Fontem paginae Scacci inspicere

{{FA stella}}
[[Fasciculus:Staunton chess set.jpg|thumb|Scacci in scaccario locati.]]
{{Res|Scacci}} (-orum, ''m.pl.'') sive '''ludus scaccorum''', urbane '''ludus regius''' appellatus, est [[ars|artis]] [[imperator]]iae [[ludus tabularis]], qui ingenium requirit. Luditur a binis lusoribus [[Scaccarium|scaccario]] qui in columnas [[octo]] ordinesque octo dividitur; hinc quoque appellatur lusus sexaginta et quattuor sedum (sive aedicularum sive casarum sive quadrorum sive quadrarum et cetera), quarum [[color]] interdum [[albus]] et [[niger]], interdum albus et [[ruber]] est. Utriusque [[exercitus]] constat ex sedecim [[miles|militibus]], qui omni modo vocantur: calculi, orbiculi, scacci vel latrunculi. Calculorum genera, quae infra amplius explicabuntur, sunt sex: [[Rex (scacci)|rex]], [[Regina (scacci)|domina]], [[Turris (scacci)|turris]], [[Alphinus|sagittifer]], [[Equus (scacci)|eques]], et [[Pedes (scacci)|pedes]]. 

Ludi propositum est regem adversarium ad incitas extremas redigere. Ut hoc fiat, [[memoria]] tenere tria praecepta oportet:
# eligere melius tractum ad aggrediendum ac defendendum;
# instruere aciem ad persequendum propositum;
# impedire regis adversarii mobilitatem usque ad necem.

Omnes calculi in semita praescripta moveri possunt et calculos adversarios capere. Rex autem capi non potest, sed ad incitas redigi: cum lusor regi minatur, "Scaccum!" vel "Cave regi!" exclamat, hoc tamen dicere necesse non est. Alter lusor conservare regem cogitur priusquam alios calculos quolibet moveat. Si cieri moverique nequeat, rex ad incitas extremas redigitur, i.e. scaccus mattus, et eius lusor vincitur.

Locutio ''scaccus mattus'' a lingua Persica (شاه مات‎ "shāh māt") [[nomen proprium|nomen]] ducit quod 'regem mortuum esse' [[significatio (linguistica)|significat]], nam veri simile est Arabes ludum ''shatranj'' (Arabice شطرنج; Persice  شترنج; Sanscrite चतुरङ्ग ''caturaṅga'') in [[Europa]]m importavisse circa annum [[mille]]simum. ''Caturaṅga'' '[habens] [[quattuor]] artūs' significat, quia antiquus [[exercitus]] Indicus in quattuor partes dividebatur: [[peditatus|peditatum]], [[equitatus|equitatum]], essedas, [[elephas|elephantes]]. Praeterea in antiquis [[poema]]tibus Indicis [[vocabulum]] ''čaturanga'' 'exercitum' designabat.

{{Scaccarium| tright
|
|rd|nd|bd|qd|kd|bd|nd|rd|pd|pd|pd|pd|pd|pd|pd|pd|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |pl|pl|pl|pl|pl|pl|pl|pl|rl|nl|bl|ql|kl|bl|nl|rl| Exordium ludi}}

== Nomen ==
Scripsit [[Thomas Hyde]] anno [[1694]]: "Huius ludi non invenitur aliquod nomen vere [[Latine|Latinum]], nec genuinum [[Graece|Graecum]], quia veterum Graecorum et Latinorum temporibus non fuit inventus, nec eis notus. Ideoque non nisi invito huc trahuntur classicorum [[scriptor]]um de latrunculis loca, quae passim a viris doctis perperam huic ludo applicari solent."<ref name=":0">Thomas Hyde, ''Mandragorias seu Historia Shahiludii'' (Oxonii: 1694), cap. I.</ref>

'''Scacci:'''
* scacci, scaci, scacchi et scachi.
* ludus scaccorum, ludus scaccicus/scachicus (a [[Godefridus Guilielmus Leibnitius|Leibnitio]]), scaciludium/shahiludium (a [[Thomas Hyde|Thoma Hyde]])
* ludus regius, regum ludus, regiludium
* scachotechnia, scachomachia, regipraelium
* a Graecis tempore Byzantino appellatus est Zatricium (''Ζατρίκιον)''<ref name=":0" />{{clear}}

== Instrumenta ==
{| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em; border-collapse: collapse; font-size: 95%; clear: right"
|-
!Nomen
![[Scacci#Notatio|Littera]]<ref>Ista verba ex carmine Vidae "Scacchia, ludus" sumpta sunt, quia non solum purae Latinitatis sunt, sed etiam primarum litterarum iterationes non sunt. Praeterea Vida scaccis recentibus (scacchi alla rabbiosa) ludebat.</ref>
!Pictura
|-
|[[Rex (scacci)|Rex]]
|R
|[[Fasciculus:Chess kll44.png|40px|Rex]][[Fasciculus:Chess kdl44.png|40px|Rex]]
|-
|[[Domina (scacci)|Domina]]
|D
|[[Fasciculus:Chess qll44.png|40px|Regina]][[Fasciculus:Chess qdl44.png|40px|Regina]]
|-
|[[Turris (scacci)|Turris]]
|T
|[[Fasciculus:Chess rll44.png|40px|Turris]][[Fasciculus:Chess rdl44.png|40px|Turris]]
|-
|[[Sagittifer (scacci)|Sagittifer]]
|S
|[[Fasciculus:Chess bll44.png|40px|Episcopus]][[Fasciculus:Chess bdl44.png|40px|Episcopus]]
|-
|[[Eques (scacci)|Eques]]
|E
|[[Fasciculus:Chess nll44.png|40px|Equites]][[Fasciculus:Chess ndl44.png|40px|Equites]]
|-
|[[Pedes (scacci)|Pedes]]
|P
|[[Fasciculus:Chess pll44.png|40px|Pedes]][[Fasciculus:Chess pdl44.png|40px|Pedes]]
|-
|}
* '''[[Scaccarium]]''' sive tabula lusoria, alveus l., abacus l., mandra.
* XXXII Calculi: Utrique sunt sexdecim "scacci" seu calculi. Cuivis calculo sunt saltem duo nomina quorum alterum Latinitatis purae est, alterum Latinitatis infimae quod verbum ludi proprium erat. In enumeratione quae sequitur, notationis algebricae verbum '''emphase''' scribitur. Cuique lusori sunt:

