Lijst van vaktermen in de heraldiek

Deze pagina bevat een alfabetische lijst van de belangrijkste termen uit de Heraldiek, met verklaringen.

A · B · C · D · E · F · G · H · I · J · K · L · M · N · O · P · Q · R · S · T · U · V · W · X · Y · Z

A

Agnus Dei, in het wapen van Hontenisse

Aangepunt: Een paal die aan de bovenkant spits toeloopt.
Aangesloten: Figuren die elkaar raken.
Aangrenzende vlakken: Een schakering van negen stukken beurtelings van metaal en kleur waarbij het schild door twee horizontale en twee verticale lijnen verdeeld wordt (Geschaakt).
Aanziend: Mensen of dieren die de toeschouwer lijken aan te kijken en waarbij het gelaat van voren is te zien.
Adelaar: Heraldisch figuur die vooral in Midden-Europa veel wordt gebruikt.
Afgebroken: Een paal die van een schildrand uitgaande de tegenovergesteld rand niet bereikt, doch er wel dichtbij komt.
Afgeplat: Afgesneden top.
Afgerukt: Afgesneden met ruwe kanten.
Afgesneden: Koppen van dieren die recht afgesneden zijn, van terzijde gezien. Wanneer de top ontbreekt en horizontaal weggesneden is spreekt met van een keper.
Afgewend: naar de andere kant, of van elkaar wegkijkend.
Agnus Dei: Een lam van god, dragende een wimpel of vaandel.
Alliantiewapen: Gewoonlijk een verdrag of samenwerkingsverband, vooral in de vorm van een huwelijk. Het mannelijke schild staat dan meestal recht en het vrouwelijke links.
Andreaskruis: Een kruis dat schuin staat, dus bestaande uit de twee diagonalen van een rechthoek. Het dankt zijn naam aan de apostel Andreas, die aan een dergelijk kruis zou zijn gekruisigd.
Ankerkruis: Verkort kruis met ankervormige gebogen uiteinden.
Arabesk: Oppervlaktedecoratie die gebruikt worden om reliëf aan te brengen.
Arcering: Stelsel van lijnen en punten.
Argent: benaming in de heraldiek voor de tinctuur zilver.
Attribuut: Afgebeelde heilige woorden.
Azuur: benaming in de heraldiek voor de kleur blauw. Wordt vaak voor arcering gebruikt.

B

Drie bollen of koeken in het wapen van Borculo

"eene cotisse van keel en zilver brocherende over het geheel" in het wapen van Schiedam

Baldakijn: Een heraldisch "pronkstuk"
Balksgewijs: Horizontaal naast elkaar geplaatste stukken.
Barensteel: Een verkorte dwarsbalk voorzien van drie of meerdere verbredingen aan de onderkant wat wordt gezien als "breuk" ter onderscheid van de jongere tak van de oudere te scheiden.
Bezant: Bezant, een penning op een wapen als schijfje van goud of zilver weergegeven. Vergelijkbaar met een koek of bol, zie hieronder bij bol.
Beslagen: Wijze van aanduiding van bijvoorbeeld het aantal ringen om een hoorn.
Bezaaid: Een aantal figuren op een veld van een onbepaald aantal, enkele figuren moeten uit de schildrand komen.
Blazoen: De officiële beschrijving van een wapen
Bol: Schijfje op een wapen, ook wel koek genoemd. Vergelijkbaar met een bezant of penning.
Bourgondisch kruis: Schuingeplaatst kruis van twee knoestige stokken, soms laurierstokken genoemd, vaak eindigend in breed uitlopend omkrullend loofwerk
Brak: Op een wapen voorkomende jachthond. In Duitsland geeft een Bracke op een familiewapen vaak aan, dat het wapenvoerende geslacht jachtrecht bezit.
Brisure: Een breuk of bijteken in het wapen van een jongere zoon of van een bastaard
Brocherende over: in zijn geheel over de onderliggende vlakken en stukken heen geplaatst

C

Drie chevrons in het wapen van de heerlijkheid Idstein.

