Αρχαία Ήπειρος

	Ήπειρος ; Ἄπειρος (Αρχαία Ελληνικά)
	Τοποθεσία Ήπειρος
Πρωτεύουσα	Πασσαρώνα (330–295 π.Χ.); Αμβρακία (295–224 π.Χ.); Φοινίκη (224–167 π.Χ.)
Γλώσσες	Βορειοδυτική Ελληνική
Θρησκεία	Αρχαία ελληνική θρησκεία
Πολίτευμα	Μοναρχία (330–231 π.Χ.), Ομοσπονδιακή Δημοκρατία (231–167 π.Χ.)
Βασιλιάς
Ιστορική εποχή	Κλασσική αρχαιότητα
Νόμισμα	Δραχμή Ηπείρου

Η Ήπειρος ήταν αρχαίο ελληνικό^[1] βασίλειο^[2] στο βορειοδυτικό σύνορο της αρχαίας Ελλάδας. Η λέξη Ήπειρος ετυμολογικώς προέρχεται από τη δωρική έκφραση "ΑΠΕΙΡΟΣ ΧΩΡΑ".^[3] Η λέξη ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ (Απειρωτάν) που αναγράφεται στα αρχαία νομίσματα είναι η δωρική γενική των Ηπειρωτών.

Χάρτης της Ηπείρου. Με πορτοκαλί σημειώνονται τα σύνορα της περιοχής, ενώ με μαύρο τα σύγχρονα σύνορα κρατών. Με κόκκινο σημειώνονται τα αρχαία ονόματα πόλεων.

Η Ήπειρος κατά την αρχαιότητα εκτεινόταν από τη σημερινή Πρέβεζα νοτίως έως την Εγνατία ρωμαϊκή οδό, δηλαδή τον ποταμό Σκούμπιν, γνωστό στην αρχαιότητα ως Γενούσο, που περνάει από το Ελμπασάν της Αλβανίας. Αυτό προκύπτει από κείμενο του γεωγράφου Στράβωνα.^[4] Η αρχαία Ήπειρος αποτέλεσε υπολογίσιμο κράτος που κατείχε κατά κύριο λόγο την ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου. Οι τρεις βασικές φυλές που κατοίκησαν την περιοχή ήταν οι Χάονες στα βορειοδυτικά, οι Μολοσσοί στο κέντρο και οι Θεσπρωτοί στον νότο. Διακεκριμένη βασιλική οικογένεια που εμφανίστηκε κατά την ύστερη κλασική εποχή ήταν οι Αιακίδες, από τη φυλή των Μολοσσών. Μέλος της ήταν και ο διάσημος βασιλιάς που είναι γνωστός ως Πύρρος της Ηπείρου, ο επονομαζόμενος "Αετός της Ηπείρου". Κατά την ελληνιστική περίοδο η μορφή διακυβέρνησης μετατράπηκε σε δημοκρατία, μέχρι την κατάληψη της περιοχής από τους Ρωμαίους. Διάσημες αρχαίες πόλεις της Βόρειας Ηπείρου (έδαφος σημερινής Αλβανίας) ήταν η Απολλωνία, η Φοινίκη, η Επίδαμνος και το Βουθρωτόν.

Διάσημες αρχαίες πόλεις της νότιας Ηπείρου (έδαφος σημερινής Ελλάδας) ήταν (σε σημερινή γεωγραφική ταξινόμηση):

Νομός Ιωαννίνων: Δωδώνη, αρχαία Πασσαρών,
Νομός Πρέβεζας: αρχαία Εφύρα (σημερινός Μεσοπόταμος), αρχαία Βερενίκη (σημερινό Μιχαλίτσι Πρέβεζας), αρχαία Κασσώπη (σημερινή Καμαρίνα), αρχαίο Βουχέτιο (σημερινή Νέα Κερασούντα), Πανδοσία, αρχαίο Όρραον (σημερινό Καστρί Γοργομύλου), αρχαίες Βατίες (σημερινό Ριζοβούνι Πρέβεζας), η αρχαία Ελάτρεια (σημερινός Ωρωπός) και η αρχαία Νικόπολη (7 χλμ. πλησίον σημερινής Πρέβεζας).
Νομός Άρτας: η αρχαία Αμβρακία.
Νομός Θεσπρωτίας: αρχαία Ελέα Θεσπρωτίας, στη Χρυσαυγή Θεσπρωτίας, Αρχαία Γίτανα, στο Δρέπανο Θεσπρωτίας, αρχαία Ελίνα, στο Καραβοστάσι Πέρδικας Θεσπρωτίας, αρχαία Φανοτή, στον Παραπόταμο, δήμος Ηγουμενίτσας.^[5]

