Liverpool-en iturria ikusi

{{Argitzeko|Ingalaterrako hiriari|Liverpool (argipena)}}
{{hiri infotaula}}
'''Liverpool''' [[Ingalaterra]]ko ipar-mendebalean dagoen kostaldeko hiria da, [[Ipar-mendebaldeko Ingalaterra|North West England]] eskualdean eta [[Merseyside]] konderrian (historikoki [[Lancashire]]) kokatutakoa. 498.042 biztanle ditu (2019ko erroldaren arabera) eta Ingalaterrako hamargarren hiri handiena da. Metropoli eremuak 2,24 milioi pertsona ditu eta herrialdeko bosgarren handiena da.

[[Liverpoolgo portua|Itsas portu]] garrantzitsua dauka hiriak, [[Mersey]]ko itsasadarrean kokaturik dagoena, eta hark ekarritako [[ikatz]], [[kotoi]] eta [[Esklabotza|esklabo]] merkataritzak aberastasun handiak eman zizkion hiriari eta [[Industria Iraultza]] eragin zuen. XIX. mendean ingelesen eta irlandarren Ipar Amerikarako emigraziorako portu nagusia izan zen, era berean britainiar kolonietatik zetorren inmigrazioa jaso zuen. [[Bigarren Mundu Gerra]]n oso bonbakatua izan zen bere aireportu eta itsasportua oso garrantzitsuak baitziren. XX. mendean [[Liverpool Football Club|Liverpool futbol taldea]] eta [[The Beatles]] musika taldea ezagun egin ziren mundu mailan eta gaur egun Ingalaterrako bosgarren hiri bisitatuena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leading UK city destinations 2019|hizkuntza=en|url=https://www.statista.com/statistics/289010/top-50-uk-tourism-destinations/|aldizkaria=Statista|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. 2004an [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare]] izendatu zuen<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Home|hizkuntza=en-GB|url=https://www.liverpoolworldheritage.com/|aldizkaria=Liverpool World Heritage|sartze-data=2022-03-20}}</ref> eta 2008an [[Europako kultura-hiriburu]]a izan zen.

== Etimologia ==
Antzinako ingeleserazko ''lifer'' ("ur lokaztsua") eta ''pōl'' ("putzua" edo "erreka") hitzen elkarketatik dator izena. Aurreneko aipamena 1190. urtekoa da eta ''Liuerpol'' izena agertzen da orduko agiri batean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford names companion|argitaletxea=Oxford University Press|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/59464437|isbn=0-19-860561-7|pmc=59464437|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. ''Cambridge Dictionary of English Place-Names'' hiztegiaren arabera itsasaldiek eragiten zuten putzu edo erreka bati egiten dio erreferentzia, itsasbeheran lokatzez beteten zena<ref>{{erreferentzia|abizena=Victor Watts|urtea=The Cambridge Dictionary of English Place-Names|izenburua=2004|argitaletxea=Cambridge University Press}}</ref>.

Liverpooldarrek beren buruari ''Liverpudlians'' izena ematen diote, kolokialagoa den ''Scousers'' ere erabiltzen dute. "Scouse" haragia kozinatzeko bertako modu tradizional bat da<ref>{{Erreferentzia|izena=Chris|abizena=Roberts|izenburua=Heavy words lightly thrown : the reason behind the rhyme|argitaletxea=Thorndike Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/63108445|edizioa=Large print ed|isbn=0-7862-8517-6|pmc=63108445|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Liverpooldarren azento bereziak ere ''Scousers'' izena hartzen du.

== Historia ==

=== Sorrera ===
[[Joan Lurgabea|Joan ''Lurgabea'']] Ingalaterrakoak sortu zuen Liverpool 1207. urteko abuztaren 28an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=King John & Liverpool 1207 Charter - Medieval Liverpool History|hizkuntza=en-GB|url=https://historyofliverpool.com/liverpool-king-john-1207-charter/|aldizkaria=History of Liverpool|sartze-data=2022-03-20}}</ref> eta 1237an gaztelu bat eraiki zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool: The castle and development of the town {{!}} British History Online|url=https://www.british-history.ac.uk/vch/lancs/vol4/pp4-36|aldizkaria=www.british-history.ac.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. 1298an merkatua egiteko eskubidea lortu zuen.

Jatorrizko Liverpool zazpi kalez osatu zen H itxuran kokatu zirenak. ''Bank Street'' (egun Water Street), ''Castle Street'', ''Chapel Street'', ''Dale Street'', ''Juggler Street'' (egun High Street), ''Moor Street'' (egun Tithebarn Street) eta ''Whiteacre Street'' (egun Old Hall Street) ziren zazpi kale horiek. 

=== Aro modernoa ===
XVI. mendean oraindik herri txikia zen, 500 biztanle inguru baino ez baitzituen. XVII. mendean merkataritzaren eraginez populazioa pixkanaka gorantz igotzen hasi zen. Liverpooleko kaia estrategikoa bihurtu zen eta [[Ingalaterrako Iraultza]]n haren gaineko kontrola eskuratu nahi izan zuten alde biek. Horrela 1644an Rupert printzeak 18 egunez setiatu zuen hiria.

[[Erromatar Inperioa|Erromatarren]] garaitik [[Chester]] zen eskualdeko itsasportu nagusia baina hiria zegoen [[Dee ibaia (Gales)|Dee ibaia]] lokazten hasia zen eta itsasontzei errazagoa egiten zitzaien Liverpoolgo portura iristea, horregatik XVII. mendean gain hartu zion Chesterri. 

1699an ''Liverpool Merchant'' itsasontzia [[Afrika]] aldera atera zen eta esklaboen merkataritzari hasiera eman zitzaion. Bestetik [[Mendebaldeko Indiak|Mendebaldeko Indietako]] produktuak jasotzen hasi zen Liverpool, [[azukre]]a eta [[tabako]]a batez ere. Horrela 1715ean ur nasa bat eraiki zen portuan eta merkatal itsasontziek Liverpool hobetsi zuten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Categories - All 4|url=https://www.channel4.com/categories|aldizkaria=www.channel4.com|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. 

Honek populazioaren gorakada nabarmena ekarri zuen eta 1720. urterako 10.000 biztanletako langa gainditua zuen. 1726an gaztelua eraitsi egin zuten eta hurrengo urteetan udaletxe berria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TOWN HALL, Non Civil Parish - 1360219 {{!}} Historic England|hizkuntza=en|url=https://historicengland.org.uk/listing/the-list/list-entry/1360219|aldizkaria=historicengland.org.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>, ospitalea, antzokia<ref>{{Erreferentzia|izena=Edwin|abizena=Butterworth|izenburua=A Statistical Sketch of the County Palatine of Lancaster|argitaletxea=Longman & Company|hizkuntza=en|data=1841|url=https://books.google.es/books?id=sBIHAAAAQAAJ&pg=PA52&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|sartze-data=2022-03-20}}</ref>, liburutegia eta beste hainbat eraikin altxatu ziren. ''Liverpool Advertiser'' egunkaria sortu zen eta 1790. urtean [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] kontsulatua ireki zen.