# I '''[[rex (scacci)|rex]] R''' (sive scaccus)
# I '''[[regina (scacci)|domina]]''' '''D''' (sive fercia, regina, virgo, dama - v.e. [[Damicus ludus]] -, amazon)
# II '''[[turris (scacci)|turres]] T''' ( sive rochus, elephas, cyclops)
# II '''[[episcopus (scacci)|sagittiferi]]''' '''S''' (sive alfinus, curvus, calvus, senex, cornutus, episcopus, comes, stultus, morio<ref>Ildephonsus González, NOVA ET VETERA: Latrunculorum ludus, Palaestra Latina, [https://culturaclasica.com/palaestra/palaestra_latina-06.pdf n. 6 (Mart. 1931; a. 1, fasc. 6), pp. 88-89]</ref>, sagittarius, cursor)
# II '''[[eques (scacci)|equites]] E''' (sive equus, caballus, caballarius, miles)
# VIII '''[[pedes (scacci)|pedites]] P''' (sive pedo, pedinus, rusticus) {{clear}}

== Regulae et ratio ==
Varietas, difficultas et voluptas scaccorum est semitae cuiusque calculi dissimilitudo. Aggredi simul ac defendere necesse est et motibus omnium calculorum efficaciter uti oportet.

"Rex ater in albo; servat regina colorem"<ref name=":1" />.

=== Motus scaccorum ===
{| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em; border-collapse: collapse; font-size: 95%; clear: right"
|-
|{{scaccarium| tright
| 
|  |  |kd|rd|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |xo|xo|xo|  |  |  |  |  |xo|kd|xo|  |  |  |  |  |xo|xo|xo|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |rl|kl|  | Motus Regis: status post quam Rex adroccavit.
}}
|{{scaccarium| tright
| 
|  |  |  |xw|  |  |  |xw|xw|  |  |xw|  |  |xw|  |  |xw|  |xw|  |xw|  |  |  |  |xw|xw|xw|  |  |  |xw|xw|xw|ql|xw|xw|xw|xw|  |  |xw|xw|xw|  |  |  |  |xw|  |xw|  |xw|  |  |xw|  |  |xw|  |  |xw|  | Motus Dominae.
}}
|-
|{{scaccarium| tright
| 
|  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |xw|  |  |  |  |xw|xw|xw|rl|xw|xw|xw|xw|  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |xw|  |  |  |  | Motus Turris.
}}
|{{scaccarium| tright
| 
|xo|  |  |  |  |  |xo|  |  |xo|  |  |  |xo|  |  |  |  |xo|  |xo|  |  |  |  |  |  |bd|  |  |  |  |  |  |xo|  |xo|  |  |  |  |xo|  |  |  |xo|  |  |xo|  |  |  |  |  |xo|  |  |  |  |  |  |  |  |xo| Motus Sagittiferi.
}}
|-
|{{scaccarium| tright
| 
|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |xo|  |xo|  |  |  |  |xo|  |  |  |xo|  |  |  |  |  |nd|  |  |  |  |  |xo|  |  |  |xo|  |  |  |  |xo|  |xo|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  | Motus Equitis.
}}
|{{scaccarium| tright
| 
|  |  |  |  |  |  |  |  |  |rd|xw|rd|  |  |  |  |  |  |pl|  |  |  |xx|xw|  |  |  |  |  |  |pd|pl|  |  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |xw|  |  |  |  |  |  |  |pl|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  | Motus Peditis: Pedes in sede c6 ad s. c7 moveri vel unam alteramve Turrem capere potest. Pedes in s. h5 Peditis in s. g5 transitu insidiari potest et ad g6 moveri, dummodo tractum postremum est Peditis adversarii ad s. g5 illum. Pedes in s. e2 ad s. e3 vel ad s. e4 moveri potest.
}}
|-
|}

* '''[[Rex (scacci)|Rex]]''' fere ut spectator tantum adest, omnia Dominae permittens; dum ipse pro gravitate et dignitate sua in suo loco consistit, inde non migrans nisi graviter et lente per unam tantum una vice areolam; et neminem offendens seu feriens, nisi forte aliquem inimicum qui nimis procaciter et audacter in proximam ei areolam se intruserit ac intromiserit. Rex vero Regem non offendit feritve, neque alter alteri Scaccum indicit, neque in proximam ei Areolam venit. 
** '''[[Adrochatio|Adroccare]]'''<ref>Angelo Perugini, Dizionario Italiano - Latino, Città del Vaticano, 1976</ref>:  Rex cum Turre locum commutare potest, quod Itali dicunt "arroccare": hoc faciendum est priusquam alter uter eorum e loco suo motus fuerit. Praeterea si rex in periculo est vel calculi sunt inter regem et turrem vel sedes, qua rex movetur, in periculo est, rex adroccari non potest. Rex potest adroccare in eius latus aut in Dominae latus.

* '''[[Regina (scacci)|Domina]]''' est calculus maximus, nam habet licentiam ad omnes campi partes quaqua versus pro libitu discurrendi, cum et Sagittiferi et Turris motus ei sint.

* '''[[Turris (scacci)|Turri]]''' per totam scaccarii longitudinem latitudinemque uno impetu seu cursu, (si opus est,) percurrere licet. 

* '''[[Episcopus (scacci)|Sagittifer]]''' secundum lineas diagonales eiusdem coloris sui loci prorsum rursum movetur, ergo appellatur sede atra Sagittifer aut sede candida Sagittifer, quia numquam errat ex colore primigenio. 