Ιστορικά στοιχεία

Απαρχές

Οι ανασκαφές του 20ού αιώνα απέδειξαν ότι ανθρώπινα όντα Homo Sapiens κατοικούν στην Ήπειρο από το 200.000 π.Χ. Αυτό προκύπτει από τα ευρήματα των καθηγητών Έρικ Χιγκς της Οξφόρδης και Σωτήριου Δάκαρη στο Σπήλαιο Ασπροχάλικο ή Βραχοσκεπή Ασπροχάλικου Πρέβεζας, και στην Καστρίτσα της λίμνης Ιωαννίνων, όπως και στον Κοκκινοπηλό Πρέβεζας την εποχή 1962-1965.^[6]^[7] Από την οπτική γωνία των Ελλήνων της κλασικής εποχής, στα βορειοδυτικά τους κατοικούσαν φυλές Ελλήνων, οι οποίοι όμως συχνά αντιμετωπίζονταν με περιφρόνηση. Οι γραπτές αναφορές της εποχής αναφέρουν ως προς το ποιά φύλα πρέπει να θεωρηθούν Έλληνες, Ηπειρώτες. Δυσκολίες όμως προβάλλει το γεγονός ότι τα φύλα αυτά δεν άφησαν γραπτές μαρτυρίες. Τον 5ο αιώνα π.Χ. ο Αθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης αναφέρεται στους Ηπειρώτες, ομοίως και ο Στράβων.^[8] Οι Απολλόδωρος, Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς, Φροντίνος, Παυσανίας,^[9] Πτολεμαίος και Ευτρόπιος ^[10] τους χαρακτηρίζουν Έλληνες. Η περιοχή πάντως ήταν ιδιαίτερης θρησκευτικής σημασίας για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, λόγω της παρουσίας του μαντείου της Δωδώνης, του δεύτερου σημαντικότερου μετά από αυτό των Δελφών. Ο Πλούταρχος σημειώνει και το εξής ενδιαφέρον στοιχείο: Στη βιογραφία του βασιλιά Πύρρου, υποστηρίζει ότι ο Αχιλλέας λατρευόταν ως θεός στην Ήπειρο και στην τοπική διάλεκτο ονομαζόταν «Ασπετός» (δηλαδή αμίλητος, μη προσεγγίσιμος στην ομηρική γλώσσα). Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ελληνικά φύλα που διαμορφώθηκαν στα πρότυπα της πόλης-κράτους, όπως η Αθήνα, η Σπάρτη και η Κόρινθος, οι Ηπειρώτες ζούσαν σε μικρά χωριά. Ορισμένες φυλές είχαν βασιλείς κάτι που δεν ήταν συνηθισμένο την εποχή εκείνη. Η περιοχή βρίσκονταν στο άκρο του ελληνικού κόσμου και συχνά οι ηπειρώτικες φυλές είχαν να αντιμετωπίσουν εισβολείς από τον Βορρά.

Ακμή του Βασιλείου της Ηπείρου

Όπως και η Μακεδονία, η Ήπειρος έγινε ενιαίο βασίλειο στη διάρκεια του 4ου αιώνα. Η φυλή των Μολοσσών ένωσε τις δυνάμεις της με τους Θεσπρωτούς και τους Χάονες, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός ισχυρού κράτους με δικό του βασιλιά, αξιωματούχους, νόμισμα, αυλή, συμβούλιο απεσταλμένων των φυλών και στενές σχέσεις με το γειτονικό μακεδονικό βασίλειο. Με μακεδονική υποστήριξη οι ενωμένοι πλέον Ηπειρώτες κατέλαβαν άλλες πόλεις στα δυτικά, αποκτώντας πρόσβαση στη θάλασσα. Η δυναστεία των Μολοσσών, γνωστή και ως Αιακίδες, ήταν πλέον σαφώς εξελληνισμένη. Διεκδικούσε μάλιστα καταγωγή από τον Αχιλλέα. Με τον τρόπο αυτό η Ήπειρος ενώθηκε σε ενιαία πολιτική οντότητα το 370 π.Χ.