=== XIX. mendea ===
[[Fitxategi:Opening Liverpool and Manchester Railway.jpg|280px|thumb|[[Manchester-Liverpool burdinbidea]]ren inaugurazioa (A.B. Clayton, 1830).]]
1801. urterako 77.653 biztanle zituen Liverpoolek eta hiriaren garapenak aurrera jarraitu zuen. Barnerago zeuden hiriekiko komunikazioak ezarri ziren; Leeds eta Liverpool arteko ubidea lehenik (1816)<ref>{{Erreferentzia|izena=Mike|abizena=Clarke|izenburua=The Leeds & Liverpool Canal : a history and guide|argitaletxea=Carnegie Pub|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/54881773|isbn=1-85936-013-0|pmc=54881773|sartze-data=2022-03-21}}</ref> eta Munduko hiriarteko [[Manchester-Liverpool burdinbidea|lehen burdinbideak]] [[Manchester]] hiriarekin lotu zuen 1823an<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The first ever inter-city railway|hizkuntza=en-GB|data=2009-07-23|url=http://news.bbc.co.uk/local/manchester/hi/people_and_places/history/newsid_8165000/8165208.stm|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 

1840. hamarkadan inmigrante irlandar ugari jaso zituen [[Irlandako Gosete Handia|Irlandako Gosete Handitik]] ihesi eta 1851. urterako populazioaren laurdena osatzen zuten. Ingalaterra mendebaldeko itsasportu nagusia bihurtu zen. Estatu Batuetako [[Kotoi|kotoia]] inportatzen zuen eta bertatik herrialde guztira zabaltzen zen. Antartikako [[Itsas txakur|foka]] arrantzan ere zeresan handia izan zuen hiriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SCAR Composite Gazetteer|url=https://data.aad.gov.au/aadc/gaz/scar/display_name.cfm?gaz_id=137191|aldizkaria=data.aad.gov.au|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

XIX. mendean [[Londres]] bera baino aberatsagoa izatera iritsi zen hainbat alditan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ten facts about Liverpool|url=https://www.telegraph.co.uk/news/1431943/Ten-facts-about-Liverpool.html|aldizkaria=www.telegraph.co.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Mendearen hasieran mundu mailako itsas merkataritzaren %40a Liverpooleko itsas-portutik igarotzen zela kalkulatu da eta horregatik 1851. urtean "Europako New York" ezizena jarri zioten bankariek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Bankers' Magazine|argitaletxea=BPC (Bankers' Magazine) Limited|hizkuntza=en|data=1851|url=https://books.google.es/books?id=nC05AAAAMAAJ&q=new-york-of-europe&pg=PA783&redir_esc=y#v=snippet&q=new-york-of-europe&f=false|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. XIX. eta XX. mendeetan Europa guztiko inmigranteak erakarri zituen eta auzo etnikoak sortuz joan ziren, bakoitza bere erlijioari dagokion tenpluaren inguruan antolatu baitzen; eliza [[alemania]]rra, [[grezia]]r ortodoxoa, [[suedia]]rren eliza, [[sinagoga]] eta [[polonia]]rren San Petri eliza katoliko-erromtarra.

=== XX. mendea ===
[[Fitxategi:Liverpool (1907) (14796043673).jpg|280px|thumb|Liverpool 1907an, Scott Dixonen artelana.]]
Mende berriaren hasieran [[Lehen Mundu Gerra]] izan zen. 1916ko uztailaren 30ean [[Guillemont]] inguruan (Frantzian) liverpooldarren bataloiko 500 soldadu hil ziren eraso batean. [[Sommeko gudua]]ren barnean kokatzen da gertakari hau eta "Liverpooleko egun beltzena" gisa ezagutzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Doyle|izenburua=The First World War in 100 objects|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/868078830|isbn=978-0-7524-8811-0|pmc=868078830|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Gerra ondorengo urteek ezegonkortasun sozial handia izan zuten ezaugarri nagusi, hala Liverpoolen nola Erresuma Batu guztian, izan ere gazte ugari galdu baitziren gerran eta nagusiek lanera itzuli behar izan baitzuten ekonomiak aurrera egin zezan. Greba ugari izan ziren garai haietan. Britainiarren alde jokatu zuten kolonietako soldadu eta marinel ugarik Erresuma Batuko itsasportuetara emigratzeko aukera izan zuten eta 1919ko ekainean eraso arrazistak gertatu ziren haien kontra. Britainia Handiko hainbat hiritan gertatu ziren eta Liverpoolen ere bai<ref>{{Erreferentzia|izena=Jacqueline|abizena=Jenkinson|izenburua=Black 1919 : riots, racism and resistance in imperial Britain|argitaletxea=Liverpool University Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/865564957|isbn=1-84631-513-1|pmc=865564957|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

1920. eta 1930. hamarkadetan Liverpoolen periferian etxe ugari eraiki zen eta milaka familiak hiriaren erdigunetik alde egin zuten bizi maila hobe baten bila. Era berean [[Commonwealth]] elkarteko herrietako inmigrazio berria jaso zuen hiriak eta haiek hutsik gelditzen ari zen Liverpool erdialdean kokatu ziren, hango etxeak zaharragoak eta beraz merkeagoak baitziren.

1930. urtean Britainia Handiko aurreneko aireportu probintziala eraiki zen Liverpoolen. [[Winston Churchill|Churchillek]] eta [[Adolf Hitler|Hitlerrek]] argi ikusi zuten aireportu horren garrantzia estrategikoa eta [[Bigarren Mundu Gerra]]n Londres hiriburuaren ondoren hiri bonbardatuena izan zen Liverpool<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool museums - The Blitz {{!}} Spirit of the Blitz|data=2010-06-06|url=https://web.archive.org/web/20100606081949/http://www.liverpoolmuseums.org.uk/maritime/exhibitions/blitz/blitz.asp|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. ''[[Luftwaffe]]k'' 80 aire eraso egin zituen Merseyside konderrian. 2.500 pertsona hil ziren eta metropoli eremuko etxeen erdia izan zen suntsitua. 1952tik aurrera Alemaniako [[Kolonia (Alemania)|Kolonia]] hiriarekin senidetua dago, hura ere oso bonbakatua izan baitzen Gerran.

1950. eta 1960. hamarkadetan hiria berreraiki zen. Hegazkin [[nazi]]en bonbek suntsitu ez zituzten hainbat eraikin eta azpiegitura ere eraitsi egin ziren planifikazio berriaren mesedetan. Kultur mugimendu handiko garaia izan zen eta besteak beste [[The Beatles]] taldea agertu zen, mundu mailan sona itzela lortu zuena.

1970. hamarkadan Liverpoolgo industria tradizionala (ontzigintza eta itsas portuari loturiko industria) krisi latzean sartu zen eta lanpostu asko galdu ziren. 1982. urterako Erresuma Batuko langabezia tasa handienetakoa zuen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A History of Liverpool|hizkuntza=en-GB|data=2021-03-14|url=https://localhistories.org/a-history-of-liverpool/|aldizkaria=Local Histories|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. 1990. hamarkadan hiriaren egoera ekonomikoak buelta ematea lortu zuen.

=== XXI. mendea ===
1960. hamarkadako bizitza kulturala oinarri hartuta arte galeriak eta museoak ireki ziren. Hiriaren ondarearen erakusgarritasunean sakondu zen eta turismoa bihurtu zen XXI. mendeko Liverpoolen ekonomiaren motorretako bat. 2004an [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare]] izendatu zuen<ref name=":0" />.