* '''[[Eques (scacci)|Equitis]]''' motus fiunt saliendo in tertiam quamvis Areolam diversi coloris, nam is sicut Turris uno passu sicut Sagittifer altero movetur. Eius motus forma videtur littera L.

* '''[[Pedes (scacci)|Pedes]]''' non nisi in proximam areolam singulis vicibus se recipit; excepto primo impetu, quo (si vult) per duas simul areolas prorumpit, i.e. in quartam prosilit. Motione simpliciter progressiva recta pergit, oblique autem ferit caeditque, quasi ex insidiis adoriatur hostem.  
** '''[[In praetereundo|Transitu insidiari]]''': Si, in primo impetu, pedes peditem adversarium praeterit, capi potest tamquam in obliquum esset.
** '''[[Promotio (scacci)|Amplior gradus]]''': Pedes, cum ad metam percurrerit, in ampliorem gradum, i.e. in quemlibet calculum eiusdem coloris praeter regem, promovetur.{{clear}}

== Historia ==

=== Formae pristinae ===
[[Fasciculus:Youth at chess with suitors - Haft Awrang.jpg|thumb|[[Homo|Homines]] scaccis ludunt. Imago [[Persia|Persica]]. Persae scaccis [[saeculum 3|saeculo tertio]] aut ante lusi sunt.<!--quō ex fonte istud haustum est???-->]]
[[Fasciculus:The Chess Game - Sofonisba Anguissola.jpg|thumb|upright=0.8|left|Feminae scaccis ludent: sunt [[soror]]es [[Sophonisba Anguissola|Sophonisbae Anguissola]] [[pictor]]is, quae imaginem anno fere [[1555]] pinxit.]]
{{vide etiam| Scaccorum ludi origines}}
Multae se gentes scaccorum ludi invenisse contendunt quoddam semen. Plurimi putant homines priorem ludi regii formam ex [[India]] oriundam esse,<ref name=":1">{{cite book|author=[[Harold James Ruthven Murray|Murray, H.J.R.]]|title=A History of Chess|publisher=Benjamin Press (primum ab Oxford University Press divulgatus)|year=[[1913]]|id=ISBN 0-936317-01-9}}, p. 453.</ref> cum nomina Arabica, Persica, Graeca, Lusitana, Hispanica scaccorum Ludi ab antiquo ludo ''[[Chaturanga]]'' appellato originem ducant omnia. Accedit, quod temporibus praeteritis soli Indi tribus bestiis—equo, camelo, elephante—in exercitu suo vehente usi sunt, quae genera in regum ludi equite, episcopo/cursore, turri significantur. Quod nos novimus scaciludium a Chaturanga Ludi forma, qua Indi [[saeculum 6|saeculo fere sexto]] luserunt, originem duxit suam. In litteris [[Persia|Persicis]] primum ludi regii forma prior, cum nomine ''[[Chatrang]]'', anno fere [[600]] memoratur, in quibus nomen factum est ''[[Shatranj]]''. Scacci litteris mandati antiquissimi saeculo septimo facti sunt. Ad annum fere 800um ludus ad [[Seres]] pervenit et sub nomine ''[[Xiangqi]]'' mutatus est. Chaturanga ludus etiam in [[Iaponia]]m, ubi dicitur ''[[shogi]]'', dilatus est. ''Shatranj'' autem ludus per plagas muslimicas post [[Persiam a Muslimicis exercitibus captam]] disseminatus est, quippe scaccorum nomina maxima ex parte in formis Persicis permanserunt. ''Shatranj'' nomen [[lingua Hispanica]] ''ajedrez'' [[lingua Graeca]] ''zatrikion'' perpetuatum est, plerisque autem Europae partibus Persici verbi ''shāh'' ("rex") formae in eius locum sunt ingressae. Shatranj ad Europae partem occidentem tribus minimum viis quarum prima saeculo 9o pervenit. Ad annum millesimum ludus per Europam est disseminata.In [[Iberia|Hiberiam]] a [[Mauri]]s saeculo 10o inductus et in codice manu scripto ''libro de los juegos'' appellato saeculo 13o una cum [[backgammon]] atque [[alea]] descriptus est.<ref>[https://web.archive.org/web/20060908093555/http://www.u.arizona.edu/~smusser/ljtranslation.html Sonja Musser Golladay's English Translation of Alfonso X's Book of Games]. Retrieved 11 December 2006</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20060908093555/http://www.u.arizona.edu/~smusser/ljtranslation.html Sonja Musser Golladay's English Translation of Alfonso X's Book of Games]. Retrieved 11 Decembris 2006.</ref>

Secundum aliam coniecturam, cui [[David H. Li]] prae aliis favet, scaciludium a ''Xiangqui'' ludo, vel saltem a forma eius priore, quae apud Seres inde a saeculo 2o ante Chr. n. exstet, sit oriundum.<ref>{{cite book | author=[[David H. Li|Li, David H.]] | title=The Genealogy of Chess |publisher=Premier Pub. Co | year=1998 | id=ISBN 0-9637852-2-2}}</ref>

== Notatio ==
{{Pagina principalis|Notatio scaccorum algebraica}}

=== Notatio vetusta ===
"''Prima Regula''. Ludet dominatio vestra pedonem regis ad quatuor punctos numerando de domo regis: et si adversarius idem luserit, ludite equitem regis ad iii p. estulti regis: et si custodierit pedonem cum pedone stulti regis, accipite suum pedonem cum equite: et si accipit cum pedone, date ei scacum cum regina ad iiii p. rochi sui regis: et si se coperuerit cum pedone equitis, accipite pedonem sui regis et date scacum pro rocho: et si non se coperuerit et luserit ad ii p. sue habitationis, accipite eundem pedonem et dicite scacum."<ref>Göttingen MS, in Murray, A History of Chess, p. 783</ref>

Hic locus ex Gottingae codice manuscripto Damiani Defensionem describit: 

'''1. e4 e5'''

'''2. Ef3 f6??'''