Canton: Schildhoek
Cartouche: Omlijsting van een wapen
Centaur: Half mens, half paard
Chef: zie Schildhoofd
Chevron: zie Keper
Cordelière: Een van kunstige knopen voorzien koord dat rond een wapenschild is gelegd
Coupé: Een doorsneden schild
Coupé mi parti: Een doorsneden schild, waarvan de onderste helft gedeeld is

D

Dubbelstaartige leeuw van Luxemburg

Dekkleed: Ook wel helmkleed genoemd, een op de helm vastgemaakt stuk stof.
Dexter: (heraldisch) rechts, bij een schuine lijn: van (heraldisch) rechtsboven naar linksonder. Het tegenovergestelde van sinister.
Drieberg: Een figuur op een wapen, bestaande uit drie halfronde toppen in de schildvoet waarbij de middelste het hoogste is.
Droogscheerdersschaar: Schaar met vierkant afgehakte einden
Doorsneden: een horizontaal in twee delen verdeeld schild
Dubbele burcht: Burcht met twee rijen kantelen elkaar
Dubbelkoppige adelaar: Een heraldische adelaar met twee koppen.
Dubbelstaartig: Leeuwenstaart waarvan de staart halverwege in twee delen is gesplitst
Dwarsbalk: Een balk in een balklaag die dwars of haaks tussen twee andere balken loopt, vaak als raveling (uitsparingsconstructie) voor een rookkanaal, trapgat of luik
Dwarsbalksgewijs: Onder elkaar geplaatst zoals bij een dwarsbalk

E

En chef geplaatste degen in het wapen van Oostburg

Eenhoorn: Fabeldier, een paard of veulen met een hoorn op zijn hoofd, een geitenbaard en gespleten hoeven.
En chef: In het schildhoofd geplaatst
En pointe: In de schildvoet geplaatst
En sautoir: Geplaatst als een schuinkruis

F

Een dwarsbalk in het wapen van Vianden

Fasce of Faas: Dwarsbalk
Fasces: Een bundel roeden
Flank: Zijkant van het schild
Fleur-de-lys: (ook fleur-de-lis of Franse lelie) wordt gebruikt in de heraldiek, waar ze vooral geassocieerd wordt met Frankrijk.
Fleuron: Een kroonblad
Friese adelaar: De zwarte adelaar, die de rechterhelft van het schild vult, wordt ook wel de Friese adelaar of, in een pleonasme, de "Friese halve adelaar" genoemd.

G

Een verkort gaffel in het wapen van Cunningham

Het gecarteleerde schild van Nassau-Dillenburg

Het van goud en sinopel gegeerde wapen van Mauremont

Het wapen van Edingen is zilver en zwart gegeerd van tien stukken

Gaande leeuw: Een van de tientallen verschillende wijzen waarop in de heraldiek leeuwen worden afgebeeld
Gaffel: Drie stroken, verticaal en rechts en links diagonaal, over het veld gericht, die elkaar in het midden van het schild raken, in een Y-vorm. Een verkort gaffel staat bekend in de Engelse heraldiek als een "Shakefork".
Gecarteleerd: Een schild met kwartieren
Gedeeld: een verticaal doormidden gedeeld schild (zie het schild bij Agnus dei)
Gefaasd: Gedwarsbalkt
Gegeerd: het veld is verdeeld in een aantal (normaal acht) driehoeken, gelijk aan een taart of pizza. Bij verdeling in een ander aantal dan acht stukken wordt het aantal stukken in de beschrijving aangegeven. Volgens Johannes Rietstap begint de eerste geer (vlakverdeling op het schild) bij een wapenbeschrijving in de rechterbovenhoek, om vervolgens linksom te gaan. Heraldisch links en rechts is beschouwd van de schildrager, het tegenovergestelde van de kijker.
Generaliteitsleeuw: Het wapen van de Unie van Utrecht, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en is een voorloper van het Wapen van het Koninkrijk der Nederlanden. Zie ook Nederlandse leeuw
Gekanteeld: Lijn die voorzien is van kantelen
Gekattoneerd: Het plaatsen van figuren, twee boven en twee beneden als kwartieren
Geknopt: Een afwijkende kleur van de knop in een heraldische bloem
Gepaald: Mi Parti, een geometrische verdeling van het schild.
Geschakeerd: voorzien van een dam- of schaakbordmotief. Het kan hierbij om een heel wapen, een deel of zelfs een dwarsbalk of paal gaan
Getralied: Door elkaar gevlochten rechter- en linkerschuinbalken
Gevoegd: Zichtbare voegen in muurwerk
Gewone stukken: Alle stukken die niet tot herautstukken worden gerekend zoals delfstoffen, dieren, planten en dingen.
Gravenkroon: een kroon van drie bladeren of negen parels
Groot wapen: Wapencompositie voorzien van alle rechtmatig te voeren heraldische pronkstukken.
Godslam: zie Agnus Dei
Griffioen: Grijpvogel, ook wel vogelgrijp. Heraldisch fabeldier, half adelaar, half leeuw.