2007an hiriaren 800. urteurrenaren ospakizunak egin ziren eta 2008an [[Europako kultura-hiriburu]] izendatu zuten [[Norvegia]]n dagoen [[Stavanger]] hiriarekin batera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool and Stavanger – European Capitals of Culture 2008|url=https://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IM-PRESS+20080211STO20950+0+DOC+XML+V0//EN|aldizkaria=www.europarl.europa.eu|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 2008ko irailean ''La Princesse'' armiarma inauguratu zuten, 20 metrotako altuera eta 37 tonako pisuarekin. Hirian zehar ibilian ikus zitekeen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TLS - Times Literary Supplement|hizkuntza=en-GB|url=https://www.the-tls.co.uk/|aldizkaria=TLS|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

== Geografia eta klima ==
=== Geografia ===
Liverpool izen bereko [[Liverpooleko badia|badian]] kokaturik dago [[Mersey]] ibaiaren estuarioan, [[Irlandako itsasoa]]ren ertzean. Everton Hill (70 m) izena duen hareharrizko muino baten magalean zabaltzen da hiria. Mersey ibaiaren estuarioak [[Wirral penintsula]]tik bereizten du.

=== Klima ===
<div style="width:75%">
{{Klima
|location = Bidston behatokia, Batez-besteko tenperaturak 1976–2002, Euria eta eguzkia 1971–2000, muturrekoak 1867–2002
|metric first = y
|single line = y
|Jan record high C = 14.7
|Feb record high C = 16.6
|Mar record high C = 21.2
|Apr record high C = 25.3
|May record high C = 28.1
|Jun record high C = 30.7
|Jul record high C = 31.6
|Aug record high C = 34.5
|Sep record high C = 30.4
|Oct record high C = 24.6
|Nov record high C = 17.8
|Dec record high C = 15.8
|year record high C = 34.5
|Jan high C = 6.8
|Feb high C = 7.2
|Mar high C = 9.2
|Apr high C = 11.5
|May high C = 15.3
|Jun high C = 17.3
|Jul high C = 19.2
|Aug high C = 19.3
|Sep high C = 16.6
|Oct high C = 13.1
|Nov high C = 9.6
|Dec high C = 7.4
|year high C = 
|Jan low C = 2.6
|Feb low C = 2.6
|Mar low C = 4.1
|Apr low C = 5.4
|May low C = 8.3
|Jun low C = 10.9
|Jul low C = 13.1
|Aug low C = 13.1
|Sep low C = 11.2
|Oct low C = 8.5
|Nov low C = 5.6
|Dec low C = 3.6
|year low C = 
|Jan record low C = −12.8
|Feb record low C = −11.3
|Mar record low C = −7.5
|Apr record low C = −5.0
|May record low C = 0.0
|Jun record low C = 3.4
|Jul record low C = 6.6
|Aug record low C = 5.2
|Sep record low C = 3.7
|Oct record low C = −2.9
|Nov record low C = −5.3
|Dec record low C = −10.7
|year record low C = −12.8
|Jan precipitation mm = 61.65
|Feb precipitation mm = 48.91
|Mar precipitation mm = 51.86
|Apr precipitation mm = 43.86
|May precipitation mm = 50.83
|Jun precipitation mm = 63.07
|Jul precipitation mm = 46.08
|Aug precipitation mm = 59.25
|Sep precipitation mm = 61.50
|Oct precipitation mm = 60.58
|Nov precipitation mm = 60.34
|Dec precipitation mm = 68.82
|year precipitation mm = 684.37
|Jan sun = 56.0
|Feb sun = 70.3
|Mar sun = 105.1
|Apr sun = 154.2
|May sun = 207.0
|Jun sun = 191.5
|Jul sun = 197.0
|Aug sun = 175.2
|Sep sun = 132.7
|Oct sun = 97.3
|Nov sun = 65.8
|Dec sun = 46.8
|year sun = 1499.1
|source 1 = National Oceanography Centre <ref>{{erreferentzia
|url = http://www.pol.ac.uk/appl/hist_met/
|izenburua= Climate Normals and extremes
|argitaletxea = National Oceanography centre
|sartze-data = 22 mar 2011}}</ref>
|date = March 2011
}}
</div>

== Politika ==
=== Gobernuaren antolaketa ===
[[Fitxategi:LpoolTownHallOM.jpg|280px|thumb|Liverpoolgo udaletxea]]
Liverpool hiria borough metropolitar gisa sailkaturik dago, eta borougha Merseyside konderriaren eta Liverpool Hiri Eskualdearen barnean dago. Hauetako bakoitzak gobernu maila desberdina dauka. 

Liverpoolgo Hiri Kontseiluak ({{lang-en|Liverpool City Council}}) hiria bera gobernatzen du eta Liverpool Hiri Eskualdeak ({{lang-en|Liverpool City Region}}) botere estrategikoak kudeatzen ditu, Liverpoolez gain beste lau boroughen arteko garraioa eta garapen ekonomikoa jorratzen ditu batez ere. Liverpoolek lau eserleku ditu [[Erresuma Batuko Legebiltzarra|Erresuma Batuko Legebiltzarrean]].

Horrela beraz Liverpool hiria botere maila desberdina duten hiru alkatek gobernatzen dute. Alkate nagusia lau urteroko udal hautekundeetan aukeratzen da. Aukeratutako gobernukideek ''Lord Mayor'' figura hautatzen dute, baina honen presentzia zeremoniala baino ez da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lord Mayor - Liverpool City Council|data=2012-05-08|url=https://web.archive.org/web/20120508201615/https://liverpool.gov.uk/council/councillors-committees-and-meetings/lord-mayor/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Azkenik Liverpool Hiri Eskualdeko alkatea dago.

Liverpoolgo Hiri Kontseilua 90 zinegotzik osatzen dute. Hiria 30 barrutitan banaturik dago eta bakoitzak hiru ordezkari ditu kontseiluan. 2021ean [[Alderdi Laborista (Erresuma Batua)|Alderdi Laboristak]] irabazi zituen hauteskundeak eta [[Joanne Anderson]] da gaur egungo alkatea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Open Council Data UK - compositions councillors parties wards elections|url=http://opencouncildata.co.uk/council.php?c=274&y=0|aldizkaria=opencouncildata.co.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

=== Nazioarteko politika ===
Nazioarte mailan duen garrantziaren erakusle dira Liverpool hirian dauden kontsulatuak. Lehenengoa [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako Gobernuak]] ezarri zuen 1790. urtean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=US Consular Representation in Britain since 1790|hizkuntza=en|url=https://anthempress.com/us-consular-representation-in-britain-since-1790-pb|aldizkaria=AnthemPress|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

Gaur egun herrialde anitzetako kontsulatuak aurkitzen dira bertan: [[Alemania]], [[Belgika]], [[Danimarka]], [[Dominikar Errepublika]], [[Errumania]], [[Espainia]], [[Estonia]], [[Finlandia]], [[Frantzia]], [[Herbehereak]], [[Hungaria]], [[Islandia]], [[Italia]], [[Letonia]], [[Norvegia]], [[Suedia]], [[Thailandia]] eta [[Txile]]. Liverpoolen ondoan iparraldean dagoen Seftongo metropoli boroughean [[Tunisia]]ko eta [[Boli Kosta]]ko kontsulatuak daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=All Consulates in Liverpool {{!}} Consulate-Info.com|url=https://www.consulate-info.com/city.php?c=Liverpool|aldizkaria=www.consulate-info.com|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

== Demografia ==
2019ko erroldaren arabera 498.042 biztanle ditu eta gorantz doa populazioa, 2001ean esate baterako 439.473 biztanlekoa baitzen. Populaziorik handiena 1931. urteko erroldan izan zuen, 846.101 biztanle hain zuzen ere, oraingoaren bikoitza ia. Ondoren hainbat suburbio eraiki ziren eta udalerri bihurtu ziren. Erresuma Batuko beste hainbat hirik ere joera berbera izan dute, Londresek eta Manchesterrek esat baterako.