Το 359 π.Χ. η Μολοσσή πριγκίπισσα Ολυμπιάδα, ανιψιά του βασιλιά Αρύββα της Ηπείρου, παντρεύτηκε τον βασιλιά Φίλιππο Β' της Μακεδονίας. Το ζευγάρι έφερε στον κόσμο τον Αλέξανδρο τον Μέγα. Ο αδελφός της Ολυμπιάδας, βασιλιάς της Ηπείρου Αλέξανδρος Α', σύγχρονος του Μακεδόνα στρατηλάτη, διοικούσε έναν εξαίρετο στρατό και μάλιστα κλήθηκε να υποστηρίξει τις ελληνικές αποικίες στη Μεγάλη Ελλάδα (Νότια Ιταλία). Αποδυνάμωσε τις τοπικές ιταλικές φυλές, ωστόσο έχασε τη ζωή του σε μια μάχη. Από το γεγονός αυτό επωφελήθηκαν τελικά οι Ρωμαίοι, οι οποίοι επικράτησαν έναντι των άλλων ιταλικών φύλων και άρχισαν να ενοποιούν ολόκληρη τη χερσόνησο. Τον Αλέξανδρο Α' διαδέχτηκε ο Αιακίδης, τον οποίο όμως εκθρόνισε ο Κάσσανδρος (υπεύθυνος για τον θάνατο της Ολυμπιάδας και του μοναχογιού του Μεγάλου Αλεξάνδρου). Μετά από διάφορες περιπέτειες, στον θρόνο ανέβηκε ο γιος του Αιακίδη, ο Πύρρος, ο οποίος ήταν εξαίρετος στρατιωτικός. Φιλοδόξησε να ιδρύσει στη Δύση ένα βασίλειο ανάλογο με αυτό του Αλεξάνδρου στην Ανατολή. Για έξι έτη πολέμησε εναντίον των Ρωμαίων στη Νότια Ιταλία και τη Σικελία, κάνοντας την Ήπειρο, προσωρινά, ισχυρή δύναμη στον τότε γνωστό κόσμο. Μετά την αποτυχία του κατέκτησε τη Μακεδονία, την οποία μοιράστηκε με τον βασιλιά της Θράκης, Λυσίμαχο. Κινούμενος εναντίον της Νότιας Ελλάδας, βρήκε τον θάνατο στο Άργος το 272 π.Χ., πολεμώντας ενάντια στον Αντίγονο Β΄ Γονατά. Οι απόγονοί του συνέχισαν να κυβερνούν για μισό αιώνα ακόμη την Ήπειρο, με τη δυναστεία των Αιακιδών να τελειώνει με τον θάνατο της βασίλισσας Δηιδάμειας, περίπου το 233 π.Χ.

Δημοκρατική περίοδος

Τον 3ο αιώνα π.Χ. η Ήπειρος παρέμεινε υπολογίσιμη, ενωμένη υπό το Κοινό των Ηπειρωτών ως ομόσπονδο κράτος με το δικό της κοινό αντιπροσώπων (ή «συνέδριο» όπως αναφέρονταν). Όμως βρέθηκε στο επίκεντρο των Μακεδονικών Πολέμων, συγκρούσεων μεταξύ της Μακεδονίας και της ανερχόμενης δύναμης της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Το Κοινό των Ηπειρωτών παρέμεινε ουδέτερο στη διαμάχη αυτή, όμως στον Γ΄ Μακεδονικό Πόλεμο (172-168 π.Χ.) οι Μολοσσοί πήραν το μέρος των Μακεδόνων, ενώ οι Χάονες και οι Θεσπρωτοί το μέρος των Ρωμαίων. Οι συνέπειες ήταν καταστροφικές για την Ήπειρο, οι Μολοσσοί υποτάχθηκαν το 167 π.Χ. και 150.000 κάτοικοι πάρθηκαν σκλάβοι. Η περιοχή λεηλατήθηκε τόσο έντονα από τους Ρωμαίους, που έπρεπε να περάσουν 500 χρόνια για να επανακάμψει και πάλι.

