле свайго жаданьня і фінансавых магчымасьцяў наймалі бацькі. Выбар асобаў, на якіх ускладваліся абавязкі выхавальніка і настаўніка, часьцей за ўсё падаў на выпускнікоў навучальных установаў, што ўтрымліваліся каталіцкай, уніяцкай і праваслаўнай цэрквамі, або колішніх студэнтаў, слухачоў буйных унівэрсытэтаў Эўропы. Так, Я. Пашкоўскі (1684—1757), выпускнік Віленскай акадэміі, вучыў дзяцей М.-К. Радзівіла Рыбанькі. Буйнымі філёзафамі, пэдагогамі, пісьменьнікамі і дзяржаўнымі дзеячамі былі настаўнікі дзяцей віленскага ваяводы Я. Гільзена, надворнага маршалка Вялікага Княства Літоўскага Сцыпіна дэ Кампа, падскарбія надворнага літоўскага, гарадзенскага старосты А. Тызэнгаўза, Соф’і Чартарыйскай і Ганны Сапегі з роду Замойскіх.

Сярэдняя шляхта таксама зьвярталася да паслугаў хатніх настаўнікаў. Аднак у поле яе зроку часьцей за ўсё траплялі выпускнікі калегіюмаў або іншых навучальных установаў ня вельмі высокага рангу. У XVIII ст. грамадзкая думка Вялікага княства Літоўскага пачала разьвівацца пад значным уплывам Францыі. Францускі ўплыў адчуваўся і ў адукацыі. Праявай франкаманіі было зьяўленьне ў шляхецкіх дамах вялікай колькасьці замежных гувэрнэраў і гувэрнантак, якія навучалі гаспадарскіх дзяцей розным навукам і суправаджалі іх ад самага дзяцінства і часам нават перадаваліся, нібы ў спадчыну, ад старэйшых дзяцей да малодшых.

Катэхізіс С. Буднага

Хатняя адукацыя Соф’і Замойскай

Соф’я Замойская з роду Чартарыйскіх была малодшая ў сям’і, яе выхаваньнем займалася гувэрнантка панна Petit, якая выхоўвала яшчэ яе старэйшую сястру. Панна Petit вучыла Соф’ю францускай мове, геаграфіі, гісторыі і Катэхізісу. Пра сваю адукацыю Соф’я зазначала, што яна была вельмі павярхоўная, за посьпехамі і недахопамі навучаньня ніхто з бацькоў не сачыў, а панна-выхавацелька была ўжо ў даволі сталых гадах, каб актыўна займацца навучаньнем гаспадарскай дачкі. У Соф’і яшчэ было некалькі настаўнікаў: ангельскай мове яе навучала жонка камэрдынэра, быў настаўнік ігры на фартэпіяна, таксама настаўнік танцаў.

Падарожжа як неабходны дадатак адукацыі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Неабходным дадаткам хатняй адукацыі шляхецкіх дзяцей зрабіліся падарожжы па Эўропе. Традыцыя ад’яжджаць за мяжу з мэтай атрыманьня адукацыі сфармавалася яшчэ ў часы Адраджэньня. А ў другой палове XVIII ст. яна ня толькі захавалася, але і распаўсюдзілася, што было абумоўлена пашырэньнем палітычных і гандлёвых сувязяў і большай адкрытасьцю грамадзтва — зьявай, характэрнай для Новага часу. Замежныя падарожжы давалі магчымасьць шляхцянкам удасканаліць валоданьне мовамі, пашырыць свае веды ў геаграфіі і гісторыі, пазнаёміцца з эўрапейскімі славутасьцямі і адначасова паказаць свае здольнасьці. Заможныя шляхцянкі зь Вялікага княства Літоўскага імкнуліся абавязкова наведаць Парыж, Вену, Бэрлін, Рым.