Adinari dagokinez Erresuma Batuko batazbestekoa baino biztanleria gazteagoa du. Populazioaren %40,5 da 30 urtetik beherakoa eta %66ak lan egiteko adina du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Custom report - Nomis - Official Labour Market Statistics|url=https://www.nomisweb.co.uk/reports/localarea?compare=1946157104|aldizkaria=www.nomisweb.co.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

=== Jatorri etnikoa ===
[[Fitxategi:Chinatown - Liverpool.jpg|280px|thumb|Chinatown.]]
2011eko erroldako datuek erakusten dutenaren arabera Liverpoolen %84,8a "britainiar zuria" da, %2,6ak jatorri [[irlanda]]rra du eta [[asia]]rrek %4,1a osatzen dute. Asiarren artean gehiengoak jatorri [[txina]]tarra du eta indiar azpikontinentean jatorria dutenak ere ugari dira.

Txinatarrei dagokienez Europako komunitate zaharrena da Liverpoolgoa eta haien historia azaltzen duen museoa dago Chinatown barruan, ''Liverpool Chinatown Museum'' hain zuzen ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dimsum - Liverpool Chinatown Museum|data=2008-11-19|url=https://web.archive.org/web/20081119154328/http://www.dimsum.co.uk/community/liverpool-chinatown-museum.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. Liverpoolgo "beltzen" komunitatea ere aspaldikoa da, Britainia Handiko zaharrena, 1730. hamarkadan eratutakoa da<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Costello|izenburua=Black Liverpool : the early history of Britain's oldest Black community, 1730-1918|argitaletxea=Picton|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/49553205|isbn=1-873245-07-6|pmc=49553205|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. [[Ghana|Ghanatik]] eta [[Somalia|Somaliatik]] etorriak dira ugarienak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool|hizkuntza=es|data=2022-02-24|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Liverpool&oldid=141894197|sartze-data=2022-03-21|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>. 

=== Erlijioa ===
Milaka inmigrante eta marinel jaso dituen hiria izanik erlijio aniztasun handiko hiria da. Esate baterako [[Katolizismo|katoliko]] portzentai handiena duen Inglaterrako hiria da. Bi katedral katoliko, [[Greziako Eliza Ortodoxoa|greziar ortodoxo]] bat eta [[Suediako Eliza|suediar eliza]] bat ditu. Katedral handiena [[Anglikanismo|anglikanoa]] da, [[Liverpoolgo katedrala]].

Hainbat [[sinagoga]] daude hirian, Shri Radha Krishna tenplu [[Hinduismo|hinduista]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2011-02-07|url=https://web.archive.org/web/20110207213503/http://hcoliverpool.com/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-20}}</ref> eta Ingalaterrako [[meskita]] goiztiarrena, 1887an sortua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Muslim Heritage Sites in Britain|url=http://www.islaminbritishstone.co.uk/index.php?option=com_content&view=article&id=158&Itemid=68|aldizkaria=www.islaminbritishstone.co.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Guztira hiru meskita daude Liverpoolen.

== Hiriaren egitura ==

=== Barrutiak ===
{|
||
* [[Aigburth]]
* [[Allerton]]
* [[Anfield (barrutia)|Anfield]]
* [[Belle Vale]]
* [[Broadgreen]]
* [[Childwall]]
* [[Clubmoor]]
* [[Croxteth]]
* [[Dingle (Liverpool)|Dingle]]
* [[Edge Hill]]
* [[Everton]]
* [[Fairfield]]
||
* [[Fazakerley]]
* [[Garston]]
* [[Gateacre]]
* [[Grassendale]]
* [[Hunts Cross]]
* [[Kensington]]
* [[Kirkdale]]
* [[Knotty Ash]]
* [[Mossley Hill]]
* [[Netherley]]
* [[Norris Green]]
* [[Old Swan]]
||
* [[St Michael's Hamlet]]
* [[Sefton Park]]
* [[Speke]]
* [[Stoneycroft]]
* [[Toxteth]]
* [[Tuebrook]]
* [[Walton]]
* [[Wavertree]]
* [[West Derby]]
* [[Woolton]]
|}

=== Gerriko berdea ===
Liverpool hiriaren inguruan "gerriko berdea" (''Green belt'') ezarri da. Horren helburuetako bat hiriaren zabalkundea geraraztea da, inguruan dauden herri eta komunitateek beren izaera propioa mantendu ahal izateko. Gerriko berde hori eremu berdeek osatzen dute, parkeek, golf zelaiek, eta aisialdirako prestaturiko beste hainbat eremuk<ref>{{Erreferentzia|izena=B.|abizena=Dockerill|izenburua=Green belts and urban containment: the Merseyside experience|hizkuntza=en|abizena2=Sturzaker|izena2=J.|data=2019-05-02|url=https://livrepository.liverpool.ac.uk/3050783|aldizkaria=Planning Perspectives|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. Hiriaren iparraldea eta mendebaldea hartzen ditu eta 530 hektareatako azalera du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Green belt statistics|hizkuntza=en|url=https://www.gov.uk/government/collections/green-belt-statistics|aldizkaria=GOV.UK|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

== Ekonomia ==
[[Fitxategi:Liverpool Commercial District.jpg|280px|thumb|Liverpoolgo Barruti Komertziala.]]
Liverpool hiriaren ekonomia Erresuma Batuko handienetakoa da. Ingalaterrako Ipar Mendebaldeko ekonomia nukleoaren parte da, Londreskoaren ondoren garrantzitsuena hain zuzen ere.

Erresuma Batuko hiri handietan gertatzen den bezala zerbitzu sektorea nagusitzen da hiriaren ekonomian, hala publikoa nola pribatua. 2007an lanpostuen %60a administrazio publikoan, hezkuntzan, osasungintzan, banketxetan eta finantza eta aseguru sektoretan kokatzen zen. Azken urteetan [[Ezagutzaren ekonomia|ezagutzaren ekonomiak]] indar handia hartu du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Taking Liverpool’s knowledge economy stateside|hizkuntza=en-GB|data=2018-07-11|url=https://www.kqliverpool.co.uk/taking-liverpools-knowledge-economy-stateside/|aldizkaria=Knowledge Quarter (KQ) Liverpool|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

Liverpooleko beste sektore garrantzitsua turismoa eta aisialdiarena da. Erresuma Batuko seigarren hiri bisitatuena da, eta munduko 100 bisitatuenen artean dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Top 150 City Destinations London Leads the Way > Euromonitor archive|data=2010-02-09|url=https://web.archive.org/web/20100209063157/http://www.euromonitor.com/Top_150_City_Destinations_London_Leads_the_Way|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. 2008an Europako kultur-hiriburua izateak bultzada handia eman zion.

Historikoki itsas portua izan da hiriaren jarduera ekonomiko nagusia. Gaur egun lanpostuen portzentai txikia hartzen badu ere Erresuma Batuko itsas portu garrantzitsuenetakoa izaten jarraitzen du.