Ρωμαϊκή κατάκτηση

Με τη ρωμαϊκή κατάκτηση του 168 π.Χ. από τις λεγεώνες του ύπατου Αιμιλίου Παύλου, έπαψε και η ανεξαρτησία της Ηπείρου. Το 146 π.Χ. προσαρτήθηκε οριστικά με το όνομα «Παλαιά Ήπειρος» (λατινικά: Epirus Vetus). Η παράκτια περιοχή γνώρισε σχετική εμπορική άνθιση, ενώ η κατασκευή της Εγνατίας Οδού, έδωσε περαιτέρω ώθηση στην εμπορική και οικονομική δραστηριότητα.

Το αρχαίο νόμισμα της Ηπείρου

Το βασίλειο της Ηπείρου είχε κόψει νόμισμα, και μερικά αρχαία κέρματα έχουν διασωθεί.^[11] Το αργυρό κερκυραίικο τετράδραχμο της Ηπείρου του 2ου-1ου αι. π.Χ. απεικονίζει της κεφαλές του Δωδώνιου Δία και της Διώνης. Ο Δίας είναι στεφανωμένος με φύλλα βελανιδιάς, ενώ η Διώνη φοράει πέπλο και χιτώνα. Το νόμισμα φέρει επιγραφή με τον αριθμό 71. Η πίσω όψη που φέρει την επιγραφή ΑΠΕΙ | ΡΩΤΑΝ στο δεξιό άκρο και απεικονίζει έναν ταύρο που χυμάει και ένα ρόπαλο με τη λαβή στα αριστερά, έχει γύρω γύρω ένα στεφάνι από φύλλα βελανιδιάς. Το κέρμα έχει διάμετρο 28,5 χιλ. και ζυγίζει 9,77 γραμ.^[11]

Κατάλογος βασιλέων της Ηπείρου

Ο παρακάτω κατάλογος περιλαμβάνει όλους τους ηγεμόνες του ενιαίου βασιλείου μέχρι την κατάληψη του από τη Ρωμαϊκή Δημοκρατία. Στις παρενθέσεις περιλαμβάνεται η περίοδος βασιλείας του κάθε προσώπου.^[12]

Νεοπτόλεμος Α (? - ?), υιός Αχιλλέα
Έλενος (? - ?), σύζυγος Ανδρομάχης (χήρας Νεοπτόλεμου)
Μολοσσός (? - ?), υιός Νεοπτόλεμου
Άδμητος (469 - 423)
Θαρύπας (423 - 385), υιός Αδμήτου
Αλκέτας Α΄ (385 - 370), υιός Θαρύπα
Νεοπτόλεμος Β' (370 - 360), υιός Αλκέτα Α΄
Αλέξανδρος Α' (360 - 352), υιός Νεοπτόλεμου Β'
Αρύββας (342), υιός Αλκέτα Α΄
Αλέξανδρος Α', (342 - 331), δεύτερη βασιλεία
Νεοπτόλεμος Γ', (331 - 313), υιός Αλεξάνδρου Α'
Αρύββας (323 - ?), δεύτερη βασιλεία
Αιακίδης, (? - 313), υιός Αρύββα
Αλκέτας Β', (313 - 307), υιός Αρύββα
Πύρρος Α', (307 - 302), υιός Αιακίδη
Νεοπτόλεμος Γ', (302 - 296), δεύτερη βασιλεία
Πύρρος Α', (298 - 272), δεύτερη βασιλεία
Αλέξανδρος Β', (272 - 242), υιός Πύρρου Α'
Πύρρος Β', (242 - 234), υιός Αλεξάνδρου Β'
Πτολεμαίος, (234 - 231), υιός Αλεξάνδρου Β'
Κοινό των Ηπειρωτών, (231 - 168)

Το 168 π.Χ., οι Ρωμαίοι, υπό τον Ανίκιο Γάλλο, κατακτούν την Ήπειρο.