'''3. Exe5! fxe5'''

'''4. Dh5+ g6'''

'''5. Dxe5+ et cetera'''

=== Notatio "algebraica" ===
[[Fasciculus:AnimECHECS-Le-coup-du-Berger3.gif|thumb|upright=0.8|Mattum scholaris.]]
[[Fasciculus:SCD_algebraic_notation.png|thumb|upright=0.8|left|Algebraica ludi notatio.]]
Ludi scaccorum modis nonnullis notantur quippe, at solent adnotari in [[notatio scaccorum algebraica|notatione scaccorum algebraica]]; praecipue ubi homines (utrum viri an feminae) in certamen concertent.<ref>[http://www.fide.com/official/handbook.asp?level=EE102 FIDE De legibus scaccorum, App. E]. Die [[11 Decembris]] [[2006]]</ref> Notatio algebraica brevis motum calculorum in hoc modo recordatur: ''littera calculi in motione / columna ubi stat / ordo ubi stat''. Littera prima maiuscula nominis calculi est adhibita in omnibus civitatibus ut nomina scaccorum abbrevientur, etiam in civitatibus ubi incolae non [[alphabetum|alphabeto Latino]] scribere solent. Columnae litteris a-h, ordines numeris 1-8 notantur. Sedes a1 ''semper'' atra est. E.g. ''Dg5'' indicat "Dominam in columna ''g'' ordine ''quinto''". Si ludus est in motu et ipsa tracta notantur, ''Dg5'' indicat Dominam moveri in sedem ''g5''. Si duo calculi eiusdem generis possunt in eandem sedem moveri, littera, quae columnam an ordinem ex quibus calculus movetur indicat, notationi additur. E.g. ''Egf3'' indicat "equitem ex columna g, movisse ad sedem f3". Si in promptu est quis moturus sit in sedem datam, nonnumquam littera omittitur. E.g. primus motus ludi saepe notatur "e4", quod nullus calculus moveat in e4 nisi Pe2. Motus exercitus albi, cui semper est tractum primum, sinistra, nigri dextra scribuntur.

Si calculus capitur, post litteram maiusculam, littera '<nowiki/>''x'<nowiki/>'' vel distinctio media ''':''<nowiki/>' et littera columnae in qua captatur minuscula scribenda est, e.g. S''xf3'' significat 'Sagittiferum captasse calculum in ''f3.'' ' Saepe, si pedes captetur, littera columnae ex qua captaverit ante litteram "x", et columnae in quam captaverit, atque etiam, minuscula scribitur, e.g. ''exd5'' significat 'peditem ex columna ''e'' captasse in ''d5'' '.

Si pedes ad ordinem ultimum adveniat, amplior gradus notatur littera calculi post sedem scripta; e.g., ''e1D'' indicat "peditem nigrum, quod ordo ultimus albo est octavus, in columna ''e'' promotum esse in reginam". Adroccare in latus Regis "0-0", in latus Dominae "0-0-0" notatur. Cum calculus Regi minatur, signum "+" additur post motum. Si Rex ad incitas redigitur, signum "#" vel "++" scribitur. Ludo finito, "1-0" indicat Album vicisse, "0-1" Nigrum vicisse, "½-½" ludum ancipitem esse.

Calliditas motus hoc modo adnotari potest:
* ''!'' indicat tractum bonum
* ''!!'' tractum optimum
* ''?'' imprudentia
* ''??'' mendum
* ''!?'' tractum insolitum
* ''?!'' tractum dubium

Exemplum notationis ludi dextra animati, "[[mattum scholaris]]" sive mattum tonsoris appellati, subter datur:

'''1. e4 e5''' 

'''2. Dh5?! Ec6''' 

'''3. Sc4 Ef6??''' 

'''4. Dxf7#''' 1-0

== Nomina militibus et scaccorum ludo linguis nonnullis ==

Haec sunt nomina et abbreviationes militibus in linguis nonnullis:<ref>Fons in maxima parte est [https://web.archive.org/web/20011026093336/http://www.geocities.com/TimesSquare/Metro/9154/nap-pieces.htm haec pagina interretialis].</ref>