Azkenik autogintzak ere badu lekua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Automotive Industry Jobs in Liverpool - 2022 {{!}} Indeed.com|url=https://uk.indeed.com/Automotive-Industry-jobs-in-Liverpool|aldizkaria=uk.indeed.com|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

2016an argitaratu zen The Beatles fenomenoak urtero 82 milioi libera ekartzen dizkiola hiriari eta 2.335 lanpostu eragiten dituela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Beatles 'add £82m a year to Liverpool economy'|hizkuntza=en-GB|data=2016-02-08|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-merseyside-35523070|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

== Garraioa ==
Historikoki Liverpool garraio munduan aurrekaria izan da mundu mailan. Burdinbidea, lurrunontzi trasatlantikoak, udal tranbiak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Other Forms of Victorian Transport & Communication - Victoria and Albert Museum|data=2010-03-16|url=https://web.archive.org/web/20100316194133/http://www.vam.ac.uk/collections/periods_styles/19thcentury/steam/other_transport/index.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-21}}</ref> eta tren elektrikoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=SERA - History Zone - Merseyside Electrification|url=http://www.emus.co.uk/zone/mersey/mersey.htm|aldizkaria=www.emus.co.uk|sartze-data=2022-03-21}}</ref> langileen garraio masiborako erabiltzen Liverpoolen hasi ziren. 1829 eta 1836 artean Wapping Tunnel eraiki zen, trenarentzako mundu mailako lehenengo tunela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wapping Tunnel – Subterranea Britannica|url=https://www.subbrit.org.uk/sites/wapping-tunnel/|aldizkaria=www.subbrit.org.uk|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. Amaitzeko 1950 eta 1951 artean bidaiarien aurreneko helikoptero zerbitzua ezarri zen Liverpoolen eta [[Cardiff]] hiriaren artean<ref>{{Erreferentzia|izena=Philip S.|abizena=Bagwell|izenburua=Transport in Britain from canal lock to gridlock|argitaletxea=Hambledon and London|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/46602684|isbn=1-85285-263-1|pmc=46602684|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 

=== Errepideak ===
M62 autobideak [[Manchester]], [[Leeds]] eta [[Bradford]] hiriekin lotzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=M62|hizkuntza=en|url=https://www.roads.org.uk/motorway/m62|aldizkaria=Roads.org.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Autobide horrek lotura egiten du M6 eta M1 autobideekin eta hauek [[Birmingham]], Londres, [[Nottingham]], [[Preston]] eta [[Sheffield]] hiriekin lotzen dute. A55 autobideak [[Gales]] iparraldearekin lotzen du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A55|hizkuntza=en|url=https://www.roads.org.uk/motorway/a55|aldizkaria=Roads.org.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

=== Trenak ===
[[Fitxategi:Lime street july 2010.jpg|280px|thumb|Lime Street tren geltokia.]]
Lime Street geltokia da hiriko tren geltoki zentrala. Hiriko hainbat autobus linearen terminala ere bertan dago. Londresekin lotzen duen trenak 2 ordu eta 45 minutu behar ditu batazbeste bidaia osatzeko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Trains London to Liverpool {{!}} Cheap Tickets & Times|hizkuntza=en|url=https://www.thetrainline.com/train-times/london-to-liverpool|aldizkaria=Trainline|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Ingalaterrako hiri nagusiekin lotzen duten trenak ateratzen dira Lime Street geltokitik, Birmingham, [[Newcastle upon Tyne]], Manchester, Preston, Leeds, [[Scarborough]], Sheffield, [[Nottingham]] eta [[Norwich]] besteak beste.

=== Ferryak ===
[[Irlandako itsasoa]] zeharkatu eta [[Belfast]], [[Dublin]] edo [[Man]] uhartearekin lotzen duten [[ferry]] zerbitzua dago. [[Gurutzaontzi (bidaiari-ontzia)|Gurutzaontzien]] kaia ere badu. Leeds eta Liverpool arteko ubidea ere hiriaren erditik igarotzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool Canal Link {{!}} Canal & River Trust|hizkuntza=en|url=https://canalrivertrust.org.uk/enjoy-the-waterways/canal-and-river-network/liverpool-canal-link|aldizkaria=canalrivertrust.org.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

=== Aireportua ===
[[Liverpool John Lennon aireportua]] hiriaren hegoaldeak kokaturik dago eta Erresuma Batuko hirietara eta Europako beste hiri batzuetara doazen hegazkinak daude, [[Berlin]], [[Erroma]], [[Milan]], [[Paris]], [[Bartzelona]] eta [[Zürich|Zürichera]] esate baterako. 2008an 5'3 milioi bidaiari izan zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Civil Aviation Authority {{!}} Civil Aviation Authority|url=https://www.caa.co.uk/default.aspx?catid=80&pagetype=88&sglid=3&fld=2008Annual|aldizkaria=www.caa.co.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. ''Low cost'' konpainien aireportua da batez ere eta gutira 68 destino eskaintzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tour Operators & Package Holidays|hizkuntza=en|url=https://www.liverpoolairport.com/tour-operators|aldizkaria=Liverpool John Lennon Airport|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

== Hezkuntza ==
Lehen eta bigarren hezkuntzako eskolen aniztasuna oso handia da Liverpoolen. Badira estatuaren eskola laikoak eta erlijio desberdinetako eskolak, hala nola Ingalaterrako elizarenak, juduak, katoliko-erromatarrak eta islamikoak, azken hau lehen hezkuntzan soilik. Hiriko aurreneko eskola garrantzitsua ''The Liverpool Blue Coat School'' izan zen, karitate eskola gisa 1708an sortu zena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Blue Coat School, Liverpool, Merseyside|hizkuntza=en|url=https://www.bluecoatschoolliverpool.org.uk/|aldizkaria=The Blue Coat School|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Beste ezagun batzuk ''Liverpool College'' (1840)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Home|url=https://www.liverpoolcollege.org.uk/|aldizkaria=www.liverpoolcollege.org.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref> eta  ''Merchant Taylors' School'' (1620) dira.

Liverpoolek hiru unibertsitate ditu; [[Liverpoolgo Unibertsitatea]] (1881), Liverpool John Moores University (1823) eta Liverpool Hope University (1844).

== Kultura ==

=== Sinboloa ===
Liverpool hiriaren sinbolo nagusia ''Liverbird'' izeneko hegaztia da. Royal Liver Building eraikinean bi ''liverbird''-eren estatuak daude, hegoak zabalduta, hiriaren izpiritu menderaezinaren adierazgarri. Arra da bata, ''Bertie'', itsasoari begira etsaien zelatari; emea bestea, ''Bella'', hiriari begira, familia zaindu nahiko balu bezala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A tale of the Liver Birds & the Hidden Birds of the City|hizkuntza=en-GB|data=2019-08-19|url=https://www.explore-liverpool.com/a-tale-of-the-liver-birds-the-hidden-birds-of-the-city/|aldizkaria=Explore Liverpool|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. ''Liverbird''-ak [[Ubarroi|ubarroiaren]] itxura dauka hiriko armarrian.

=== Musika ===
[[Fitxategi:CavernClub.JPG|220px|thumb|[[Cavern Club]] puba, [[The Beatles]] taldeak bertan sarritan jo izan zuelako ezaguna.]]
''[[Errekorren Guinness Liburua]]k'' dio Liverpool "Munduko Pop musikaren hiriburua" dela. Liverpoolgo musika taldeek 56 number 1 single sortu dituzte, beste ezein hirik baino gehiago. Liverpooleko musika talderik ezagunena [[The Beatles]] izan zen dudarik gabe. Garai hartan beste musikari ezagun batzuk ere agertu ziren hirian, [[Billy J. Kramer]], [[Cilla Black]], [[Gerry and the Pacemakers]] eta [[The Searchers]] adibidez. The Beatles taldeak [[Cavern Club]] pubean emanaldi asko egin zituen eta taberna ikonikoa bihurtu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los Beatles en 'The Cavern': Sesenta años del concierto que lo cambió todo|hizkuntza=es|data=2021-02-08|url=https://www.lavanguardia.com/vida/20210208/6231413/beatles-the-cavern-sesenta-anos-concierto-cambio.html|aldizkaria=La Vanguardia|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

Erresuma Batuko orkestra sinfoniko profesional zaharrena ''Royal Liverpool Philharmonic Orchestra'' da.