H

Een Hollandse tuin om het wapen van Geertruidenberg

Haal: Haak in de schoorsteen waar een ketel aan hangt.
Hartschild: Een vijfde kwartier in het centrum van het schild.
Helmkroon: Een kroon geplaatst op de helm boven het schild
Helmteken: is een symbool of teken op een helm. Vaak wordt een helmteken als sculptuur bijvoorbeeld boven een wapenschild aan een timpaan toegevoegd (als ornament).
Heraldische kleuren: Een beperkt aantal kleuren. Men maakt onderscheid tussen heraldische kleuren, metalen en pelswerk.
Herautstukken: Geometrische figuren die gevormd worden vanuit de schildrand uitgaande lijnen
Hermelijn: Een pelswerk, een heraldische kleur die een regelmatige verdeling is van twee tinten.
Hoed: Vaak gebruikt als helmteken
Hollandse tuin: Een omheining met een hek aan de voorzijde.
Huismerk: Gelijnd hoekig teken waarmee een persoon of een boerderij en het daarbij behorende bezit worden aangeduid.

I

Ingehoekt: Driehoekige punten die vanuit de schildrand uitgaan
Ingeschulpt: Ronde uitgesneden tanden die naar het betreffende stuk gericht staan

J

Jeruzalemkruis: Een verkorte krukkenkruis waarin in elk ontstane kwartier weer een kleiner kruis is geplaatst

K

Karbonkel in het wapen van Kleef

Karbonkel: Lelierad, figuur met een naaf en acht spaken die elk een leliestaf vormen
Keel: Rood (kleur)
Keizerskroon: De keizers van een aantal Europese keizerrijken en die van de keizerrijken die in de Europese koloniën ontstonden droegen een keizerskroon en voerden in hun heraldische wapen ook deze kroon.
Keper: Twee stroken rechts en links diagonaal over het veld gericht, die elkaar in het boven-midden van het schild raken
Klimmende leeuw: Een leeuw gezien van de zijkant, de stand van poten zodanig dat het lijkt alsof hij "klimt"
Koek: zie Bol
Kromstaf: In de geschiedenis in meerdere tijdsperioden en gebieden een bepaalde staf. Naast een voorwerp voor praktisch gebruik is het daarin een attribuut van een vooraanstaand persoon of een godheid. De kromstaf werd onder meer al ver voor de jaartelling in het Oude Egypte gebruikt door nomadische herders en als attribuut bij farao's.
Kroon: Als symbool boven op de helm als helmkroon en pas later boven het adellijke wapenschild.
Krulkruis: Een ankerkruis met spriraalvormige uiteinden
Krukkenkruis: Een verkort kruis waarvan elk uiteinde met een dwarsbalk is voorzien
Kwartier: Een vierde of kleiner deel van een schild
Kwartileren: Vermeerderen van een schild

L

Klimmende leeuw in het wapen van Mahlberg

Laffe leeuw: Een omkijkende leeuw
Leeuw: Een populair wapendier
Lelierad: zie Karbonkel
Lictorenbundel: zie Fasces
Lozanje of Losange: Ruit
Luipaard: zie Gaande leeuw

M

Het wapen van Cuijk, beladen met merletten

Malie: Ruitvormige uitgesneden ruit
Markiezenkroon: een kroon van vijf fleurons
Merlet: Eend zonder poten en snavel
Molenijzer: Figuur voorgesteld als een viertaksrijn met gebogen armen
Morenkop: Moor als figuur
Motto: Een kenspreuk waarmee een korte tekst wordt bedoeld, die de lijfspreuk van iets of iemand weergeeft.
Muurkroon: Een kroon die gemodelleerd is naar een fort of kasteel.

N

Nederlandse Maagd in de Bataafse vlag

Nassaus blauw: Voorgeschreven rijkskleur
Natuurlijke kleur: Wanneer een heraldische kleur beperkingen geeft
Nederlandse leeuw: zie ook Generaliteitsleeuw
Nederlandse Maagd: Zinnebeeld van het Nederlandse gemenebest

O

Het omgewende wapen van Ridderkerk, heraldisch gezien naar links gericht

Ombrellino: Bijzondere vorm van baldakijn en een van de insignes van de pausen van Rome
Omgewend: Wapenfiguren die heraldisch gezien naar links kijken
Omziend: Wapenfiguren waarvan het hoofd omgedraaid is
Ondergrond: Hetgeen wat buiten het schild is, daar waar de schildhouders op rusten.
Ordeketen: Gouden of zilveren versiersel, bestaande uit schakels, dat over beide schouders wordt gedragen door ridders in sommige ridderorden
Over alles heen: Een herautstuk of figuur bedekt andere stukken deels of geheel
Overtopt: Het ene stuk zweeft boven het andere