{| class="wikitable" style="text-align: center; font-size: .8em;"
!Lingua!![[rex (scacci)|rex]]!![[regina (scacci)|domina]]!![[turris (scacci)|turris]]!![[episcopus (scacci)|sagittifer]]!![[eques (scacci)|eques]]!![[pedes (scacci)|pedes]]<ref>Memento, littera peditibus non scribitur in notatione algebraica.</ref>!!Scacci!!"Scaccus!"!!"[[:Categoria:Scacci matti|Mattus!]]"
|-
!Symboli
|[[Fasciculus:Chess kll44.png|30px|Rex]][[Fasciculus:Chess kdl44.png|30px|Rex]]
|[[Fasciculus:Chess qll44.png|30px|Regina]][[Fasciculus:Chess qdl44.png|30px|Regina]]
|[[Fasciculus:Chess rll44.png|30px|Turris]][[Fasciculus:Chess rdl44.png|30px|Turris]]
|[[Fasciculus:Chess bll44.png|30px|Episcopus]][[Fasciculus:Chess bdl44.png|30px|Episcopus]]
|[[Fasciculus:Chess nll44.png|30px|Eques]][[Fasciculus:Chess ndl44.png|30px|Eques]]
|[[Fasciculus:Chess pll44.png|30px|Pedes]][[Fasciculus:Chess pdl44.png|30px|Pedes]]
|...
|'''[[notatio scaccorum algebraica|+]]'''
|'''[[notatio scaccorum algebraica|#]]'''
|-
|-
![[Anglice]]
|'''K''' ''king''
|'''Q''' ''queen''
|'''R''' ''rook''
|'''B''' ''bishop''
|'''N''' (Kt) ''knight''
|'''(P)''' ''pawn''
|[[:en:Chess|Chess]]
|Check
|Checkmate
|-
![[Arabice]]
|'''م''' ملك
|'''و''' وزير
|'''ق''' قلعة / '''ر''' رخ
|'''ف''' فيل
|'''ح''' حصان
|'''(ج)''' جندي
|[[:ar:شطرنج|شطرنج]]
|كش ملك
|مات
|-
![[Batave]]
|'''K''' ''koning''
|'''D''' ''dame''
|'''T''' ''toren''
|'''L''' ''loper''
|'''P''' ''paard''
|''pion''
|[[:nl:Schaken|Schaken]]
|Schaak
|Mat vel Schaakmat
|-
![[Bohemice]]
|'''K''' ''král''
|'''D''' ''dáma''
|'''V''' ''věž''
|'''S''' ''střelec''
|'''J''' ''jezdec''
|''(P)''' ''pěšec''
|[[:cs:Šachy|Šachy]]
|Šach
|Mat
|-
![[Bulgarice]]
|'''Ц''' ''цар''
|'''Д''' ''дама''
|'''Т''' ''топ''
|'''О''' ''офицер''
|'''К''' ''кон''
|''пешка''
|[[:bg:Шахмат|Шахмат]]
|Шах
|Мат
|-
![[Cambriane]]
|'''T''' ''teyrn/brenin''
|'''B''' ''brenhines''
|'''C''' ''castell''
|'''E''' ''esgob''
|'''M''' ''marchog''
|'''G''' ''gwerinwr''
|[[:cy:Gwyddbwyll|Gwyddbwyll]]
|Siach
|Siachmat
|-
![[Catalane]]
|'''R''' ''rei''
|'''D''' ''dama/reina''
|'''T''' ''torre''
|'''A''' ''alfil''
|'''C''' ''cavall''
|'''(P)''' ''peó''
|[[:ca:Escacs|Escacs]]
|Escac, Xec
|Escac i mat 
|-
![[Danice]]
|'''K''' ''konge''
|'''D''' ''dronning''
|'''T''' ''tårn''
|'''L''' ''løber''
|'''S''' ''springer''
|'''(B)''' ''bonde'' 	
|[[:da:Skak|Skak]]
|Skak
|
|-
![[Hebraice]]
|מלך melech
|מלכה malka
|צריח tsariach
|רץ rats
|פרש parash
|רגלי ragli
|[[:he:שחמט|שחמט]]
|שח shach 
|מט mat
|-
![[Esperantice]]
|'''R''' ''reĝo''
|'''D''' ''damo''
|'''T''' ''turo''
|'''K''' ''kuriero''
|'''Ĉ''' ''ĉevalo''
|'''(P)''' ''peono''
|[[:eo:Ŝako|Ŝako]]
|Ŝak
|Mato
|-
!|[[Estonice]]
|'''K''' ''kuningas''
|'''L''' ''lipp''
|'''V''' ''vanker''
|'''O''' ''oda''
|'''R''' ''ratsu''
|'''(E)''' ''ettur''
|Male
|šahh
|
|-
![[Finnice]]
|'''K''' ''kuningas''
|'''D''' ''kuningatar''
|'''T''' ''torni''
|'''L''' ''lähetti''
|'''R''' ''ratsu''
|'''(S)''' ''sotilas''
|Shakki
|Shakki
|Shakkimatti / Shakki ja matti
|-
![[Francice]]
|'''R''' ''roi''
|'''D''' ''dame''
|'''T''' ''tour''
|'''F''' ''fou''
|'''C''' ''cavalier''
|'''(P)''' ''pion''
|[[:fr:Jeu d'échecs|Jeu d'échecs]]
|Échec
|Échec et mat
|-
![[Germanice]]
|'''K''' ''König''
|'''D''' ''Dame''
|'''T''' ''Turm''
|'''L''' ''Läufer''
|'''S''' ''Springer''
|'''(B)''' ''Bauer''
|[[:de:Schach|Schach]]
|Schach
|Matt
|-
![[Graece]]
|'''Ρ''' ''βασιλιάς''
|'''Β''' ''βασίλισσα''
|'''Π''' ''πύργος''
|'''Α''' ''αξιωματικός''
|'''Ι''' ''ίππος''
|''πιόνι''
|[[:el:Σκάκι|Σκάκι]]
|
|Mάτ
|-
![[Hispanice]]
|'''R''' ''rey''