Urtero Mathew Street Festival jaialdia ospatzen da eta Liverpooleko musika ekitaldi garrantzitsuena izateaz gain Europako musika askeko ospakizun handiena ere bada. Abuztuan izaten da jaialdia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool Mathew Street Festival success 'amazing'|hizkuntza=en-GB|data=2012-08-25|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-merseyside-19330740|aldizkaria=BBC News|sartze-data=2022-03-20}}</ref>. Badira beste jaialdi batzuk ere, esate baterako ''Afrika Oyé''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Africa Oyé FREE festival celebration of African Music and Culture|data=2012-08-23|url=https://web.archive.org/web/20120823182344/http://www.africaoye.com/index.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-20}}</ref> eta ''Brazilica''<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Brazilica samba festival in Liverpool this weekend > Culture > Cultur…|data=2013-01-02|url=https://archive.today/20130102081753/http://www.clickliverpool.com/culture/culture/1213812-brazilica-samba-festival-in-liverpool-this-weekend.html|aldizkaria=archive.ph|sartze-data=2022-03-20}}</ref> jaialdi etnikoak eta ''Creamfields'' [[Dance pop|dance]] musika jaialdia<ref>{{Erreferentzia|izenburua=cinch presents Creamfields Homepage|hizkuntza=en|url=https://creamfields.com/|aldizkaria=cinch presents Creamfields 2022|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

Echo Arena musika aretoa 2008an inauguratu zen eta 11.000 ikuslerentzako tokia du. Inauguratu zen urtean [[MTV Europe Music Awards]] sari banaketa bertan egin zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=MTV Europe Music Awards 2008 at Echo Arena (Liverpool Waterfront) on 6 Nov 2008|hizkuntza=en|url=https://www.last.fm/event/406988+MTV+Europe+Music+Awards+2008|aldizkaria=Last.fm|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

=== Museoak ===
Erresuma Batuko beste edozein hirik baino museo eta arte galeria gehiago ditu, Londresen ondoren noski. National Museums Liverpool Ingalaterrako bilduma nazionalaren parte bat dauka<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Museums and galleries - GOV.UK|hizkuntza=en|url=https://www.gov.uk/society-and-culture/museums-and-galleries|aldizkaria=www.gov.uk|sartze-data=2022-03-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Homepage|url=https://www.liverpoolmuseums.org.uk/home|aldizkaria=National Museums Liverpool|sartze-data=2022-03-20}}</ref> eta Tate Liverpool arte modernoaren museoa da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tate|izenburua=Tate Liverpool|hizkuntza=en-GB|url=https://www.tate.org.uk/visit/tate-liverpool|aldizkaria=Tate|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

Bi urtean behin ''Liverpool Biennial'' arte jaialdia ospatzen da iraila erdialdetik azarorarte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Liverpool Biennial of Contemporary Art|hizkuntza=en|url=https://www.biennial.com/www.biennial.com/|aldizkaria=www.biennial.com|sartze-data=2022-03-20}}{{Apurtutako esteka|date=apirila 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

=== Literatura ===
Eleberri ugaritan agertzen da Liverpool hiria eta idazle ugari izan dira bertan bisitan, hala nola; [[Daniel Defoe]], [[Washington Irving]], [[Thomas De Quincey]], [[Herman Melville]], [[Nathaniel Hawthorne]], [[Charles Dickens]], [[Gerard Manley Hopkins]] eta [[Hugh Walpole]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Inspidered|hizkuntza=en|url=https://inspidered.wordpress.com/|aldizkaria=Inspidered|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

=== Antzerkia ===
Antzoki ugari aurkitzen dira hirian; Empire, Epstein, Everyman, Playhouse, Royal Court eta Unity antzokiak. ''Liverpool Shakespeare Festival'' jaialdia urtero ospatzen da eta [[William Shakespeare|William Shakespeareren]] obrak antzezten dira Liverpoolgo katedralean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Everyman and Playhouse Theatre, Liverpool - 2010|data=2010-07-12|url=https://web.archive.org/web/20100712092440/http://www.everymanplayhouse.com/Show/Everyword/69.aspx|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-20}}</ref>.

=== Zinema ===
Liverpool hainbat filmetan agertzen da. [[Terence Davies]] zinema zuzendari liverpooldarrak hainbat film girotu ditu bere hirian, esate baterako ''[[Distant Voices, Still Lives]]'' eta ''[[The Long Day Closes]]''. Hauetaz gain aipatzekoak dira ''[[Educating Rita]]'' (1983), ''[[The 51st State]]'' (2001), ''[[Creed (filma)|Creed]]'' (2015) eta ''[[Film Stars Don't Die in Liverpool]]'' (2017).

Hainbat aktore ere sortu dira hirian; [[Kim Cattrall]], [[Jodie Comer]], [[Stephen Graham (aktorea)|Stephen Graham]], [[Rex Harrison]]...

=== Kirolak ===
[[Fitxategi:LFC Parade 2019 01.jpg|280px|thumb|[[Liverpool Football Club|Liverpooleko]] jokalariak 2019ko [[Txapeldunen Liga]]ko garaipena ospatzen.]]
Liverpoolgo kirol nagusia futbola da. [[Everton Football Club|Everton FC]] (1878) eta [[Liverpool Football Club|Liverpool FC]] (1892) futbol taldeek [[Premier League|Premier Leaguen]] jokatzen dute eta mundu mailan dira ezagunak. Talde bien artean ''Merseysideko derbia'' jokatzen dute.

Liverpool FC-k Europan 11 txapelketa irabazi baititu, tartean 6 [[UEFAko Txapeldunen Liga|Europako Kopa]], eta Ingalaterrako Liga gehien irabazi dituen taldea da, 19 hain zuzen ere. Urrezko Aroa 1973 eta 1985 artean izan zuen. Azken urteetan berriz lortu du puntako taldea izatea, 2019an [[UEFAko Txapeldunen Liga|Txapeldunen Liga]] eta [[FIFAren Kluben arteko Munduko Kopa]] irabazi zituen eta 2020an [[Premier League]]. [[Anfield]] estadioa mitikoa da, bai eta zaleek kantatzen duten "You'll never walk alone" ereserkia ere<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El significado del "You'll Never Walk Alone", para la afición del Liverpool|hizkuntza=es|data=2020-04-20|url=https://www.kodromagazine.com/el-significado-del-youll-never-walk-alone-para-la-aficion-del-liverpool|aldizkaria=Kodro Magazine|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 

Everton FC-k ere Ingalaterrako Liga 9 aldiz irabazi du eta [[Europako Futbol Errekopa|Europako Errekopa]] bat ere bai. Honen kasuan XX. mendearen lehenengo erdialdera lortu zituen garaipen gehienak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=EVERTONFC.COM: {{!}} History {{!}} The Everton Story {{!}} 1878 - 1930|data=2007-09-27|url=https://web.archive.org/web/20070927004513/http://www.evertonfc.com/history/everton-the-begining.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-22}}</ref> eta 1987koa du azkenengo titulua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Everton's league winners in 1986-87 were worthy of 'unstinted praise'|hizkuntza=en|data=2013-10-04|url=http://www.theguardian.com/football/blog/2013/oct/04/everton-1987-first-division-winners-unstinted-praise|aldizkaria=the Guardian|sartze-data=2022-03-22}}</ref>.