P

Een pentagram in het wapen van Haaksbergen

Een gepaald veld in het wapen van Kortgene

Paalsgewijs: Onder elkaar geplaatste figuren (als een paal)
Palen: Het vermeerderen van een wapenschild met een extra veld naast het voorgaande
Paaslam: zie Agnus Dei
Pal: Paal; een horizontaal in een aantal delen verdeeld vlak; wordt vaak omschreven als "een <aantal> palen <kleur of metaal> op een veld van <metaal of kleur>", waarbij bij een oneven aantal de kleinste hoeveelheid stukken worden beschreven als "pals" of"palen"; bij een even aantal als "gepaald van <totaal aantal palen> <kleur of metaal> en <metaal of kleur>"
Parti: Gedeeld
Penning: zie Bezant
Pentagram: Drudenvoet, een stervormige figuur met vijf punten
Pijlenbundel: In de heraldiek het zinnebeeld van de kracht die men gezamenlijk heeft
Pronkstuk: In de heraldiek een van de buiten het wapenschild aangebrachte elementen

R

Molenijzers in het wapen van het geslacht van Montfoort

Wapen van Rijswijk, metaal op metaal

Raadselwapen: Een wapen dat wat betreft kleur en metalen niet aan de regels voldoet, bijvoorbeeld kleur op kleur
Raaf: staat symbool voor overvloed en vrijgevigheid.
Respectant: Bijzonder heraldisch gebruik bij alliantiewapens
Riddertoernooi: Letterlijk "spel met speren" waarbij gewapende ridders met zwaarden tegen elkaar vochten
Rijksbanier: In de heraldiek een boven het wapen uitstekend vaandel of gonfalone aan een speer dat door keizers en koningen in hun wapens werd opgenomen
Rijkskleuren: Een schild van azuur, met daarop een voorstelling geheel in goud, zoals in het Rijkswapen
Rijksstandaard: Een van de regalia van het Koninkrijk der Nederlanden
Rijkswapen: Het officiële heraldische schild van een staat
Rijn: zie Molenijzer
Roos: Een heraldische bloem, meestal met vijf of zes bladeren, een roos voorstellende
Rudolfinische keizerskroon: Bepaald type keizerskroon

S

Schildzoom in het wapen van Binnenmaas.

Schoorsteenhalen in het wapen van Zwijndrecht.

Sabel: Zwart (kleur)
Saksenros: Steigerend wit of zwart paard dat op vele gemeente-, stads- en streekwapens met een Saksische oorsprong voorkomt
Saladins Adelaar: Arabische Adelaar
Sautoir: Sint Andrieskruis, een schuinkruis
Schabrak: Paardendek in de kleuren van het wapen
Scharlakenrood: Heraldische kleur
Schijfje: Vlak rond schijfje van kleur of metaal. Zie resp. koek en bezant
Schilddekking: De aankleding van het schild, helm, helmteken, dekkleed en wrong
Schildhoofd: Het veld dat boven aan het wapenschild is geplaatst
Schildhouder: Een figuur dat een wapenschild vasthoudt.
Schildvoet: Het veld dat onder aan het wapenschild is geplaatst
Schildzoom: Een om het wapen aangebrachte rand. Deze kan gekarteld of golvend zijn en van iedere kleur, tinctuur (metaal) of vorm van vair zijn
Schoof: Samengebonden graanhalmen, heraldisch symbool
Schoorsteenhaal: Zie Haal
Schuinstreep sinister: Ook wel bastaardbalk, (verkorte) linkerschuinstaak of (verkorte) linkerschuinstreep (niet te verwarren met de linkerschuinbalk) is in de heraldiek een gebruikelijke aanduiding van een bastaard.
Sinister: De benaming voor links; het tegenovergestelde van dexter
Sinopel: Groen (kleur)
Slangenkopkruis: Verkort kruis met aan ieder uiteinde een slangenkop
Sleutels van Petrus: De symbolische weergave om de hemelpoort en de wereld ontsluiten
Sprekend wapen: Een wapen waarin de afbeelding verwijst naar de naam van de drager ervan.
Staak: Een smalle paal
Streep: Balk, een smalle dwarsbalk
Streepkruis: Zeer smal kruis, bijvoorbeeld over een gecarteleerd wapen dat is gevierendeeld, meestal bij schilden waarvan het veld uit een kleur bestaat
Stukken: Alle figuren op een wapenveld
Standaard: Een type vlag of vaandel
Stedenmaagd: Verpersoonlijking van een stad of land is een motief dat al in de oudheid op Griekse munten terug te vinden is
Ster: Als vaststaand element aan de hemel vormen in verschillende tradities een symbool.