|'''D''' ''dama''
|'''T''' ''torre''
|'''A''' ''alfil''
|'''C''' ''caballo''
|'''(P)''' ''peón''
|[[:es:Ajedrez|Ajedrez]]
|Jaque
|Jaque mate
|-
![[Hungarice]]
|'''K''' ''király''
|'''V''' ''vezér'' 
|'''B''' ''bástya''
|'''F''' ''futó''
|'''H''' ''huszár''
|'''(P)''' ''gyalog/paraszt''
|[[:hu:Sakk|Sakk]]
|Sakk
| 	 	 
|-
![[Iaponice]]
|'''キ'''ング ''kingu''
|'''ク'''イーン ''kuīn''
|'''ル'''ーク ''rūku''
|'''ビ'''ショップ ''bishoppu''
|'''ナ'''イト ''naito''
|'''ポ'''ーン ''pōn''
|[[:ja:西洋将棋|西洋将棋]] ''seiyō shōgi''
|[[:ja:王手|王手]] ''ōte''
|[[:ja:詰み|詰み]] ''tsumi''
|-
![[Islandice]]
|'''K''' ''kóngur''
|'''D''' ''drottning''
|'''H''' ''hrókur''
|'''B''' ''biskup''
|'''R''' ''riddari''
|'''(P)''' ''peð''
|Skák, tafl
|Skák
|Skák og mát
|-
![[Indonesice]]
|'''R''' ''raja''
|'''M''' ''menteri''
|'''B''' ''benteng''
|'''G''' ''gajah''
|'''K''' ''kuda''
|'''(P)''' ''pion''
|Catur
|Skak
|
|-
![[Lingua Italiana|Italiane]]
|'''R''' ''re''
|'''D''' ''donna, regina''
|'''T''' ''torre''
|'''A''' ''alfiere''
|'''C''' ''cavallo''
|'''(P)''' ''pedone''
|[[:it:Scacchi|Scacchi]]
|Scacco
|Scacco matto
|-
![[Lettice]]
|'''K''' ''karalis''
|'''D''' ''dāma''
|'''T''' ''tornis''
|'''L''' ''laidnis''
|'''Z''' ''zirgs''
|'''(B)''' ''bandinieks''
|[[:en:Šahs|Šahs]]
|Šahs
|Mats
|-
![[Lithuane]]
|'''K''' ''karalius''
|'''V''' ''valdovė''
|'''B''' ''bokštas''
|'''R''' ''rikis''
|'''Ž''' ''žirgas''
|'''(P)''' ''pėstininkas''
|[[:lt:Šachmatai|Šachmatai]]
|Šach
|Matas
|-
![[Lusitane]]
|'''R''' ''rei''
|'''D''' ''rainha''
|'''T''' ''torre''
|'''B''' ''bispo''
|'''C''' ''cavalo''
|'''(P)''' ''peão''
|[[:pt:Xadrez|Xadrez]]
|Xeque
|Mate
|-
![[Norvegice]]
|'''K''' ''konge''
|'''D''' ''dronning''
|'''T''' ''tårn''
|'''L''' ''løper''
|'''S''' ''springer''
|'''(B)''' ''bønde''
|[[:no:Sjakk|Sjakk]]
|Sjakk
|
|-
![[Polonice]]
|'''K''' ''król''
|'''H''' ''hetman''
|'''W''' ''wieża''
|'''G''' ''goniec''
|'''S''' ''skoczek''
|'''(P)''' ''pion''
|[[:pl:Szachy|Szachy]]
|Szach
|Mat
|-
![[Romanice]]
|'''R''' ''rege''
|'''D''' ''regină''
|'''T''' ''turn''
|'''N''' ''nebun''
|'''C''' ''cal''
|'''(P)''' ''pion''
|[[:ro:Şah (joc)|Şah]]
|Şah
|Mat
|-
![[Russice]]
|'''Кр''' ''король'' 
|'''Ф''' ''ферзь''
|'''Л''' ''ладья''
|'''С''' ''слон''
|'''К''' ''конь''
|'''(П)''' ''пешка''
|[[:ru:Шахматы|Шахматы]]
|Шах
|Мат 
|-
![[Sicule]]
|'''R''' ''re'' 
|'''D''' ''riggina''
|'''T''' ''turru''
|'''A''' ''alferu''
|'''S''' ''scecchu''
|'''(P)''' ''pidinu''
|[[:scn:Scacchi|Scacchi]]
|
|
|-
![[Sinice]]
|'''王''' ''wáng'' (= rex)
|'''后''' ''hòu'' (= regina)
|'''車''' ''chē'' (= currus)
|'''象''' ''xiàng'' (= elephas)
|'''馬''' ''mǎ'' (= equus)
|'''兵''' ''bīng'' (= miles)
|[[:zh:國際象棋|象棋]]
|'''將军''' jiāngjūn (= scacci)
|'''將死''' ''jiàngsǐ'' (= morietur)
|-
![[Slovacice]]
|'''K''' ''kráľ''
|'''D''' ''dáma''
|'''V''' ''veža''
|'''S''' ''strelec''
|'''J''' ''jazdec''
|'''(P)''' ''pešiak''
|[[:sk:Šach (hra)|Šach]]
|Šach
|Mat
|-
![[Slovenice]]
|'''K''' ''kralj''
|'''D''' ''dama''
|'''T''' ''trdnjava''
|'''L''' ''lovec''
|'''S''' ''skakač''
|'''(K)''' ''kmet''
|[[:sl:Šah|Šah]]
|Šah
|
|-
![[Suecice]]
|'''K''' ''kung''
|'''D''' ''dam''
|'''T''' ''torn''
|'''L''' ''löpare''
|'''S''' ''springare''
|'''(B)''' ''bonde''
|[[:sv:Schack|Schack]]
|Schack
|Matt
|-
![[Turcice]]
|'''Ş/K''' ''şah/kral''
|'''V''' ''vezir''
|'''K''' ''kale''
|'''F''' ''fil''
|'''A''' ''at''
|'''(P)''' ''asker/piyon''
|[[:tr:Satranç|Satranç]]
|Şah
|Şah mat
|-
![[Ucrainice]]
|'''Kр''' ''король''
|'''D''' ''королева''
|'''T''' ''тура''
|'''C''' ''слон''
|'''K''' ''кінь''
|'''(П)''' ''пішак''
|[[:uk:Шахи|Шахи]]
|Шах
|Мат 
|}