Σημειώσεις-Παραπομπές

↑ Η γενικά αποδεκτή, πλέον, άποψη π.χ. Lewis, David Malcolm; Boardman, John (1994). The Cambridge Ancient History: The Fourth Century B.C. Cambridge University Press. ISBN 0521233488. http://books.google.com/books?id=vx251bK988gC, Errington, Robert Malcolm (1990). A History of Macedonia. University of California Press. ISBN 0520063198. http://books.google.com/books?id=PYgkqP_s1PQC, Borza, Eugene N. (1992). In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon (Revised Edition). Princeton: Princeton University Press. ISBN 0691008809. http://books.google.com/books?id=614pd07OtfQC, Hammond, NGL (1994). Φίλιππος της Μακεδονίας. Λονδίνο, UK: Duckworth. "Η Ήπειρος ήταν χώρα που παρήγαγε γαλακτοκομικά και κτηνοτροφικά προϊόντα...Η κοινωνική μονάδα ήταν η μικρή φυλή, αποτελούμενη από πολλές νομαδικές και ημινομαδικές ομάδες, από τις οποίες φυλές, πάνω από 70 είναι γνωστές οι ονομασίες, συνεργάζονταν σε μία μορφή εκτεταμένου συνασπισμού διαμορφώνοντας τις τρεις φυλές: των Θεσπρωτών, των Μολοσσών, των Χαόνων... Γνωρίζουμε από την ανακάλυψη εγχάρακτων επιγραφών ότι οι φυλές αυτές ήταν ελληνόφωνες (μιλούσαν διάλεκτο δυτικής Ελλάδας)"
↑ ΣΤΡΑΒΩΝ, Γεωγραφικά, Βιβλίο 7, Κεφ. 7, Παράγρ. 6: "Ambracia lies only a short distance above the recess; it was founded by Gorgus, the son of Cypselus. The River Aratthus flows past Ambracia; it is navigable inland for only a few stadia, from the sea to Ambracia, although it rises in Mount Tymphe and the Paroraea. Now this city enjoyed an exceptional prosperity in earlier times (at any rate the gulf was named after it), and it was adorned most of all by Pyrrhus, who made the place his royal residence"[1]
↑ Η Ιστορία της Ηπείρου, εκδόσεις Δωδώνη, 1982
↑ Στράβων: "Ταύτην δε την οδόν Εγνατίαν (…) εν δεξιά μεν εστί τα ηπειρωτικά έθνη", Γεωγραφικά
↑ Εκδοτική Αθηνών: Ηπειρος, έκδοση 2009
↑ «Ε. S. Higgs and the Palaeolithic in Epirus». 14 Αυγούστου 2012.
↑ «Palaeolithic Investigations in Epirus: The Results of the First Season's Excavations at Klithi, 1983». 27 Σεπτεμβρίου 2013.
↑ «LacusCurtius • Strabo's Geography — Book VII Chapter 7». penelope.uchicago.edu. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2023.
↑ «PAUSANIAS, DESCRIPTION OF GREECE 1.1-16 - Theoi Classical Texts Library». www.theoi.com. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2023.
↑ Ευτρόπιος, Επιτομή της Ρωμαϊκής Ιστορίας (Historiae Romanae Breviarium) Βιβλίο 2, XI, XIII στο Tertullian [2]
↑ ^11,0 ^11,1 John Ward (1832-1912) και Sir George Francis Hill (1867-1948), επιμ. (1902). Greek coins and their parent cities (στα Αγγλικά). Λονδίνο: Murray. Ανακτήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 2009.
↑ «Όλοι οι ηγέτες του Ελληνικού Έθνους» (Οι ημερομηνίες ποικίλουν από πηγή σε πηγή.). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2021.

