زبان آدیغی

زبان آدیغی
زبان آدیغی
چرکسی غربی
адыгабзэ / آد‍ہݝابزە
زبان بومی در	آدیغیه (روسیه), ترکیه
قومیت	چرکس
شمار گویشوران	۵۷۵٬۹۰۰ (۲۰۰۵–۲۰۱۵)
تبار	قفقازی شمال غربی چرکسی زبان آدیغی; ;
سامانه نوشتاری	سیریلیک (کنونی); لاتین (تاریخی); عربی (تاریخی)
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	آدیغیه
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	ady
ایزو ۳–۶۳۹	ady
گلاتولوگ	adyg1241
	Dپراکندگی آدیغی در آدیغیه، روسیه (۲۰۰۲)
	این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

زبان آدیغی یا آدیگه^[۳] (به انگلیسی: Adyghe) از زبان‌های قفقازی و از گروه زبان‌های قفقازی شمالی رایج در خاورمیانه و قفقاز است که حدود پانصد هزار نفر گویشور دارد. در اصل گویشوران این زبان اهل آدیغیه در قفقاز بوده‌اند که به مکان‌های گوناگون مهاجرت نموده‌اند. متکلمان این زبان امروزه در کشورهای روسیه، اردن، ترکیه، اسراییل، آمریکا، مقدونیه و عراق بسر می‌برند. این زبان در گذشته با خط فارسی به گونه‌ای که برای آدیغی مناسب سازی شده بود نوشته می‌شد. از سال ۱۹۲۷ الفبای لاتین را بکار گرفتند و امروزه به خط سیریلیک نوشته می‌شود.

شیوه نگارش

الفبای سیریلیک

امروزه، رایجترین الفبای مورد استفاده برای نگارش آدیغی، الفبای سیریلیک می باشد.

حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	А а ‌(ا) [aː]	Б б ‌(ب) [b]	В в ‌(ڤ) [v]	Г г ‌(ݝ) [ɣ]	Гу гу ‌(گو) [ɡʷ]	Гъ гъ ‌(غ) [ʁ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Гъу гъу ‌(غو) [ʁʷ]	Д д ‌(د) [d]	Дж дж ‌(ج) [d͡ʒ]	Дз дз ‌(ذ) [d͡z]	Дзу дзу ‌(ذو) [d͡zʷ]	Е е ‌(ئە / ەی) [ɜj][jɜ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Ё ё ‌(یۆ) [jo]	Ж ж ‌(ڒ) [ʒ]	Жъ жъ ‌(ظ) [ʐ]	Жъу жъу ‌(ظو) [ʒʷ]	Жь жь ‌(ژ) [ʑ]	И и ‌(ئی / ی) [ɘj][jɘ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Й й ‌(ی) [j]	К к ‌(ك) [k]	Ку ку ‌(كو) [kʷ]	Къ къ ‌(ق) [q]	Къу къу ‌(قو) [qʷ]	КӀ кӀ ‌(ڃ) [kʼ][tʃʼ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	КӀу кӀу ‌(ࢰو) [kʷʼ]	Л л ‌(ل) [l]	Лъ лъ ‌(ݪ) [ɬ]	ЛӀ лӀ ‌(ࢦ) [ɬʼ]	М м ‌(م) [m]	Н н ‌(ن) [n]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	О о ‌(ئۆ / ۆ) [ɜw][wɜ]	П п ‌(پ) [p]	ПӀ пӀ ‌(ࢠ) [pʼ]	ПӀу пӀу ‌(ࢠو) [pʷʼ]	Р р ‌(ر) [r]	С с ‌(س) [s]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Т т ‌(ت) [t]	ТӀ тӀ ‌(ط) [tʼ]	ТӀу тӀу ‌(طو) [tʷʼ]	У у ‌(ئو / و) [ɘw][wɘ]	Ф ф ‌(ف) [f]	Х х ‌(ݗ) [x]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Хъ хъ ‌(خ) [χ]	Хъу хъу ‌(خو) [χʷ]	Хь хь ‌(ح) [ħ]	Ц ц ‌(ث) [t͡s]	Цу цу ‌(ثو) [t͡sʷ]	ЦӀ цӀ ‌(ڗ) [t͡sʼ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Ч ч ‌(چ) [t͡ʃ]	Чъ чъ ‌( / حࣣـ حࣣ) [t͡ʃʼ]	ЧӀ чӀ ‌( / ح̬ـ ح̬) [t͡ʂ]	Ш ш ‌( / س̈ـ س̈) [ʃ]	Шъ шъ ‌(ص) [ʂ]	Шъу шъу ‌(صو) [ʃʷ]
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	ШӀ шӀ ‌(ض) [ʃʼ]	ШӀу шӀу}} ‌(ضو) [ʃʷʼ]	Щ щ ‌(ش) [ɕ]	(Ъ ъ)	Ы ы ‌(ئہـ‍ / ‍ہ‍) [ɘ]	(Ь ь)
حرف سیریلیک (معادل عربی) [آوانگاری]	Э э ‌(ئە / ە) [ɜ]	Ю ю ‌(یو) [ju]	Я я ‌(یا) [jaː]	Ӏ ӏ ‌(ئ) [ʔ]	Ӏу ӏу ‌(ؤ) [ʔʷ]

