View source for Uimhreacha Laidine

{{WD Bosca Sonraí Uimhir}}

Is iad na '''huimhreacha Laidine''' na focail a úsáidtear chun uimhreacha laistigh den teanga [[An Laidin|Laidineach]] a chur in iúl. Tá siad bunaithe go bunúsach ar a sinsir [[Próta-Ind-Eorpais]], agus na bunuimhreacha [[An Laidin|Laidineach]]<nowiki/>a atá le fáil den chuid is mó sna teangacha Rómánsacha. San Seandacht agus le linn na [[An Mheánaois|Meánaoise]] ba ghnách leo [[Uimhir Rómhánach|uimhreacha Rómhánacha]] a léiriú i scríbhinn.

Úsáidtear fréamhacha uimhriúla Laidine go minic sa Bhéarla an lae inniu, go háirithe in ainmneacha uimhreacha móra..

== Forbhreathnú ==
Bhí roinnt tacar focal sa Laidin a úsáideadh chun críocha éagsúla. Taispeántar cuid de na tacair sin sna táblaí thíos..

=== Bunuimhreacha ===
Is iad na bunuimhreacha na gnáthuimhreacha a úsáidtear chun gnáth-ainmfhocail a chomhaireamh(' a haon ', 'dó ',' trí 'agus mar sin de)::{{Latin_numerals/1to1000table|{{wikt-lang|la|unus|ūnus, ūna, ūnum}}|{{wikt-lang|la|duo|duo, duae, duo}}|{{wikt-lang|la|tres|trēs, tria}}|{{wikt-lang|la|quattuor}}|{{wikt-lang|la|quīnque}}|{{wikt-lang|la|sex}}|{{wikt-lang|la|septem}}|{{wikt-lang|la|octō}}|{{wikt-lang|la|novem}}|{{wikt-lang|la|decem}}|{{wikt-lang|la|ūndecim}}|{{wikt-lang|la|duodecim}}|{{wikt-lang|la|tredecim}}|{{wikt-lang|la|quattuordecim}}|{{wikt-lang|la|quīndecim}}|{{wikt-lang|la|sēdecim}}|{{wikt-lang|la|septendecim}}|{{wikt-lang|la|duodēvīgintī}}|{{wikt-lang|la|ūndēvīgintī}}|{{wikt-lang|la|vīgintī}}|{{wikt-lang|la|vīgintī et ūnus}}|{{wikt-lang|la|vīgintī et duo}}|{{wikt-lang|la|trīgintā}}|{{wikt-lang|la|quadrāgintā}}|{{wikt-lang|la|quīnquāgintā}}|{{wikt-lang|la|sexāgintā}}|{{wikt-lang|la|septuāgintā}}|{{wikt-lang|la|octōgintā}}|{{wikt-lang|la|nōnāgintā}}|{{wikt-lang|la|centum}}|{{wikt-lang|la|centum et ūnus}}|{{wikt-lang|la|ducenti|ducentī, ducentae, ducenta}}|{{wikt-lang|la|trecenti|trecentī, trecentae, trecenta}}|{{wikt-lang|la|quadringenti|quadringentī, quadringentae, quadringenta}}|{{wikt-lang|la|quingenti|quīngentī, quīngentae, quīngenta}}|{{wikt-lang|la|sescenti|sescentī, sescentae, sescenta}}|{{wikt-lang|la|septingenti|septingentī, septingentae, septingenta}}|{{wikt-lang|la|octingenti|octingentī, octingentae, octingenta}}|{{wikt-lang|la|nongenti|nōngentī, nōngentae, nōngenta}}|{{wikt-lang|la|mīlle}}|{{wikt-lang|la|mīlle}}}}Is féidir an cónasc et idir uimhreacha a fhágáil ar lár: {{Lang|la|vīgintī ūnus, centum ūnus}}. Ní úsáidtear et nuair atá níos mó ná dhá fhocal in uimhir chomhshuite: {{Lang|la|centum trīgintā quattuor}}. Is féidir ord na bhfocal sna huimhreacha ó 21 go 99 a inbhéartú: {{Lang|la|ūnus et vīgintī}}. Ainmnítear uimhreacha dar críoch 8 nó 9 ar mhodh dealaithe de ghnáth: {{Lang|la|duodētrīgintā, ūndēquadrāgintā}}. Féadfaidh uimhreacha teacht roimh nó  i ndiaidh a n-ainmfhocail

Tá formhór na n-uimhreacha do-athraitheach agus ní athraíonn siad a gcuid deirí:

* {{Lang|la|regnāvit Ancus annōs '''quattuor et vīgintī'''}} (Livy)<ref>Livy, 1.35.1.</ref>

: ‘Bhí Ancus i réim ar feadh 24 bliain’

Mar sin féin, athraíonn na huimhreacha 1, 2, 3, agus 200, 300, srl. a deirí le haghaidh inscne agus tuiseal gramadaí. D'''íochlaontar''' {{Lang|la|Ūnus}} ‘a haon’ cosúil le forainm agus tá ginideach {{Lang|la|ūnīus}} aige (nó {{Lang|la|ūnius}} ) agus tabharthach {{Lang|la|ūnī}} :