Δείτε επίσης

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Αρχαία Ήπειρος, προϊστορική περίοδος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Αρχαία Ήπειρος, κλασσική περίοδος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Αρχαία Ήπειρος, Ρωμαϊκή κατοχή - ανασκαφικό έργο (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Ήπειρος, Αρχέγονος Ελλάς - Εστί τις Ελλοπίη (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Ήπειρος, Αρχέγονος Ελλάς - Βασιλείς της Ηπείρου (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Ήπειρος, Αρχέγονος Ελλάς - Ρωμαιοκρατία (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)

[1] Η γενικά αποδεκτή, πλέον, άποψη π.χ. Lewis, David Malcolm; Boardman, John (1994). The Cambridge Ancient History: The Fourth Century B.C. Cambridge University Press. ISBN 0521233488. http://books.google.com/books?id=vx251bK988gC, Errington, Robert Malcolm (1990). A History of Macedonia. University of California Press. ISBN 0520063198. http://books.google.com/books?id=PYgkqP_s1PQC, Borza, Eugene N. (1992). In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon (Revised Edition). Princeton: Princeton University Press. ISBN 0691008809. http://books.google.com/books?id=614pd07OtfQC, Hammond, NGL (1994). Φίλιππος της Μακεδονίας. Λονδίνο, UK: Duckworth. "Η Ήπειρος ήταν χώρα που παρήγαγε γαλακτοκομικά και κτηνοτροφικά προϊόντα...Η κοινωνική μονάδα ήταν η μικρή φυλή, αποτελούμενη από πολλές νομαδικές και ημινομαδικές ομάδες, από τις οποίες φυλές, πάνω από 70 είναι γνωστές οι ονομασίες, συνεργάζονταν σε μία μορφή εκτεταμένου συνασπισμού διαμορφώνοντας τις τρεις φυλές: των Θεσπρωτών, των Μολοσσών, των Χαόνων... Γνωρίζουμε από την ανακάλυψη εγχάρακτων επιγραφών ότι οι φυλές αυτές ήταν ελληνόφωνες (μιλούσαν διάλεκτο δυτικής Ελλάδας)"

[2] ΣΤΡΑΒΩΝ, Γεωγραφικά, Βιβλίο 7, Κεφ. 7, Παράγρ. 6: "Ambracia lies only a short distance above the recess; it was founded by Gorgus, the son of Cypselus. The River Aratthus flows past Ambracia; it is navigable inland for only a few stadia, from the sea to Ambracia, although it rises in Mount Tymphe and the Paroraea. Now this city enjoyed an exceptional prosperity in earlier times (at any rate the gulf was named after it), and it was adorned most of all by Pyrrhus, who made the place his royal residence"[1]

[3] Η Ιστορία της Ηπείρου, εκδόσεις Δωδώνη, 1982

[4] Στράβων: "Ταύτην δε την οδόν Εγνατίαν (…) εν δεξιά μεν εστί τα ηπειρωτικά έθνη", Γεωγραφικά

[5] Εκδοτική Αθηνών: Ηπειρος, έκδοση 2009

[6] «Ε. S. Higgs and the Palaeolithic in Epirus». 14 Αυγούστου 2012.

[7] «Palaeolithic Investigations in Epirus: The Results of the First Season's Excavations at Klithi, 1983». 27 Σεπτεμβρίου 2013.

[8] «LacusCurtius • Strabo's Geography — Book VII Chapter 7». penelope.uchicago.edu. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2023.

[9] «PAUSANIAS, DESCRIPTION OF GREECE 1.1-16 - Theoi Classical Texts Library». www.theoi.com. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2023.

[10] Ευτρόπιος, Επιτομή της Ρωμαϊκής Ιστορίας (Historiae Romanae Breviarium) Βιβλίο 2, XI, XIII στο Tertullian [2]

[greekcoinstheirp00warduoft-11] 11,0 ^11,1 John Ward (1832-1912) και Sir George Francis Hill (1867-1948), επιμ. (1902). Greek coins and their parent cities (στα Αγγλικά). Λονδίνο: Murray. Ανακτήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 2009.

[12] «Όλοι οι ηγέτες του Ελληνικού Έθνους» (Οι ημερομηνίες ποικίλουν από πηγή σε πηγή.). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 27 Δεκεμβρίου 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]