الفبای عربی

تا پیش از سال ۱۹۲۷ میلادی، خط مرسوم برای نوشتن زبان آدیغی، خط عربی بوده. از اواسط نیمهٔ دوم قرن نوزدهم میلادی به اینسو، فرهنگیان و زبان‌شناسان چرکسی در استانداردسازی و تدوین رسم الخط واحد برای زبان‌های چرکسی اقدام کردند.

یکی از نکات خاص زبان‌های چرکسی این است که این زبان‌ها دارای بیشترین تعداد واج‌های صامت می باشد، بین ۵۰ تا ۶۰ عدد. برای همین، نه تنها تک‌ تکِ حروفِ عربی (مثل «ص»،‌«ط»، «ذ») که در زبانهایی چون فارسی و ترکی صدای خاص خود را از دست داده‌اند، برای نوشتن واج‌های صامتِ خاصِ زبان آدیغی استفاده می شوند، بلکه بر حسب نیاز، چندین حرف جدید دیگر نیز در نظر گرفته شده بودند.

همینطور، در الفبای عربی چرکسی، مشابه آنچه که در نوشتارهای کردی، قزاق، اویغوری، و غیره انجام شده، برای هر کدام از واج‌های مصوت حرفی در نظر گرفته شده، با این هدف که تمامی مصوت‌ها در کلمات نوشته شوند.^[۴]^[۵]