Tá foirmeacha firinscneacha, baininscneacha agus neodracha ag na chéad trí uimhir agus d'''íochlaontar''' iad go hiomlán mar seo a leanas (cliceáil ar GL nó Wh chun an tábla a athrú go dtí an t-ord Meiriceánach mar a fhaightear in Gildersleeve agus Lodge, nó Wheelock):
{| class="wikitable sortable"
! class="unsortable" |Díochlaonadh
! class="unsortable" | ''fir 1''
! class="unsortable" | ''bain''
! class="unsortable" | ''neo''
! class="unsortable" |
! class="unsortable" | ''fir 2''
! class="unsortable" | ''bain''
! class="unsortable" | ''neo''
! class="unsortable" |
! class="unsortable" | ''fir/bain 3 mf''
! class="unsortable" | ''neo''
! class="unsortable" |
! Br
! GL
! Cé
|-
| Ainmneach
| '''{{Lang|la|ūnus}}'''
| '''{{Lang|la|ūna}}'''
| '''{{Lang|la|ūnum}}'''
|
| '''{{Lang|la|duo}}'''
| '''{{Lang|la|duae}}'''
| '''{{Lang|la|duo}}'''
|
| '''{{Lang|la|trēs}}'''
| '''{{Lang|la|tria}}'''
|
| 1
| 1
| 1
|-
| Gairmeach
| '''{{Lang|la|ūne}}'''
| '''{{Lang|la|ūna}}'''
| '''{{Lang|la|ūnum}}'''
|
| '''{{Lang|la|duo}}'''
| '''{{Lang|la|duae}}'''
| '''{{Lang|la|duo}}'''
|
| '''{{Lang|la|trēs}}'''
| '''{{Lang|la|tria}}'''
|
| 2
| 5
| 6
|-
| Cuspóireach
| '''{{Lang|la|ūnum}}'''
| '''{{Lang|la|ūnam}}'''
| '''{{Lang|la|ūnum}}'''
|
| '''{{Lang|la|duōs/duo}}'''
| '''{{Lang|la|duās}}'''
| '''{{Lang|la|duo}}'''
|
| '''{{Lang|la|trēs/trīs}}'''
| '''{{Lang|la|tria}}'''
|
| 3
| 4
| 4
|-
| Ginideach
| '''{{Lang|la|ūnīus/-ius}}'''
| '''{{Lang|la|ūnīus}}'''
| '''{{Lang|la|ūnīus}}'''
|
| '''{{Lang|la|duōrum}}'''
| '''{{Lang|la|duārum}}'''
| '''{{Lang|la|duōrum}}'''
|
| '''{{Lang|la|trium}}'''
| '''{{Lang|la|trium}}'''
|
| 4
| 2
| 2
|-
| Tabharthach
| '''{{Lang|la|ūnī}}'''
| '''{{Lang|la|ūnī}}'''
| '''{{Lang|la|ūnī}}'''
|
| '''{{Lang|la|duōbus}}'''
| '''{{Lang|la|duābus}}'''
| '''{{Lang|la|duōbus}}'''
|
| '''{{Lang|la|tribus}}'''
| '''{{Lang|la|tribus}}'''
|
| 5
| 3
| 3
|-
| Ochslaíoch
| '''{{Lang|la|ūnō}}'''
| '''{{Lang|la|ūnā}}'''
| '''{{Lang|la|ūnō}}'''
|
| '''{{Lang|la|duōbus}}'''
| '''{{Lang|la|duābus}}'''
| '''{{Lang|la|duōbus}}'''
|
| '''{{Lang|la|tribus}}'''
| '''{{Lang|la|tribus}}'''
|
| 6
| 6
| 5
|-
|}

* {{Lang|la|omnēs '''ūnius''' aestimēmus assis}} (Catullus)

: 'Lig dúinn iad a luacháil (ar an luach) singil mar as!'

* {{Lang|la|'''duo''' ex '''tribus''' fīliīs}} (Curtius)

: 'beirt dá thriúr mac'

* {{Lang|la|dīvidunt tōtam rem in '''duās''' partīs}} (Cicero)

: 'roinneann siad an rud ar fad ina dhá chuid'

{{Lang|la|Mīlle}} '1000' dodhíochlaonta san uimhir uatha ach athraitheach san uimhir iolra::

* {{Lang|la|dā mī bāsia '''mīlle''', deinde centum}} (Catullus)

: 'tabhair míle póg dom, ansin céad'

* {{Lang|la|'''mīllia''' aliquantō plūra quam trecenta}} (Ágastas)

: beagán níos mó ná 300,000

Nuair is ainmfhocal iolra atá ann, cuirtear an t-ainmfhocal a ndéanann sé sa tuiseal ginideach:

* {{Lang|la|cum sex '''mīlibus''' equitum}} (Curtius)

: 'ina dteannta le sé mhíle (de) marcach'

{{Lang|la|Mīlle passūs}} '1000 paces' (iolra {{Lang|la|mīlia passuum}}); sé an Laidin do mhíle

* {{Lang|la|quīcumque tē angariāverit '''mīlle passūs''', vade cum illō et alia duo}} (An Vulgáid)

: 'An té a chuireann iallach ort míle a shiúl, imigh dha mhíle eile leis '

Nuair is iolra an uimhir, fágtar an ginideach {{Lang|la|passuum}}  ar lár uaireanta: 

* (Caesar)

: <nowiki>'nach sia ná 10 míle ón mbaile''</nowiki>

=== Orduimhreacha ===
Orduimhreacha'''tar''' orduimhreacha ar nós aidiachtaí sa chéad díochlaonadh agus sa dara díochlaonadh. Nuair a dhíochlaontar dhá fhocal orduimhriúil (trí déag ar aghaidh), díochlaontar an dá fhocal mar a chéile ó thaobh inscne, uimhir agus tuiseal.

* prīmus 'an chéad'
* secundus 'an dara'
* tertius 'an tríú'
* vīcēsimus/vīcēnsimus ''''an fichiú''''

== Tagairtí ==
{{Reflist}}

[[Catagóir:Ailt le téacs i Laidin]]