ენციკლოპედია
ენციკლოპედია (ბერძ. ἐγκύκλιος παιδεία enkyklios paideia — ცოდნის წრე) — მეცნიერული გამოცემა (ჩვეულებრივ, ლექსიკონის სახით), რომელიც ასახავს ადამიანის ცოდნისა და პრაქტიკული საქმიანობის ყველა ძირითად სფეროს (უნივერსალური ენციკლოპედია) ან რომელიმე ცალკეულ დარგს (დარგობრივი ენციკლოპედია). ტერმინი „ენციკლოპედიის“ მნიშვნელობა ისტორიულად იცვლებოდა. ანტიკურ ხანაში „ენციკლოპედია“ აღნიშნავდა ე. წ. შვიდ თავისუფალ ხელოვნებას (გრამატიკა, რიტორიკა, დიალექტიკა ანუ ლოგიკა, გეომეტრია, არითმეტიკა, მუსიკა და ასტრონომია). XVI საუკუნეში დასავლეთ ევროპაში „ენციკლოპედია“ დაახლოებით ნიშნავდა „სხვადასხვა შინაარსის კრებულს“. შემდგომ თანდათან შეიძინა ცოდნათა კლასიფიკაციის მნიშვნელობა და მოგვიანებით გამოიკვეთა მისი დღევანდელი სახე. სტრუქტურის მიხედვით ენციკლოპედია შეიძლება იყოს სისტემური (როდესაც მასალა განლაგებულია დარგობრივად) და ანბანური (როდესაც მასალა განლაგებულია ანბანთრიგზე).
ადრეული ნაშრომები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ენციკლოპედიური ხასიათის ნაშრომები გვხვდება ჯერ კიდევ ძვ. წ. II ათასწლეულშის II მეოთხედში ეგვიპტეში, ძვ. წ. XII–X საუკუნეებში ჩინეთში თავისებური ტერმინოლოგიური ლექსიკონების სახით; ძვ. საბერძნეთში თავისი მრავალმხრივობით ენციკლოპედიური იყო დემოკრიტესა (ძვ. წ. 460 — ძვ. წ. 370) და არისტოტელეს (ძვ. წ. 384 — ძვ. წ. 322) ნაშრომები; ძვ. რომში ერთ-ერთი პირველი ენციკლოპედია იყო მარკუს ტერენციუს ვარონის (ძვ. წ. 116 — ძვ. წ. 27) 9 წიგნისაგან შემდგარი თხზულება „დისციპლინები“.
ყველაზე ადრეული არაბულენოვანი ენციკლოპედია არის უზბეკური წარმომავლობის ფილოსოფოსის ალ-ფარაბის (დაახლოებით 870-950) „მეცნიერებათა ნუსხა“; ტაჯიკმა მეცნიერმა იბნ სინამ დაწერა ენციკლოპედიური ტრაქტატი „დონიშნომა“ („ცოდნის წიგნი“), XV საუკუნის დასაწყისში ჩინეთში გამოიცა დიდი ენციკლოპედიური ლექსიკონი „იუნ-ლე და დიანი“; შუა საუკუნეების დასავლეთ ევროპიდან ჩვენამდე მოაღწია ბევრმა სხვადასხვა სისტემურმა ენციკლოპედიამ. მ. შ. უდიდესი იყო ე. წ. „დიდი სარკე“, შედგენილი დომინიკელი ბერის ვინცენტო ბოველის მიერ (1190 — დაახლოებით 1264); XIV-XVI საუკუნეებში შეიქმნა სისტემური ენციკლოპედიები როგორც ლათინურ, ისე სხვა ენებზე.
საქართველოში ენციკლოპედიურ და ლექსიკოგრაფიულ საქმიანობას დიდი ხნის ტრადიცია აქვს. ჯერ კიდეე შორეულ შუა საუკუნეებში ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ და საისტორიო-ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებს თითქმის ყოველთვის ერთვოდა ენციკლოპედიური ხასიათის კომენტარი. სამეცნიერო ცნობების, ტერმინების, უცხოურ გეოგრაფიულ სახელთა განმარტებანი უხვად გვხვდება ეფრემ მცირის, იოანე პეტრიწის, არსენ იყალთოელისა და სხვა მოღვაწეთა ნაშრომებში. შემორჩენილია იმავე ხანის თარგმნილ ლექსიკონთა ფრაგმენტები.