اشکال				آوانگاری	معادل سیریلیک	یونی‌کد	نکته‌ها
آغازی	میانی	پایانی	تنها	آوانگاری	معادل سیریلیک	یونی‌کد	نکته‌ها
آ	ـا	ـا	ا	[aː]	А а	U+0622 U+0627
ئـ	ـئـ	ـئ	ئ	[ʔ]	Ӏ ӏ	U+0626	همزه یه «ئ»، علاوه بر ایفای نقش در میان واژگان، در ابتدای واژگانی که با حرف مصوت شروع می‌شوند نیز نقش دارد. بجز حرف «آ» (معادل سیریلیک: А а)، در ابتدای واژه، حروف مصوت دیگر به همراه «ئ» نوشته می شوند.
-	-	ـؤ	ؤ	[ʔʷ]	Ӏу ӏу	U+0624
ئە	-	ـە	ە	[a]	Э э Е е¹	U+06D5	واجِ معادل حرف سیریلیک «Е е»، با دونگارهٔ ئەیـ / ئەی / ـەی / ەی نوشته می شود.
ئہـ	ـہـ	ـہ‍	‍ہ‍	[ə]	Ы ы	U+06C1 and U+200D¹	این حرف، به عبارتی، حرفِ U+06C1 (ـہ / ہ) می باشد که به صورت «هفتی» یا «ویرگولی»، و به صورت میان‌واژه‌ای نوشته می شود. به همین دلیل، با توجه به حروف پیش یا پس از این حرف، استفاده از اتصال مجازی (U+200D) می تواند مورد نیاز باشد. به به این سناریوهای ممکنه توجه فرمائید: صہص د‍ہص صہ‍ د‍ہ‍
بـ	ـبـ	ـب	ب	[b]	Б б	U+0628
تـ	ـتـ	ـت	ت	[t]	Т т	U+062A
ثـ	ـثـ	ـث	ث	[t͡s]	Ц ц	U+062B
پـ	ـپـ	ـپ	پ	[p]	П п	U+067E
ࢠـ	ـࢠـ	ـࢠ	ࢠ	[p’]	Пӏ пӏ	U+08A0	معادل آن در الفبای عربیِ زبان قاباردی (چرکسی شرقی) حرف ٮ (U+066E) می باشد.
نـ	ـنـ	ـن	ن	[n]	Н н	U+0646
حـ	ـحـ	ـح	ح	[ħ]	Хь хь	U+062D
جـ	ـجـ	ـج	ج	[d͡ʒ]	Дж дж	U+062C
خـ	ـخـ	ـخ	خ	[χ]	Хъ хъ	U+062E
ݗـ	ـݗـ	ـݗ	ݗ	[x]	Х х	U+0757
ڃـ	ـڃـ	ـڃ	ڃ	[kʼ][tʃʼ]	Кӏ кӏ¹	U+0683	اگر اینکه حرف بعدی، حرف «و» باشد (معادل سیریلیک: Кӏу кӏу)، بجای «ڃ»، از حرف «ࢰ» استفاده می شود.
چـ	ـچـ	ـچ	چ	[t͡ʃ]	Ч ч	U+0686
				[t͡ʂ]	Чъ чъ	- ^۱	این حرف در یونیکد وجود ندارد. تایپِ این حرف، با استفاده از حرف «ح» (U+062D) و علامت هفتکِ زیرین «◌̬» «combining caron below» (U+032C) می توان نوشت، به صورت زیرین: ح̬ـ / ـح̬ـ / ـح̬ / ح̬
				[t͡ʃʼ]	ЧI чI	- ^۱	این حرف در یونیکد وجود ندارد. تایپِ این حرف، با استفاده از حرف «ح» (U+062D) و علامت ضمهٔ وارونهٔ زیرین «◌ࣣ» «inverted damma below» (U+08E3) می توان نوشت، به صورت زیرین: حࣣـ / ـحࣣـ / ـحࣣ / حࣣ
-	-	ـد	د	[d]	Д д	U+062F
-	-	ـذ	ذ	[d͡z]	Дз дз	U+0630
-	-	ـر	ر	[r]	Р р	U+0631
-	-	ـز	ز	[z]	З з	U+0632
-	-	ـژ	ژ	[ʑ]	Жь жь	U+0698
-	-	ـڗ	ڗ	[t͡sʼ]	Цӏ цӏ	U+0697
-	-	ـڒ	ڒ	[ʒ]	Ж ж	U+0692
سـ	ـسـ	ـس	س	[s]	С с	U+0633
				[ʃ]	Ш ш	- ^۱	این حرف در یونیکد وجود ندارد. تایپِ این حرف، با استفاده از حرف «س» (U+0633) و علامت دونقطهٔ زِبَرین «◌̈» «combining diaeresis» (U+0308) می توان نوشت، به صورت زیرین: س̈ـ / ـس̈ـ / ـس̈ / س̈
شـ	ـشـ	ـش	ش	[ɕ]	Щ щ	U+0634
صـ	ـصـ	ـص	ص	[ʂ]	Шъ шъ	U+0635
ضـ	ـضـ	ـض	ض	[ʃʼ]	Шӏ шӏ	U+0636
طـ	ـطـ	ـط	ط	[tʼ]	Тӏ тӏ	U+0637
ظـ	ـظـ	ـظ	ظ	[ʐ]	Жъ жъ	U+0638
غـ	ـغـ	ـغ	غ	[ʁ]	Гъ гъ	U+063A
ݝـ	ـݝـ	ـݝ	ݝ	[ɣ]	Г г¹	U+075D	اگر اینکه حرف بعدی، حرف «و» باشد (معادل سیریلیک: Гу гу)، بجای «ݝ»، از حرف «گ» استفاده می شود.
فـ	ـفـ	ـف	ف	[f]	Ф ф	U+0641
قـ	ـقـ	ـق	ق	[q]	Къ къ	U+0642
ڤـ	ـڤـ	ـڤ	ڤ	[v]	В в	U+06A4	معادل آن در الفبای عربیِ زبان قاباردی (چرکسی شرقی) حرف ۋ (U+06CB) می باشد.
کـ	ـکـ	ـک	ک	[k]	К к	U+0643
گـ	ـگـ	گ	ـگ	[g] ([gʷ])¹	Г г (Гу гу)	U+06AF	تنها وقتی از حرف «گ» استفاده می شود که حرف بعد از آن، حرف «و» باشد (معادل سیریلیک: Гу гу). در غیر این صورت، از حرف «ݝ» استفاده می شود.
ࢰـ	ـࢰـ	ـࢰ	ࢰ	[kʼ] ([kʷʼ])¹	Кӏ кӏ (Кӏу кӏу)	U+08B0	تنها وقتی از حرف «ࢰ» استفاده می شود که حرف بعد از آن، حرف «و» باشد (معادل سیریلیک: Кӏу кӏу). در غیر این صورت، از حرف «ڃ» استفاده می شود.
لـ	ـلـ	ـل	ل	[l]/[ɮ]	Л л	U+0644
ݪـ	ـݪـ	ـݪ	ݪ	[ɬ]	Лъ лъ	U+076A
ࢦـ	ـࢦـ	ـࢦ	ࢦ	[ɬʼ]	Лӏ лӏ	U+08A6
مـ	ـمـ	ـم	م	[m]	М м	U+0645
ئو / و	-	ـو	و	[ɘw] [wɘ]	У у	U+0648
ئیـ / یـ	ـیـ	ـی	ی	[i] / [j]	И и Й й	U+06CC
ئۆ	-	ـۆ	ۆ	[ɜw] [wɜ]	О о	U+06C6