Aintree hipodromoan [[Grand National]] zaldi lasterketa korritzen da urtero. Erresuma Batuan jokatzen den oztopodun zaldi lasterketa garrantzitsuena da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Grand National Winners|data=2009-03-15|url=https://web.archive.org/web/20090315001713/http://www.tbheritage.com/TurfHallmarks/racecharts/GrandNational.html|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

Beste kirol batzuk ere jokatzen dira hirian, ez dute ordea futbolak duen arrakastarik. Errugbia, boxeoa, zakur lasterketak, golfa, atletismoa, gimnasia, igeriketa, kriketa, tenisa, saskibaloia, beisbola, txirrindularitza...

== Ondasun nabarmenak ==
[[Fitxategi:Albert Dock Liverpool 7.jpg|230px|thumb|[[Royal Albert Dock (Liverpool)|Royal Albert Dock]] biltegi konplexua.]]
[[Fitxategi:St Georges Hall Liverpool 3 (6727529617).jpg|230px|thumb|St George's Hall.]]
[[Fitxategi:LIVERPOOL ANGLICAN CATHEDRAL SEP2012 (7916053494).jpg|230px|thumb|[[Liverpoolgo katedrala]].]]
Ingalaterrako ondare diren 2.500 eraikin baino gehiagoko zerrenda osatu da Liverpoolen. Hauetatik 27 lehen mailakoak dira eta 85 bigarren mailakoak. Horren adierazgarri, 2004an [[UNESCO]]k [[Gizateriaren ondare]] izendatu zuen hiria.

* Ibaiertza:
** [[Royal Albert Dock (Liverpool)|Royal Albert Dock]]: 1846an ireki zen kaiko biltegi konplexua. Bertan ezarri ziren aurreneko garabi hidraulikoak. Gaur egun hainbat museo ditu barnean eta aisialdirako eremu bihurtu da
** Pier Head: Ibaiertzaren zati batek duen izena da, eta bertan daude Liverpoolgo erdiguneko hiru eraikin ikoniko; Royal Liver Building, Cunard Building eta Port of Liverpool Building.
** Museum of Liverpool: Hiriaren historia erakusten duen museoa da. 2011n ireki zituen ateak.
** Liverpool Arena: Musika, erakusketa eta hitzaldi areto handia da.
* Erdigunea:
** Liverpooleko udaletxea: XVIII. mendeko eraikina da, Georgiar estilokoa.
** St George's Hall: XIX. mendeko eraikin neoklasikoa. Epaitegia eta kontzertuetako aretoak ditu barnean.
** World Museum: Historia Naturalaren Zentrua da eta Planetario bat ere badu.
** William Brown Library and Museum
** Walker Art Gallery
** Picton Reading Room and Hornby Library
** Chinatown
* Beste eremu batzuetan:
** Royal Liverpool Philharmonic
** Speke Hall etxaldea, 1598an eraikia.
** Croxteth Hall (1702) eta Woolton Hall (1704) jauregiak
** Bluecoat Chambers (1717) eskola.

Tenplo ugari daude Liverpoolen:
* [[Liverpoolgo katedrala]]: Katedral anglikanoa da, XX. mendean estilo neogotikoan eraikia.
* Katedral metropolitarra: 1967an eraikitako katedral katoliko-erromatarra.

== Euskaldunak Liverpoolen ==

=== Larrinaga ontzi-enpresa ===
1863. urtean [[Mundaka]]tik joana zen Ramon Larrinaga enpresagizonak Jose Antonio Olanorekin batera ''Olano, Larrinaga & Company'' izeneko ontzi-enpresa fundatu zuen Liverpoolen. Bere ontzien koloreak horia, gorria eta beltza ziren eta armarrian hiru esku gorri elkar lotuta zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Larrinaga Line - Shipping Today & Yesterday Magazine|hizkuntza=en-GB|url=https://www.shippingtandy.com/features/larrinaga-line/|aldizkaria=Shipping Today & Yesterday|sartze-data=2022-03-22}}</ref>. Hiri britainiarretik [[Kuba]] eta [[Puerto Rico]]rako bidaiak antolatzen zituen zibilentzako eta militarrentzako eta horretarako hiru ontzi zituen. 1879an kontzesioa galdu bazuten ere Filipinetarako korreoa garraiatzeko eskubidea eskuratu zuen eta hilabetero Liverpool-[[Cádiz]]-[[Bartzelona]]-[[Port Said]]-[[Suezko kanala]]-[[Aden]]-[[Sri Lanka|Zeilan]]-[[Singapur]]-[[Manila]] bidea egiten zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Blog De Cesar|abizena=Estornes|izenburua=BLOG DE CESAR ESTORNES de HISTORIA Y DEPORTES: LA ESCUELA DE NÁUTICA DE MUNDAKA Y OTRAS HISTORIAS|data=2018-12-22|url=https://memoriasclubdeportivodebilbao.blogspot.com/2018/12/la-escuela-de-nautica-de-mundaka-y.html|aldizkaria=BLOG DE CESAR ESTORNES de HISTORIA Y DEPORTES|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. 

Ontzi-enpresa horretan lan egitera ehundaka euskaldun eta [[galizia]]r langile joan ziren 1860 eta 1920 artean, konpainiak 1975 arte jarraitu bazuen ere. Ontzi-enpresan lan egitera armadoreak, itsasontzi eraikitzaileak, burdin merkatariak eta batez ere marinelak iritsi ziren baina haien inguruan bestelako langileak ere joan ziren Liverpoolera lanera; ostalariak, zapatariak, sastreak, harakinak, abokatuak... eta haietako askok familiak ere eraman zituzten<ref>{{Erreferentzia|izena=Koldo|abizena=SAN SEBASTI&Aacute;N|izenburua=Los Vascos de Liverpool|hizkuntza=es|url=https://www.euskonews.eus/0693zbk/kosmo69301es.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. Helen Forresterrek "The Liverpool Basque" liburua idatzi zuen garai hartako familia baten inguruko istorioa kontatuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Helen|abizena=Forrester|izenburua=The Liverpool Basque|argitaletxea=HarperCollins|hizkuntza=en|data=1993|url=https://books.google.es/books/about/The_Liverpool_Basque.html?id=p_QdQgAACAAJ&redir_esc=y|isbn=978-0-00-647334-3|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