უდიდესი როლი ითამაშა ქართული საენციკლოპედიო-ლექსიკოგრაფიული მეცნიერების განვითარებაში სულხან-საბა ორბელიანის „ქართულმა ლექსიკონმა“. XVIII საუკუნის მიწურულს ცნობილმა პოეტმა და მწიგნობარმა დავით რექტორმა ენციკლოპედიური მასალით შეავსო საბას ლექსიკონი. ქართული საგანმანათლებლო ცოდნის ისტორიაში განსაკუორებული ადგილი უკავია იოანე ბატონიშვილის ენციკლთპედიურ ნაშრომს „კალმასობას“ (1813-1828 წლები), რომელიც მოიცაეს მაშინდელი ცოდნის თითქმის ყველა დარგს. 1898-1899 წლებში ივანე როსტომაშვილის რედაქციით გამოვიდა მრაეალტომეულად განზრახული, „რუსულ-ქართული ენციკლრპედიური ლექსიკონის“ პირეელი ოთხი წიგნი. XX საუკუნის დასაწყისში მეცნიერებისა და კულტურის განეითარების დონემ, ერთვნული ინტელიგენციის მომძლავრებამ კიდევ უფრო თვბლსაჩინო გახადა ქართული ენციკლოპედიის შექმნის აუცილებლობა. რუსეთის უმაღლეს სასწავლებლებში მოღვაწე ქართველმა მეცნიერებმა ალექსანდრე ცაგარლის, ვასილ პეტრიაშეილისა და ალექსანდრე სასანაშვილის მეთაურობით გადაწყეიტეს გამოეცათ „საქაროეელოს ენციკლოპედია“. შეიქმნა ცნობილ მეცნიეროა და საზოგადო მოღვაწეთა საგანგებო ამხანაგობა, შედგენილი იქნა გამოცემის ვრცელი პროგრამა, მაგრამ მაშინდელ პირობებში ამ პატრიოტულ საქმეს განხორციელება არ ეწერა.
სამეცნიერო-ლექსიეოგრაფიულმა მუშაობამ ორგანიზებული და სისტემატური ხასიათი მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლების წლებში მიიღო.
30-იან წლებში ჩეენი ქვვყნის საერთო კულტურული აღმავლობის ფონზე დიდი მნიშენელობა ჰქონდა კომუნისტური პარტიისა და საბჭოოა მმთავრობის გადაწყეეტილებას „დიდი ქართული საბჭთოა ენციკლოპედიის“ გამოცემის შესახებ. ამ დიდ ეროვნულ საქმეში ჩაება რესპუბლიკის მთელი სამეცნიერო საზოგადოებრიობა, 1933 წელს მზად იყო გამოცემის სიტყვანი, უკვე ერთი წლის შემდეგ რედაქციამ დაასრულა I ტომზე მუშაობა, მაგრამ შემდგომ ეტაპზე თავი იჩინა პთლიგრაფიულმა და სხვა სახის მატერიალურ-ტექნიკურმა სიძნელეებმა და ბეჭდვა შეფერხდა. მალე, მოახლთებული მეორე მსოფლიო ომის გართულებულ პირობებში გამოცემაზე მუშაობა შეწყდა. შყმორჩენილია რედაქციის არქივი და სამაკეტოდ დასტამბული ტექსტის ათიოდე თაბახი.