خط عربی تا سال ۱۹۲۷ رایج بود.
الفبای لاتین از سال۱۹۲۷ تا ۱۹۳۶ استفاده می‌شد.
.

نمونه متن

اعلامیه جهانی حقوق بشر

در جدول زیر، ترجمهٔ رسمی مادهٔ اول اعلامیه جهانی حقوق بشر به دو زبان آدیغی (چرکسی غربی) و قاباردی (چرکسی شرقی)، و همینطور متن آن به فارسی برای مقایسه آورده شده است.

فارسی^[۶]	اعلامیه جهانی حقوق بشر ماده اول تمام افراد بشر آزاد بدنیا میایند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند. همه دارای عقل و وجدان میباشند و باید نسبت بیکدیگر با روح برادری رفتار کنند.
قاباردی^[۷]	Цӏыху Хуэфащэхэм Теухуа Дунейпсо Джэпсалъэ 1-нэ пычыгъуэ ЦӀыху псори щхьэхуиту, я щӀыхьымрэ я хуэфащэхэмрэкӀэ зэхуэдэу къалъхур. Акъылрэ зэхэщӀыкӀ гъуазэрэ яӀэщи, зыр зым зэкъуэш зэхащІэ яку дэлъу зэхущытын хуейхэщ.	ڗ‍ہݗو ݗوەفاصەݗەم تەیݗوا دونەییپسۆ جەپساݪە ۱-نە پہچہغوە ڗ‍ہݗو پسۆری صحەݗویتو، یا ضہحہمرە یا ݗوەفاصەݗەمرەࢰە زەݗوەدەو قاݪݗور. آقہلرە زەݗەضہࢰ غوازەرە یائەصی، ز‍ہر ز‍ہم زەقوەش زەڃاضە یاکو دەݪو زەݗوصہتہن ݗوەیݗەص.‎
آدیغی ^[۸]	Цӏыф Фэшъуашэхэм Афэгъэхьыгъэ Дунэепстэу Джэпсалъ 1-нэрэ пычыгъу ЦӀыф пстэури шъхьэфитэу, ялъытэныгъэрэ яфэшъуашэхэмрэкӀэ зэфэдэу къалъфы. Акъылрэ зэхэшӀыкӀ гъуазэрэ яӀэшъы, зыр зым зэкъош зэхашІэ азфагу дэлъэу зэфыщытынхэ фае.	ڗ‍ہف فەصواس̈ەݗەم آفەغەحہغە دونەیەپستەو جەپساݪ ۱-نەرە پہچہغو ڗ‍ہف پستەوری صحەفیتەو، یاݪہتەنہغەرە یافەصواس̈ەݗەمرەڃەڗیف پستەوری صحەفیتەو، یاݪہتەنہغەرە یافەصواس̈ەݗەمرەڃە زەفەدەو قاݪفہ‍. آقہلرە زەݗەضہڃ غوازەرە یائەصہ‍، ز‍ہر ز‍ہم زەقۆس̈ زەڃاضە آزفاگو دەݪەو زەفہشہتہنڃە فایە.‎