==Vindices Mundiales officiales==
Certamen officiale primum habitum est anno 1886 inter Gulielmum Steinitzem et Ioannem Zuckertortem. Vicit Steinitz.

* I: Gulielmus Steinitz (1886-1894)
* II: Emmanuel Lasker (1894-1921)
* III: Iosephus Radulphus Capablanca (1921-1927)
* IV: Alexandrus Alekhine (1927-1935, 1937-1946 (mortuus est 1946)
* V: Maximilianus Euwe (1935-1937)
* VI: Michael Botvinnik (1946-1957, 1958-1960, 1961-1963)
* VII: Basilus Smyslov (1957-1958)
* VIII: Michael Tal (1960-1961)
* IX: Tigranus Petrosian (1963-1969)
* X: Boris Spassky (1969-1972)
* XI: Robertus Fischer (1972-1975)
* XII: Anatolius Karpov (1975-1985)
* XIII: Geraldus Kasparov (1985-2000)
* XIV: Vladimirus Kramnik (2000-2007)
* XV: Anandus filius Visvanathanis (2007-2013)
* XVI: Magnus Carlsen (2013-2023)
* XVII: Lirenus Ding (2023-2024)
* XVIII: Gukeshus Dommaraju (2024-)

Inter annos 1993 et 2006, extitit certamen aliud. Cujus vindices separatim enumerantur:
* I: Anatolius Karpov (1993-1999)
* II: Alexandrus Khalifman (1999-2000)
* III: Anandus filius Visvanathanis (2000-2002)
* IV: Ruslanus Ponomariov (2002-2004)
* V: Rustanus Kasimdzhanov (2004-2005)
* VI: Veselinus Topalov (2005-2006)

== Notae ==
[[Fasciculus:Taby kyrka Death playing chess.jpg|thumb|Homo cum [[Mors (persona)|Morte personificata]] scaccis contendit.]]
<references/>

=== Loci Latini ===
De scaccorum ludo plurimi scripserunt. Ecce brevis index fontium Latine scriptorum:
* c. 997 [[Versus de Scachis]] ([http://la.wikisource.org/wiki/Versus_de_scachis textus])
* c. 1008 Testamentum Ermengaudi Comitis
:"et ad sancti Aegidii cenobii ipsos meos schacos ad ipsa opera de ecclesia."
* ante 1030, ''[[Ruodlieb]]'' (Quarto fragmento: [http://www.fh-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost11/Ruodlieb/ruo_fr4.html textus])
* [[1058]] testamentum Ermessindis Comitissae Barcinonensis
:"Et Sancto Egidio Nemausensi suos eschacos christalinos ad tabulã."
* Saec. 12 (ineunte) ''Carmen Vindoviensi''
* Saec. 12 ''[[Carmina Burana]]'' #209:
:"Roch, pedes, regina, senex, equies, insuper et rex. / Conflictus uocat edictus uox Martis ad ictus. / Uox sonat in Rama : trahe tost capra concine clama / Uictus ab hoste gemat qui dum fit schach roch et hie mat" ''(fortasse pro ''tost capra'' legendum est "''tot cape''")
* Saec. 12 ''[[Carmina Burana]]'' #210: ''Elegia de Ludo Scachorum (Qui Cupit Egregium)'' [http://www.italiascacchistica.com/a_ludo.htm textus]
* c. 1160 [[Metellus Tegerensis|Metelli]] ''Quirinalia''
:"Huic ludo tabulae regis erat filius obvius / Donec doctior hic obtinuit promptius aleam. / Rixam victus agit, corde patris forte potentior / Et rocho iaculans, mortifere vulnus adegerat."
* [[1061]] [[Petrus Damianus|Damiani]] epistula ad Alexandrum II Pontificem.
:"Ille autem ex diversitate nominum defensionis sibi faciens scutum, ait, aliud scachum esse, aliud aleam; aleas ergo auctoritas illa prohibuit, scachos vero tacendo concessit. Ad quod ego: Scachum, inquam, Scriptura non ponit, sed utriusque ludi genus alee nomine comprehendit. Quapropter dum alea prohibetur et nominatim de scacho nil dicitur, constat procul dubio, utrumque genus uno vocabulo comprehensum, unius sententie auctoritate damnatum."
* Ante saec. 13, ''Gesta et Passio S. Austremonii''
:"A quo loco <nowiki>[viz. Wluico ]</nowiki> Pipinus inclytus Rex Francorum ... postea deportavit <nowiki>[corpus  B. Austremonii]</nowiki> Mauziacum. Ubi pro reverentia B. Martyris plurima reliquit insignia, Scilicet cachos <nowiki>[''sic'' ]</nowiki> & lapides pretiosos, & auri plurimum de quo fieret vas, in quo corpus B. Austremonii honorifice reconderetur."
* c. 1180 [[Alexander Neckam|Alexandri Neckam]] ''De Natura Rerum'' (capitulum "De Scaccis")
* Saec. 13 ''Carmina Ludi Scachorum: It Pedes ad Bellum'' 
:"Ludum scachorum si tu uis scire decorum, / Hoc carmen lector discas, et ludere gliscas. / It pedes ad bellum prior, incipit ipse duellum, / Pergit in obliquum punctum feriens inimicum. / Alphilus in triuiis parat insidias inimicis, / Pugnat potenter, temptatque ferire latenter. / Miles in aduerso puncto mediante relicto / Prosilit, et fortem prosternit fortior hostem. / Linea si pateat roco capit omne quod obstat. / Pergit in obliquum regalis femina punctum. / Rex loca circa se clipeo defendit et ense. / Si scacces regem, regalem perdere sedem / Cogitur, et totus sit rex de sede remotus. / Dic regi scaccum; si semita non patet illi, / Matus erit factus nusquam latuisse coactus. / Miles et alphinus, rex, roc, regina, pedinus, / Et inter scaccos alphinus inutilis astat."
* Saec. 13 [[Vetula (carmen)|Vetula]]
:"Sex species saltus exercent, sex quoque Scaci, / Miles et Alphinus, Roccus, Rex, Virgo, Pedesque, / In Campum primum de sex istis saliunt tres, / Rex, pedes et Virgo: Pedes in rectum salit, atque / Virgo per obliquum. Rex saltu gaudet utroque. / Ante retroque tamen tam Rex quam Virgo moventur / Ante pedes solum; capiens obliquus in ante. / Cum tamen ad metam stadii percurrerit, extunc / Sicut virgo salit, in rectum Roccus, eique / Soli concessum est ultra citraque salire, / Oblique salit Alphinus, sed Miles utrinque / Saltum componit."
* Saec. 13 ''Carmen Daventriense'' <!-- I'm uncertain re correct Latin form of this title, coined by Thomas Hyde -->, ''De Scachis'' seu ''Ludus scaccorum''.
* Saec. 13? ''Modus et Scientia Ludi Scaccorum''
* Saec. 13 ''De natura scatorum''
:"Nil pedes excedit, numquam redit, anteat, errat / Dum capit, in fine fercia nomen ei. / Seruat in alfino primum natura colorem / Qui torte sequitur per tria puncta uiam. / Saltanti similis oblique miles oberrat / Cui numquam remanet qui fuit ante color. / Rocus agit totum nisi sint obstacula lustro, / Antea, uel retro, uel per utrumque latus. / Paulatim per puncta uagans propriique coloris / Non oblita manet fercia qualis erat. / Non tangit regem. Rex nil transit, uariatur / Quem cacus demat sepe timere facit / Interea predantis spacium si uenerit hostis / Preda fit illius, linea cuius erat."
* [[1273]] [[Iacobus de Cessolis|Iacobi de Cessolis]] ''Liber de moribus hominum et officiis nobilium, sive super ludo scacchorum''.
* [[1309]] ?
:"Tabula argenti quae est desuper de iaspi et cristallo incilata et cum perlis parvis ibi incastatis, et cum quatuor leonibus argenti in ea fixis, et cum quatuor pedibus de argento et uno ludo tabularum et altero ludo scacorum de iaspi et cristallo et cum duobus marsupiis fili aurei in quibus dicti ludi tabularum et scacorum reservantur; et cum quadam caxia picta de colore viridi et cum signis regalibus et aquila in qua dicta tabula cum suis apparatibus reservatur."
* Saec. 15 ''De tractibus et formis scaccorum''
* [[1422]] ''Carmen Cracoviense: De ludis Scaccorum''
* Saec. 16 [[Franciscus Bernardinus Caldonius|Caldonii]] D''e ludo scachorum''
<blockquote>Quisnam sit melior, Equus an Alphilus?