T

Toegewende wildemannen in het wapen van Veere, ze kijken elkaar aan

Toegewend: Wapenfiguren die zich zichtbaar naar elkaar toekeren daardoor elkaar aankijken.
Tinctuur: In de heraldiek wordt met een tinctuur een metaal aangeduid.
Tranché: (Rechts)geschuind

U

Een uitgeschulpt kruis in het wapen van Sliedrecht

Uitgaande: Uitgaande van de snijlijn, een figuur komt uit de lijn, bijvoorbeeld een Friese adelaar
Uitgerukt: Zichtbare wortels bij bomen en planten
Uitgeschulpt: Rond uitgesneden tanden die van het desbetreffende stuk afgericht zijn. Kleine tanden noemt men uitgetand.
Uitkomend: Wanneer figuren verschijnen uit een ander stuk, zoals bij het helmteken

V

Het wapen Bretagne beladen met hermelijn

Een gekroond valdeur is het symbool van het Parlement van het Verenigd Koninkrijk

Het wapen van Duiven met een karbonkel in een vrijkwartier

Vair: Een pelswerk, een heraldische kleur die een regelmatige verdeling is van twee tinten
Valdeur: Deur van tralies meestal voorzien van scherpe punten vaak opgehaald in de poort van een burcht
Van het veld: Het beschreven stuk heeft dezelfde kleur als het veld
Van hetzelfde: Het beschreven stuk heeft dezelfde kleur als het vorige beschreven stuk
Veld: oppervlakte van het schild
Verlicht: De vensters in een bouwwerk hebben een afwijkende kleur
Vermeerdering: het toevoegen van kwartieren en velden aan het wapenschild.
Verwen: Kleuren
Vlag: Een stuk textiel dat bedoeld is om een bepaalde boodschap uit te drukken. Een vlag wordt gewoonlijk aan een vlaggenmast of vlaggenstok bevestigd.
Vlucht: Een helmteken in de vorm van vleugels
Vogelgrijp: Zie griffioen
Vorstenhoed: Het ceremoniële hoofddeksel van de Duitse vorsten en prinsen
Vrijheidshoed: Symbool voor vrijheid, dat wordt gebruikt in onder andere schilderkunst, op wapenschilden en op munten.
Vrijkwartier: Het vrijkwartier is afgebeeld in het rechter- of linkerbovenhoek waar anders het schildhoofd is afgebeeld

W

Een wapentent

Wapen: Herkenningskleuren en/of symbolen van een persoon
Wapenmantel: Een heraldisch pronkstuk. Rond een wapen wordt een geplooide, al dan niet opgebonden mantel gehangen.
Wapentent: of baldakijn is een heraldisch pronkstuk. De koepel boven de wapentent herinnert aan de ronde tenten van de middeleeuwse ridders en de paviljoens of baldakijnen boven een troon.
Wassende en afnemende maan: De wassenaar is een bekend heraldisch symbool en is ook een belangrijk symbool van de Islam. In West-Europa komt hij vaak terug in wapens van plaatsen met een verleden in de Kruistochten, zoals Dokkum en natuurlijk Wassenaar.
Wildeman: Vrijwel naakte, met eikenloof omgorde woestelingen als schildhouders of figuur in het wapen gebruikt. Meestal dragen de wildemannen een houten knots.
Wolfsangel: Een heraldisch symbool en een in Noord-Europa bekende rune en huismerk(teken).
Wrong: In de heraldiek de opgerolde doek tussen de helm en het helmteken, welke op het wapenschild geplaatst zijn.

Z

Zoomsgewijs

Zilver: Zilverkleurig of wit
Zoom: zie schildzoom
Zoomsgewijs: Langs de schildrand geplaatst als een zoom

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Heraldische Wapenkunde in de Nederlanden, online op website: wazamar.org
Johannes Rietstap, Rietstaps Handboek der heraldiek Uitgave:J-.B. Rietstap & C. Pama, gedeeltelijk online op website: Books Google
J. GODEFROY, Heraldiek, uitgave: N.V. WED. J. AHREND & ZOON, online op website: gutenberg.org
Nachtegaal H.K. Heraldisch vademecum, 2003, Den Haag, Centraal Bureau voor Genealogie
Pama, C. (1990). Prisma van heraldiek & genealogie. Spectrum, Utrecht. ISBN 9789027422187.