سوره الفاتحه

متن زیر، اصل عربی سورهٔ الفاتحه، در کنار ترجمهٔ فارسی آن، و ترجمهٔ آن به آدیغی به خط سیریلیک مدرن و خط عربیِ پیش از سال ۱۹۲۷ می باشد.

اصل عربی	ترجمه فارسی	ترجمه آدیغی (خط عربی)	ترجمه آدیغی (خط سیریلیک)
١-بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ٢-الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ٣-الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ٤-مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ٥-إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ٦-اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ٧-صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ	١-به نام خداوند بخشنده ی مهربان ٢-ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. ٣-بخشنده ی مهربان است ۴-مالک روز جزاء است. ۵-تنها تو را می پرستیم؛ و تنها از تو یاری می جوییم. ۶-ما را به راه راست هدایت کن. ٧-راه کسانی که بر آنان نعمت دادی؛ نه خشم گرفتگان بر آنها؛ و نه گمراهان.	۱- آلاحەو گوڃەغوضەو، گوڃەغو ز‍ہ‍ݗەݪہم ئہڗەڃە! ۲- زەرەدونایە ئی تحەو آلاحہم شہتخور ئہدەظ ۳- گوڃەغوضەو، گوڃەغو ز‍ہ‍ݗەݪەو، ۴- پشہنەژ مافەر زیئەمہر‍ہم! ۵- صحاشە تە قہپفەتەضہ‍، تہوۆݪەؤ ئۆ ئەپہئەغو ئوقہتفەخونەو! ۶- غۆگو زانڃەم ئۆ تہر‍ہش، ۷- ضو ئۆ ز‍ہفەپضاغەݗەم یاغۆگو ناح، گوبڒ ݪەس̈ ز‍ہفەپضاغەݗەر ز‍ہتەیتݗەر آرەپ، غۆشاغەݗەر ز‍ہتەیتݗەری آرەپ.	1. Алахьэу гукӏэгъушӏэу, гукӏэгъу зыхэлъым ыцӏэкӏэ! 2. Зэрэдунае и Тхьэу Алахьым щытхъур ыдэжь, 3. Гукӏэгъушӏэу, гукӏэгъу зыхэлъэу, 4. Пщынэжь мафэр зиӏэмырым! 5. Шъхьащэ тэ къыпфэтэшӏы, тыолъэӏу О ӏэпыӏэгъу укъытфэхъунэу! 6. Гъогу занкӏэм О тырыщ, 7. Шӏу О зыфэпшӏагъэхэм ягъогу нахь, губж лъэш зыфэпшӏыгъэхэр зытетхэр арэп, гъощагъэхэр зытетхэри арэп.

منابع

↑ "Adyghe". Ethnologue (به انگلیسی). Retrieved 2018-08-03.
↑ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Adyghe". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
↑ «زبانهای ایبری - قفقازی». مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. بهار ۱۳۷۴.
↑ Yevlampiev, Ilya; Pentzlin, Karl; Joomagueldinov, Nurlan (19 July 2011). Proposal to encode Arabic characters used for Adyghe and Chechen languages (PDF) (به انگلیسی). pp. 4 and 10.
↑ M. I. Isaev (1979). Language construction in the USSR (Языковое строительство в СССР). Мoscow: "Nauka" «Наука». pp. 180–191, 352.
↑ "OHCHR |". www.ohchr.org. {{cite web}}: |access-date= requires |url= (help); Check date values in: |access-date= (help); Missing or empty |url= (help); Text "urlhttps://www.ohchr.org/en/human-rights/universal-declaration/translations/farsipersian" ignored (help)
↑ "OHCHR |". www.ohchr.org. Retrieved Nov 15, 2020.
↑ "OHCHR |". www.ohchr.org. Retrieved Nov 15, 2020.

