Txirimoia

Txirimoia
	Irudi gehiago
Iraute egoera
	; Arrisku txikia (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Magnoliales
Familia	Annonaceae
Generoa	Annona
Espeziea	Annona cherimola; Miller
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	cherimoya (en)

Txirimoia (Annona cherimola) Tropikoko zuhaitza da, jateko ona den fruitu mamitsua ematen duena^[1]. Annonaceae familiakoa. Generoaren barruan fruitu tropikalen preziatuenetako bat da.

Izena

Jatorrizko eremuetan bizi ziren inkek izena eman zioten, "chiri" hotza da eta "muya" hazia, izan ere Peru iparraldean sortu zen 1.500 eta 2.200 metrotako altueran.

Deskribapena

Zuhaitza

Hazkuntza geldoa duen zuhaitza da eta 7-8 metrotako altuera hartzera iristen da. Zuhaitz tentea da, zurtoin zilindrikoa eta azal gogorra duena.

Hostaje ugaria du. Hostoak sinpleak, osoak eta obalatuak dira, oso finak, eta 6-12 mm arteko pezioloa dute.

Loreak ez dira batere deigarriak. Horixkak dira eta dizdira moreak dituzte. 3 sepalo eta sei petalo dituzte, kanpoaldera hiru eta barnealdera beste hiru. Kanpoaldekoak sendoak dira, haragitsuak, 2'5-4 cm neurtzen dute, barneranzko hiru petaloak ezkata itxurako petalo triangeluar txikiak dira. Kasu batzuetan falta dira gainera. Estamine asko dituzte, 150-200 inguru helikoidalki kokatuak eta zati emeak beste hainbeste karpelo ditu kono bat osatuz.

Fruitua

Loreak bereizita ernaltzen badira ere haziak multzokatu egiten dira fruitu bakarrean. Txirimoia perfektuak bihotz itxura hartzen du, baina baldintza perfektuak behar dira horrelakoa ateratzeko, batez ere polinizazio sarria eta uniformea.

Fruituaren azala berdea da eta hazi bakoitza daraman fruitu zatia nabari da azalean^[2]. Barnealdean masa haragitsu gozo bat aurkitzen da eta barnean daude hazi marroi ilunak.

Txirimoiaren zaporea fina eta pixkat garratza da, anana, mango edo marrubiaren antzekoa.

Banaketa

Peru iparraldeko eta Ekuador arteko mendialdean sortu bazen ere badirudi Erdialdeko Amerikan eta Mexikon ere aspalditik aurkitzen dela.

1751. urtean Andaluzian landatzen hasi ziren, Kostalde tropikala esaten den eremuan. Gaur egun Granadako probintziako Salobreña, Motril, Almuñécar eta Málagako kostaldeko beste hainbat herri ekoizle handiak dira. Jatorri izendapena ere badu^[3].

Toxikotasuna

Txirimoiaren hostoetan eta hazietan annonazina neurotoxina aurkitzen da eta tau proteinaren pilaketa eragiten du garunean^[4]. Azetogenina ugari ere baditu eta ikerketa batzuen arabera Parkinsonen gaixotasuna eragin dezake^[5].

Iruditegia

Txirimoia fruitua.
Hostoak.
Lorea.
Haziak.

Erreferentziak

↑ Lur entziklopedietatik hartua.
↑ Gardiazabal, F. eta Rosenberg, G. (1993). El cultivo del chirimoyo. Universidad Católica de Valparaíso. Valparaíso, Chile : Facultad de Agronomía., 145 or. ISBN 956-17-0261-4..
↑ (Gaztelaniaz) «D.O.P. Chirimoya de la costa tropical de Granada-Málaga» www.mapa.gob.es (Noiz kontsultatua: 2023-05-22).
↑ «Tauopathie durch pflanzliches Nervengift: Junior Award für Marburger Doktorandin» web.archive.org 2007-06-13 (Noiz kontsultatua: 2023-05-22).
↑ (Ingelesez) Champy, Pierre; Melot, Alice; Guérineau Eng, Vincent; Gleye, Christophe; Fall, Djibril; Höglinger, Gunter U.; Ruberg, Merle; Lannuzel, Annie et al.. (2005-12). «Quantification of acetogenins in Annona muricata linked to atypical parkinsonism in guadeloupe» Movement Disorders 20 (12): 1629–1633. doi:10.1002/mds.20632. ISSN 0885-3185. (Noiz kontsultatua: 2023-05-22).

Kanpo estekak

Datuak: Q158986
Multimedia: Annona cherimola / Q158986
Espezieak: Annona cherimola

[1] Lur entziklopedietatik hartua.

[2] Gardiazabal, F. eta Rosenberg, G. (1993). El cultivo del chirimoyo. Universidad Católica de Valparaíso. Valparaíso, Chile : Facultad de Agronomía., 145 or. ISBN 956-17-0261-4..

[3] (Gaztelaniaz) «D.O.P. Chirimoya de la costa tropical de Granada-Málaga» www.mapa.gob.es (Noiz kontsultatua: 2023-05-22).

[4] «Tauopathie durch pflanzliches Nervengift: Junior Award für Marburger Doktorandin» web.archive.org 2007-06-13 (Noiz kontsultatua: 2023-05-22).

[5] (Ingelesez) Champy, Pierre; Melot, Alice; Guérineau Eng, Vincent; Gleye, Christophe; Fall, Djibril; Höglinger, Gunter U.; Ruberg, Merle; Lannuzel, Annie et al.. (2005-12). «Quantification of acetogenins in Annona muricata linked to atypical parkinsonism in guadeloupe» Movement Disorders 20 (12): 1629–1633. doi:10.1002/mds.20632. ISSN 0885-3185. (Noiz kontsultatua: 2023-05-22).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]