Кляштарнае выхаваньне шляхцянак

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Значнасьць кляштароў для разьвіцьця жаночай асьветы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Кляштар брыгітак у Горадні

Значнасьць арганізацыі ў Вялікім княстве Літоўскім жаночых кляштароў для разьвіцьця жаночай асьветы была велізарнай. Большасьць з манаскіх ордэнаў мелі ў статуце палажэньне аб асьветніцкай дзейнасьці. Менавіта таму практычна заўсёды адкрыцьцё ў месьце ці мястэчку кляштару азначала зьяўленьне там школы (часьцей за ўсё пачатковай). Дзякуючы гэтаму ўжо ў сярэдзіне XVII ст. у Вялікім княстве Літоўскім сфармавалася асобная сыстэма жаночай адукацыі. А на пачатку XVIIІ ст. дзейнічала некалькі жаночых манаскіх ордэнаў: бэрнардынкі, бэнэдыктынкі, брыгіткі, дамініканкі, кармэліткі, марыявіткі, візыткі. Але колькасьць іх была невялікай. Жаночых кляштароў на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага было значна менш, чым мужчынскіх. Адпаведна і магчымасьцяў аддаць сваіх дачок на выхаваньне манашкам у мясцовай шляхты было значна менш. Адначасова існавалі і невялікія школкі, разьлічаныя на дзяцей зьбяднелых шляхціцаў, якія ўтрымліваліся за кошт кляштару, а часьцей — фундатара.

Навучаньне ў кляштары праводзілі манашкі, якія выкладалі найбольш неабходныя прадметы: чытаньне, пісьмо, лічэньне, рукадзельле, а таксама танцы і музыку. Вывучэньне Сьвятога Пісаньня займала найбольш часу і лічылася самым неабходным у адукацыі. Але агульны ўзровень адукацыі быў даволі нізкім і нярэдка абмяжоўваўся толькі сярэднявечнай схалястыкай. Толькі ў сярэдзіне XVIIІ ст. вучэбныя праграмы большасьці кляштароў былі некалькі зьмененыя.

Мода на францускую адукацыю

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Кляштар візытак у Вільні

Значна зьмянілася сытуацыя ў Вялікім княстве Літоўскім са зьяўленьнем ордэну візытак, якія прынесьлі моду на францускую адукацыю. Зь сярэдзіны XVIII ст. ствараліся адмысловыя пансіёны для шляхцянак, выкладаньне ў якіх арыентавалася на Францыю і яе культуру, а мовай выкладаньня была француская. Рэлігійнае навучаньне ў пансіёнах захавала свае пазыцыі, але павялічылася ўвага і да прадметаў сьвецкага характару. Так, для навучаньня мовам, сьпевам, танцам, маляваньню, якія сталі неабходнымі для кожнай шляхетнай дзяўчыны, адмыслова наймаліся сьвецкія выкладнікі.

З пансіёнаў візытак выходзілі дзяўчаты, якія несьлі ў грамадзтва францускую культуру і своеасаблівы касмапалітычны сьветапогляд. Мода на францускае пачала ахопліваць усё княства: жанчыны сталі насіць францускую вопратку, карыстацца францускай мовай, літаратурай і, галоўнае, пераймалі стыль паводзінаў, які прадугледжваў актыўнае сьвецкае жыцьцё жанчын вышэйшага стану, валоданьне мастацкімі талентамі, больш вольныя адносіны ў шлюбе. Француская мода ліквідавала і недахоп цікавасьці да музыкі і нават пэўную непрыязнасьць да яе, што ўсталявалася яшчэ ў XVII ст.

На неабходнасьць наладжваньня адукацыі больш сьвецкаарыентаванага характару ў сярэдзіне XVIIІ ст. зьвярнулі ўвагу і іншыя жаночыя манаскія ордэны. Адбыліся зьмены ў школках бэнэдыктынак і ў бэрнардынскіх канквіктах. Тут вучылі чытаць, пісаць, лічыць, сьпяваць, а таксама размаўляць па-француску. У падобным кірунку працавалі і сёстры-брыгіткі.

Глядзіце таксама

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ а б в Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 113.
  2. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 313.
  3. ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 227.
  4. ^ Гісторыя Беларусі (у кантэксце сусветных цывілізацый). — Менск, 2005. С. 228.
  5. ^ Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 326.

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
  • Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Том 1. — Менск, 1978
  • Гардзіенка Н. Кляштарнае выхаванне шляхцянак у Вялікім княстве Літоўскім у XVIII ст. // Адукацыя і Выхаванне. № 4, 2001.
  • Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — Менск: БелЭн, 2001. — 386 с.: іл. ISBN 985-11-0220-2.
  • Самусік А. Жаночая асвета на беларускіх землях у канцы XVI — першай палове XIX ст. // Адукацыя і Выхаванне. № 9, 1998.
  • Сліж Н. Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.) // Беларускі гістарычны часопіс. № 4, 1996.
  • Чарапанава Л. Гендэрныя аспекты адукацыі і выхавання // Адукацыя і Выхаванне. № 4.

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Шляхта&oldid=2526429»