Familia haiek orokorrean Saint Francis Xavier's College eskola katolikoan sartzen zituzten seme-alabak. Euskaldun jatorriko gazte batzuk ezagun egin ziren hurrengo urteetan esparru anitzetan, esate baterako kirolean ([[Nicasio Goitisolo]] futbolaria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nicasio Goitisolo, el primer español en el fútbol inglés|hizkuntza=es|data=2019-07-03|url=https://futbolretro.es/el-primer-espanol-en-el-futbol-ingles/|sartze-data=2022-03-21}}</ref>, [[Rupert de Larrinaga]] eskiatzailea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Olympics Site Closed {{!}} Olympics at Sports-Reference.com|url=https://www.sports-reference.com/olympics.html|aldizkaria=www.sports-reference.com|sartze-data=2022-03-21}}</ref>...), zientzian ([[Florentzio Bustintza]] farmazialaria<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Real Academia de Ciencias Exactas, Físicas y Naturales - Académicos Históricos - Numerarios|data=2016-04-23|url=https://web.archive.org/web/20160423035452/http://www.rac.es/2/2_ficha.php?id=242&idN3=39&idN4=53|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2022-03-21}}</ref>) edota marinel trebeak izateagatik ([[Doroteo Elordieta]]). Azken honen bizitza liburuetan jaso da eta Liverpoolgo Museoan ere haren familiaren argazki bat dago ikusgai<ref>{{Erreferentzia|izena=Euskarazko argitalpenen editorea: Leire|abizena=Madariaga|izenburua=“Garagardoa zaldiei”, edo kanadan bizitako liverpooleko euskaldun baten historio bikaina deskubritzen|hizkuntza=eu|data=2018-07-23|url=https://aboutbasquecountry.eus/eu/2018/07/23/garagardoa-zaldiei-edo-kanadan-bizitako-liverpooleko-euskaldun-baten-historio-bikaina-deskubritzen/|aldizkaria=About Basque Country|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

=== Etxepare Institutua eta Liverpoolgo Unibertsitatea ===
2015ean [[Manuel Irujo]] politikari abertzalearen katedra ezarri zuen [[Etxepare Euskal Institutua]]k Liverpoolgo Unibertsitatean. "Euskal erbestaldiari buruzko Manuel Irujo katedra" du izen ofiziala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Abian da Manuel Irujo Katedra|hizkuntza=es-ES|data=2015-03-07|url=https://www.diariovasco.com/culturas/201503/07/abian-manuel-irujo-katedra-20150307102726.html|aldizkaria=El Diario Vasco|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.  2013an jarri ziren elkarrekin harremanetan eta orduan Manuel Irujoren bilobak hark Frantzian eta Ingalaterran erbesteraturik egon zen garaian bildutako 400 liburu, 117 aldizkari eta hainbat eskutitz eman zizkion Liverpoolgo Unibertsitateko liburutegiari. Euskal ikasketen foko garrantzitsua izateko helburua du katedra honek, Europa mailan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Una muestra de la historia vasca en Liverpool|hizkuntza=es|url=https://www.etxepare.eus/es/una-muestra-de-la-historia-vasca-en-liverpool|aldizkaria=www.etxepare.eus|sartze-data=2022-03-21}}</ref>. Ez da Etxepare eta Liverpoolgo Unibertsitateak duten elkarlan bakarra, izan ere 2011tik euskal lektorea baitago bertako "Hizkuntzen Ikerketa Mintegian"<ref>{{Erreferentzia|izena=El|abizena=País|izenburua=La Universidad de Liverpool estudiará el exilio vasco en la cátedra Manuel de Irujo|hizkuntza=es|data=2013-11-14|url=https://elpais.com/ccaa/2013/11/14/paisvasco/1384453529_358338.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-03-21}}</ref>.

== Hiritar ezagunak ==
[[Fitxategi:Beatles ad 1965 just the beatles crop.jpg|280px|thumb|[[The Beatles]] taldeko lau kideak 1965ean. Ezkerretik eskumara, [[John Lennon]], [[Ringo Starr]], [[Paul McCartney]] eta [[George Harrison]].]]
* [[William Ewart Gladstone]] (1809-1898), politikaria.
* [[William Stanley Jevons]] (1835-1882), ekonomilaria eta filosofoa.
* [[Walter Crane]] (1845-1915), ilustratzailea.
* [[Kate Sheppard]] (1847-1934), Zeelanda Berriko sufragista.
* [[James Larkin]] (1876-1947), irlandar jatorriko sindikalista.
* [[Nicasio Goitisolo]] (1889-?), euskal jatorriko futbolaria.
* [[Florentzio Bustintza]] (1902-1982), euskal jatorriko zientzilaria.
* [[Kenneth Boulding]] (1910-1993), Estatu Batuetako ekonomialaria.
* [[Richard Laurence Millington Synge]] (1914-1994), Kimikako Nober Sariduna.
* [[Keith James Laidler]] (1916-2003), kimikaria.
* [[Peter Shaffer]] (1926-2016), antzerkigilea.
* [[Rupert de Larrinaga]] (1928- ), euskal jatorriko eskialaria.
* [[Beryl Bainbridge]] (1932-2010), idazlea.
* [[April Ashley]] (1935-2021), modeloa.
* [[John Horton Conway]] (1937-2020), matematikaria.
* [[The Beatles]] taldeko kideak:
** [[John Lennon]] (1940-1980), abeslaria eta gitarjolea.
** [[Ringo Starr]] (1940- ), baterijolea.
** [[Paul McCartney]] (1942- ), abeslaria eta baxujolea.
** [[George Harrison]] (1943-2001), gitarjolea.
** [[Brian Epstein]] (1942-1967)*, [[The Beatles]] taldearen managerra.
* [[Terence Davies]] (1945- ), aktorea eta zinema zuzendaria.
* [[Ken Robinson]] (1950-2020), idazlea.
* [[Clive Barker]] (1952- ), idazlea eta antzerkigilea.
* [[Simon Rattle]] (1955- ), orkestra zuzendaria.
* [[Kim Cattrall]] (1956- ), aktorea.
* [[John Aldridge]] (1958- ), futbolaria, [[Real Sociedad|Errealean]] aritu zen.
* [[Sammy Lee]] (1959- ), futbolaria, [[Osasuna futbol kluba|Osasunan]] aritu zen.
* [[Ian Hart]] (1964- ), aktorea.
* [[Anyika Onuora]] (1984- ), atleta.
* [[Wayne Rooney]] (1985- ), futbolaria.
* [[Jodie Comer]] (1993- ), aktorea.

== Hiri senidetuak ==
Liverpool ondorengo hiriekin senidetuta dago:
* {{herria|Alemania|Kolonia}} (1952)
* {{herria|Irlandako Errepublika|Dublin}} (1997)
* {{herria|Brasil|Rio de Janeiro}} (2003)
* {{herria|AEB|Birmingham (Alabama)}} (2015)
* {{herria|Indonesia|Surabaya}} (2017)
* {{herria|Indonesia|Medan}} (?)
* {{herria|Malaysia|Johor Baharu}} (?)
* {{herria|Malaysia|Penang}} (?)

Halaber, lankidetza-hitzarmenak ditu ondorengoekin:
* {{herria|Frantzia|Givenchy-lès-la-Bassée}}
* {{herria|Kanada|Halifax (Eskozia Berria)}}
* {{herria|Kuba|Habana}}
* {{herria|Argentina|La Plata}}
* {{herria|AEB|Memphis}}
* {{herria|Japonia|Minamitane}}
* {{herria|Italia|Napoli}}
* {{herria|AEB|New Orleans}}
* {{herria|Ukraina|Odessa}}
* {{herria|Italia|Ponsacco}}
* {{herria|Errumania|Râmnicu Vâlcea}}
* {{herria|Txile|Valparaíso}}
* {{banderaikur|Mexiko}} [[Guadalajara (Mexiko)|Guadalajara]] ([[Mexiko]])

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Kanpo estekak ==
* [http://www.liverpool.gov.uk/ Hiriko webgune ofiziala]
{{autoritate kontrola}}

{{Erresuma Batuko hiriak}}
{{Europako Kultura Hiriburuak}}

[[Kategoria:Liverpool]]