თანამედროვე ენციკლოპედიები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]XVII-XVIII საუკუნეებში პოპულარული იყო პ. ბეილის „ისტორიული და კრიტიკული ლექსიკონი“. 1704 წელს ჯ. ჰერისმა გამოსცა „ტექნიკური ლექსიკონი ანუ ხელოვნებისა და მეცნიერების საყოველთაო ინგლისური ლექსიკონი“. პოპულარობით სარგებლობდა XVIII საუკუნის ფრანგ განმანათლებელ-ფილოსოფოსთა შესანიშნავი ძეგლი „ენციკლოპედია ანუ მეცნიერების, ხელოვნებისა და ხელოსნობის განმარტებითი ლექსიკონი“, რომლის შექმნაში დიდი ღვაწლი მიუძღვის დ. დიდროს, მონაწილეობდნენ აგრეთვე შ. მონტესკიე, ვოლტერი, ჟ. ჟ. რუსო და ლ. დ’ალამბერი. 1768 — 1771 წლებში შოტლანდიელმა მესტამბემ უ. სმელიმ გამოსცა ინგლისის უდიდესი ეროვნული ენციკლოპედიის „ბრიტანიკის“ სამტომეული. დიდი გავრცელება პოვა ბროკჰაუზის „სასაუბრო ლექსიკონმა“, რომელიც გამოვიდა გერმანიაში XIX საუკუნის დამდეგს. პოპულარული იყო აგრეთვე მაიერის ენციკლოპედიური ლექსიკონი. საფრანგეთში მოწონებით სარგებლობს „XIX საუკუნის დიდი საყოველთაო ლექსიკონი“, რომლის რედაქტორი-გამომცემელი იყო პ. ლარუსი; 1885 — 1901 წლებში გამოვიდა „დიდი ენციკლოპედია“ (31 ტ. პარიზი). 1929 — 1939 წლებში იტალიური ენციკლოპედია „იტალიანა“, 1905 — 1930 წლებში — „ესპანური ენციკლოპედია“ და სხვა. XIX საუკუნის II ნახევარში აშშ-ში გამოსცეს „ახალი ამერიკული ენციკლოპედია“; 1903 — 1904 წლებში გამოვიდა ენციკლოპედია „ამერიკანა“. საფრანგეთში 1933 წლიდან გამოდის სისტემური „ფრანგული ენციკლოპედია“ (21 ტომად) და ერთტომეული „პატარა ლარუსი“. ენციკლოპედიები გამოდის ბულგარეთში, უნგრეთში, პოლონეთში და რუმინეთში.
რუსეთში XIII საუკუნიდან არსებობდა „გაუგებარი“ სიტყვების ლექსიკონები. XVIII საუკუნეში გამოდიოდა ე. წ. რეალური, გეოგრაფიული, ისტორიული და სხვა ლექსიკონები. 1835 — 1841 წლებში გამოვიდა „ენციკლოპედიური ლექსიკონი“ (17 ტ., გამოცემა ვერ დაამთავრეს). 1847 — 1855 წლებში გამოიცა „საცნობარო ენციკლოპედიური ლექსიკონი“ (12 ტომად), 1899 — ფ. პავლენკოვის ერთტომეული „ენციკლოპედიური ლექსიკონი“. 1890 — 1907 წლებში პეტერბურგში გამოვიდა ბროკჰაუზისა და ეფრონის ენციკლოპედიური ლექსიკონი. საყურადღებოა აგრეთვე გრანატის ენციკლოპედიური ლექსიკონი. 1926 — 1947 წლებში სსრკ-ში გამოიცა „დიდი საბჭოთა ენციკლოპედია“ (I გამოცემა, 66 ტომად), ხოლო 1969 — 1978 წლებში მისი III გამოცემა (30 ტომად). 1953 — 1955 წლებში გამოიცა „ენციკლოპედიური ლექსიკონი“ 3 ტომად, II გამოცემა 2 ტომად — 1963 — 1964 წლებში. სამჯერ — „მცირე საბჭოთა ენციკლოპედია“; გამოვიდა დარგობრივი ენციკლოპედიები: „ტექნიკური ენციკლოპედია“ (26 ტომად, დამატებითი ტომით, 1927 — 1936), „თანამედროვე ტექნიკის ენციკლოპედია“ [მშენებლობა (1964 — 1965, 3 ტომად), „წარმოების ავტომატიზაცია და სამრეწველო ელექტრონიკა“ (1962 — 1965, 4 ტომად)], „ფიზიკის ენციკლოპედიური ლექსიკონი“ (5 ტომად, 1960 — 1966), „მოკლე ქიმიური ენციკლოპედია“ (5 ტომად, 1961 — 1967), „სასოფლო-სამეურნეო ენციკლოპედია“ (IV გამოცემა, 6 ტომად, 1969 — 1975), „დიდი სამედიცინო ენციკლოპედია“ (35 ტომად, 1928 — 1936, II გამოცემა 36 ტომად, 1956 — 1964), „ლიტერატურული ენციკლოპედია“ (10 ტომად, 1929 — 1939, დაუმთავრებელი), „მოკლე ლიტერატურული ენციკლოპედია“ 1 – 9 ტ. (1962 — 1978), „ფილოსოფიური ენციკლოპედია“ (5 ტომად, 1960 — 1970), „საბჭოთა ისტორიული ენციკლოპედია“ (16 ტომად, 1961 — 1976), „პედაგოგიური ენციკლოპედია“ (4 ტომად, 1964 — 1968), „თეატრალური ენციკლოპედია“ (5 ტომად, 1961 — 1967), „მუსიკალური ენციკლოპედია“ (4 ტომად, 1973 — 1978), „საბავშვო ენციკლოპედია“ (III გამოცემა, 12 ტომად, 1971 — 1978; არსებობს მისი II გამოცემის ქართული თარგმანი ქართული მასალის დართვით) და სხვა.