http://en.wikipedia.org/wiki/Adyghe_language#cite_note-5

الگو:کد زبان‌های معرفی‌شده در ایزو ۶۳۹–۳ که حرف اول عنوان بین‌المللی آن‌ها حرف A است

[1] "Adyghe". Ethnologue (به انگلیسی). Retrieved 2018-08-03.

[Glottolog-2] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Adyghe". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)

[3] «زبانهای ایبری - قفقازی». مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. بهار ۱۳۷۴.

[4] Yevlampiev, Ilya; Pentzlin, Karl; Joomagueldinov, Nurlan (19 July 2011). Proposal to encode Arabic characters used for Adyghe and Chechen languages (PDF) (به انگلیسی). pp. 4 and 10.

[isaev-5] M. I. Isaev (1979). Language construction in the USSR (Языковое строительство в СССР). Мoscow: "Nauka" «Наука». pp. 180–191, 352.

[6] "OHCHR |". www.ohchr.org. {{cite web}}: |access-date= requires |url= (help); Check date values in: |access-date= (help); Missing or empty |url= (help); Text "urlhttps://www.ohchr.org/en/human-rights/universal-declaration/translations/farsipersian" ignored (help)

[7] "OHCHR |". www.ohchr.org. Retrieved Nov 15, 2020.

[8] "OHCHR |". www.ohchr.org. Retrieved Nov 15, 2020.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

ن ب و زبان‌های روسیه
زبان فدرال	روسی
زبان‌های رسمی ایالتی	آبازی آدیغی آغول آلتای آلتایی جنوبی آواری آذربایجانی باشقیری بوریاتی چچنی چوواشی تاتاری کریمه دارگوا اینگوشی کاباردی قالمیق کاراچایی-بالکاری خاکاسی کومی قموقی لاکی لزگی ماری تپه‌ای مرغزاری موردوویایی ارزیا موکشا نوقایی آسی روتول یاقوتی تبرسرانی تاتی تاتاری ساخوری تووایی اوکراینی اودمورت
زبان‌های با وضعیت رسمی	چوکچی دولگانی اون اونکی فنلاندی کارلیایی قزاقی خانتی کومی-پرمیاکی مانسی ننتسی سلکوپی وپس یوکاغیر یوکاغیر شمالی یوکاغیر جنوبی
خط‌ها	الفبای سیریلیک بریل سیریلیک الفبای زبان لاتین خط مغولی
زبان‌های روسیه ویکی‌پدیا در زبان‌های روسیه

ن ب و دبیره‌های عربی (هم تاریخی و هم در حال استفاده)
اروپا	آواری ارابیتسای بلاروسی عربیتسای بوسنیایی آلبانیایی آلخامیادو تاتاری کریمه تاتاری ولگا (ایسکی املاء و یانگا املاء) ترکی آذربایجانی ترکی عثمانی چچنی چرکسی (آدیغی (غربی) قاباردی (شرقی)) قزاقی
آسیا	اردو بوری ولیو (زبان ولیو،‌ بوتون، اندونزی) اروی (تامیلی) ازبکی اویغوری بلوچی پشتو پگون (اندونزیایی، جاوه‌ای، سوندایی، مادورایی) ترکمنی ترکی آذربایجانی ترکی عثمانی جاوی (مالایی، آچه‌ای، غیره) روهینگیا سرائیکی سندی شاه‌مکهی (پنج‌آبی) شیائو جینگ (چینی) عربی فارسی قرقیزی قزاقی کردی کهواری ‌ گیلکی مالایالم
آفریقا	آفریکانس آمازیغ الفبای عجمی سرر سواحلی سورابه (مالاگاسی) سومالیایی عجمی (هوسه) الفبای ولوفال