Tunc laudatur Equus si lusor sit mediocris; 

Si bonus est lusor, Alphilus clarior extat:

Sic fuit a quodam responsio facta perito.</blockquote>
* [[1512]] [[Paulus Guarinus de Forlirio|Guarini]] ''Liber de partitis scacorum''
* [[1527]] [[Marcus Hieronymus Vida|Vidae]] ''Scacchia, Ludus'' ([http://history.chess.free.fr/vida.htm textus])
* [[1533]] [[Helius Eobanus Hessus|Hessi]] ''Farragines'' (carmen "Ad Eundem de Ludo Scacorum" [http://www.uni-mannheim.de/mateo/camena/hessus1/hessuspriorfarrago.html#s556 textus])
* c. 1550, [[Bononia]]e, ''Scachorum ludus''
* [[1583]], [[Thomas Actius|Actii]] ''De ludo scacchorum in legali methodo tractatus.''
* Saec. 17,''Tractatus de inventione scaci.''
* [[1660]] [[Iacobus Balde|Iacobi Balde]] ''Lyrica'' (carmen "Ludus Palamedis; sive latrunculorum, vulgo scacchus" [http://www.uni-mannheim.de/mateo/camena/bald1/baldepoemata1.html#s137 textus])
* [[1694]] [[Thomas Hyde|Thomae Hyde]] ''Mandragorias, seu Historia shahiludii''
* [[1710]]: [[Godefridus Guilielmus Leibnitius|Leibnitii]] ''Annotatio de quibusdam Ludis''
:"''Ludus Scachicus'' seu Regius ubi duo Reges, legatis, tribunis, equitibus, peditibusque stipati acie confligunt...." 
* [[1966]] [[Clive Harcourt Carruthers]] versio [[lingua Latina|Latina]] [[Ludovicus Carroll|Ludovici Carrollis]] ''[[Aliciae per speculum transitus]]'' (textus originalis [[lingua Anglica|Anglice]] anno 1871) fecit (Quaeque Ibi Invenit).
* Anno [[2003]], [[Petrus Needham]] [[fabula]]m [[Ioanna Rowling|Ioannae Rowling]] ex [[lingua Anglica]] in [[lingua Latina|linguam Latinam]] convertit. Hac in fabula, [[Harrius Potter et Philosophi Lapis]], inscripta etiam "ludus latrunculorum" describitur. Ad finem fabulae, [[Harrius Potter|Harrio]] et amicis latrunculis ludendum est.

{{NexInt}}
* [[Defensio Francogallica]]
* [[Impetus Torre]]
* [[J'adoube]]

== Nexus externi ==
{{Communia|Chess|scaccos}}
* [http://www.ficgs.com FICGS] (variis linguis)
* [http://books.google.com/books?id=V04nIBR17qEC Tassilo von Heydebrand et Lasa, ''Zur Geschichte und Literatur des Schachspiels, Forschungen'' (1897).] {{Ling|Theodisce}}
* [https://web.archive.org/web/20061020130800/http://gottwein.de/Varia/Lud01.php Spielten die Römer Schach?] (fontes obscuriores citat) {{Ling|Theodisce}}
* [https://web.archive.org/web/20080421091835/http://www.geocities.com/timessquare/metro/9154/nap-pieces.htm "Scaccorom variis linguis nomina" (© Ari Luiro 2007).] {{Ling|Anglice}}
* [https://web.archive.org/web/20100901112543/http://www.island.net/~hamill/id24.htm "De ludo scaccorum medii aevi recreando" (© Carol Hamill 2007)] {{Ling|Anglice}}
* [http://www.wtharvey.com Scacci Problematica.]
* [https://archive.today/20070605220828/http://www.radiobremen.de/nachrichten/latein/index.php3?sendedatum=2007-01-01#selection-945.575-973.372 Radio Bremen mense Decembri 2006: "Homo et computatrum decertantes."]

{{1000 paginae}}
{{Myrias|Anthropologia}}

[[Categoria:Ludi tabulares]]
[[Categoria:Scacci|!]]
[[Categoria:Verba Arabica mutuata]]
[[Categoria:Verba Persica mutuata]]