XX საუკუნის 60 — 70-იან წლებში სსრკ-ის ცალკეულმა რესლუბლიკებმა გამოსცეს ენციკლოპედიები: „უკრაინული საბჭოთა ენციკლოპედია“ (1959-1965, 17 ტომად), „ბელორუსული საბჭოთა ენციკლოპედია“ (1969 — 1975, 12 ტომად), „ლიტვური მცირე საბჭოთა ენციკლოპედია“ (1966 — 1975, 2 ტომად), ლატვიის მცირე ენციკლოპედია (1967 — 1972, 3 ტომად), „ესტონური საბჭოთა ენციკლოპედია“ (1968 — 1976, 8 ტომად), „სომხური საბჭოთა ენციკლოპედია“ , „მოლდავური საბჭოთა ენციკლოპედია“, „ყაზახური საბჭოთა ენციკლოპედია“, „ლიტვური საბჭოთა ენციკლოპედია“, „აზერბაიჯანული საბჭოთა ენციკლოპედია“ და სხვა.
ქართულენოვანი ენციკლოპედიები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1975 წლიდან გამოსვლა დაიწყო „ქართული საბჭოთა ენციკლოპედიის“ 12–ტომეულმა. გამოცემულია აგრეთვე ენციკლოპედიები: „საქართველო“ (1997 წ. I ტომი, 2013 წ. II ტომი; ), „თბილისი“, „საბავშვო ენციკლოპედია“, 8–ტომეული, რომელიც წარმოადგენს ამავე სახელწოდების მქონე რუსულენოვანი ენციკლოპედიის ქართულ თარგმანს. უკანასკნელ წლებში საქართველოში ბევრი ენციკლოპედიური ნაშრომი შეიქმნა, რომლებიც ძირითადად უცხო ენებიდანაა ნათარგმნი.
ქართულენოვან ელექტრონულ ენციკლოპედიებში ყველაზე მასშტაბურია ქართული ვიკიპედია, რომელიც დღეისათვის 176 486 სტატიას შეიცავს.
ინტერნეტ-ენციკლოპედიები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ინტერნეტის ფართოდ გავრცელებამ სტიმული მისცა ენციკლოპედიური ნაშრომების ვირტუალური ვერსიების შექმნას, მათ შორის არის როგორც ფასიანი, ასევე უფასო ენციკლოპედიები. უკანასკნელი წლების უმნიშვნელოვანესი პროექტია ვიკიპედია, თავისუფალი ენციკლოპედია, რომელსაც რამდენიმე ათასი მოხალისე ქმნის რამდენიმე ათეულ ენაზე. წინამდებარე სტატია ქართული ვიკიპედიიდანაა.
თანდათან სულ უფრო პოპულარული ხდება „ქართული ელექტრონული სამედიცინო ენციკლოპედია“ (ლალი დათეშიძის პროექტი დაარქივებული 2008-09-08 საიტზე Wayback Machine. ). იგი მოიცავს 30 000 გვერგსა და 6 000 სურათს, და ეხება მედიცინის თითქმის ყველა სფეროს.
პოპულარული ენციკლოპედიური გამოცემები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ახალი მსოფლიო ლექსიკონი (Neues Weltlexikon) – ავსტრია;
- ლარუსის დიდი ენციკლოპედია – საფრანგეთი;
- Dictionnaire encyclopedique Quillet – საფრანგეთი;
- Meyers Neues Lexikon – გერმანია;
- ბროკჰაუზის ენციკლოპედია – გერმანია;
- დიდი პოლონური ენციკლოპედია – პოლონეთი;
- The Columbia Encyclopedia – აშშ;
- Collier’s Encyclopedia - აშშ;
- Chamber’s Encyclopedia – დიდი ბრიტანეთი;
- ბრიტანიკა (ენციკლოპედია ბრიტანიკა)– დიდი ბრიტანეთი;
- იტალიური ენციკლოპედია – იტალია;
- დიდი საბჭოთა ენციკლოპედია (დიდი საბჭოთა ენციკლოპედია) – რუსეთი;
- მცირე საბჭოთა ენციკლოპედია (Малая Советская Энциклопедия) – რუსეთი;
- ბროკჰაუზისა და ეფრონის ენციკლოპედიური ლექსიკონი – რუსეთი;