Provença

Provença (en provençau [pʁuˈveⁿsɔ, pʁuˈvɛⁿsɔ], en niçard [pʁuˈveⁿsa], en vivaroaupenc [pruˈveⁿsa]) es una region istorica e culturala d'Occitània, a l'èst. Es tanben lo nom d'un ancian reiaume puei d'un ancian comtat que foguèt annexat juridicament en 1481 au reialme de França e d'un ancian marquesat. Correspònd uei, au sens larg, a una granda partida de la region administrativa de Provença-Aups-Còsta d'Azur, au sud-èst de l'Estat francés. S'espandís de la region de Nimes fins a la riba drecha de Var ont bòrda l'ancian Comtat de Niça situat a la riba senèstra. Mai lo País Niçard èra dins lo comtat de Provença fins en 1388 e d'unei niçards se dison provençaus.

Provença

(Bandièra)
Imne	Copa Santa
Administracion
Capitala	Ais de Provença
Geografia
44° N, 6° E
Estat	França
Punt culminant	Agulha de Chambairon (3 412 m)

Mai largament, dins un sens culturau e toristic, Provença s'espandís fins a l'èst de Gard (delà Ròse fins a Nimes e Vidorle) e fins au sud d'Ardecha e de Droma. Tanben lo Comtat Venaicin fa partida de la Provença culturala e istorica.

La capitala istorica de Provença foguèt Arle de 911 a 1180, puei Ais de Provença de 1180 a 1789. Mai aquela de la region administrativa Provença-Aups-Còsta d'Azur es Marselha.

Lo gentilici es provençau -ala (var. provençal -ala).

Geografia

Lei departaments de l'ancian comtat (annexat a França per Loís XI) e anciana província reiala francesa correspòndon a una partida de la region administrativa de Provença-Aups-Còsta d'Azur que recuèrb lei departaments deis Aups d'Auta Provença (04), deis Aups Maritims (06), dei Bocas de Ròse (13), de Var (83) e de Vauclusa (84).

Divisions administrativas

Aups Maritims

• Superfícia : 4299 km²
• Populacion : 1 063 846 abitants (2005)
• Prefectura : Niça
• Sosprefecturas : Grassa
• Densitat : 247 ab/km²

Aups d'Auta Provença

• Superfícia : 6944 km²
• Populacion : 153 393 abitants (2005)
• Prefectura : Dinha
• Sosprefecturas : Barcilona de Provença, Castelana e Forcauquier
• Densitat : 22 ab/km²

Var

• Superfícia : 5973 km²
• Populacion : 967 054 abitants (2005)
• Prefectura : Tolon
• Sosprefecturas : Brinhòla e Draguinhan
• Densitat : 162 ab./km²

Vauclusa

• Superfícia : 3566 km²
• Populacion : 529 077 abitants (2005)
• Prefectura : Avinhon
• Sosprefecturas : Ate e Carpentràs
• Densitat : 148 ab/km²

Bocas de Ròse

• Superfícia : 5112 km²
• Populacion : 1 905 829 abitants (2005)
• Prefectura : Marselha
• Sosprefecturas : Ais de Provença, Arle e Istre
• Densitat : 372 ab/km²

Culturalament e istoricament, se pòt tanben considerar que lo departament deis Auts Aups (05), lo sud de Droma (26) e la partida èst e sud de Gard (30)—e una franja sud-èst d'Ardecha (07)—son provençaus.

Istòria

Preïstòria

Lo territòri que correspònd a la Provença actuala es restat despuei lo Paleolitic Inferior. Per exemple, la bauma dau Valonet, situada a Ròcabruna, mòstra de traças d'ocupacion umana que datan d'au mens un milion d'ans. A Sant Estève e Genson, una autra bauma contèn de vestigis de fogaus utilizats au començament de la glaciacion de Mindel fa aperaquí 600 000 ans. Puei, durant la fin de l'Acheulean e lo Mosterian, leis abitats umans venguèron pus frequents. Lei baumas son encara lo luòc preferenciau de descubèrtas sus aquelei culturas car facilitan la conservacion dei vestigis. Pasmens, coma o mòstra lo site de Santa Ana d'Èbra, leis abitats èran pus diversificats e la màger part dei campaments umans preïstorics èran installats en defòra dei baumas.

Pendent lo periòde finau de la Preïstòria, cau nòtar una certana originalitat dau Paleolitic Superior en Provença. Lo Solutrean, importanta cultura litica d'Euròpa Occidentala, se difusèt pas a l'èst de Ròse e lo Magdalenian, autra cultura litica majora, passèt pas Durença. La màger part dei culturas preïstoricas provençalas son donc de culturas localas, caracteristica que perdurèt largament fins au Neolitic.

Antiquitat

Provença en 1125

Lo territòri de Provença foguèt poblat au paleolitic e au neolitic.

Lei premiers testimoniatges istorics mençonan la preséncia dau pòble Ligur e l'arribada dei Cèltas au sègle -IV que se mesclèron de còps amb lei ligurs, mai que mai dins la Bassa Provença ; pasmens, lo començament vertadier de l'istòria de Provença arribèt au sègle -VI amb la fondacion de Marselha per lei grècs de Focèa. Marselha venguèt ansin una ciutat comercianta de cultura grèga en contacte amb lei ligurs e lei cèltas. Aquelei dos pòbles se mesclèron culturalament sota l'influéncia de la civilizacion grèga, coma o mòstra per exemple lo site arqueologic de Glanum. Adoptèron tecnicas e practicas artesanalas dei grècs (coma la cultura de la vinha, de l'olivier, lo biais de bastir lei monuments e lei vilas). Durant lo periòde grèc, Marselha foguèt en relacion sostenguda amb Grècia (recebiá lei produchs d'Euròpa dau Nòrd per leis exportar fins a l'airau mediterranèu) e comencèt de desvolopar sa granda activitat maritima ; un dei sei grands navigators, Eutimènes naviguèt dins l'Ocean Atlantic fins a Senegal.

Marselha s'aliguèt puei amb Roma en establissent una relacion d'ajuda mutuala ; Marselha sonèt Roma per l'aparar còntra lei gallés e, de son costat, ajudèt Roma còntra Cartage e mai paguèt una partida dau tribut exigit per lei gallés après la presa de Roma en -387. Menaçada un còp mai per lei pòbles de l'interior (Ligurs, Salians - una aligança dei Cèltas - e Allobròges), Marselha sonèt demandèt una vegada mai l'ajuda de Roma a la fin dau sègle -II ; la guèrra durèt entre -125 e -121 e lei romans s'installèron definitivament en Provença ; Sextius Calvinus fondèt ansin Aquae Sextiae (Ais de Provença) en -122. Roma obtenguèt ansin la creacion de la província de Gallia Transalpina amb Ais per capitala e posquèt ansin religar Itàlia amb Ispània. Aquela província venguèt puei la Gàllia Narbonesa (amb Narbo - uei Narbona - coma capitala e foguèt traversada per la Via Domícia.

Coma aligada de Roma, Marselha gaudèt d'un estatut privilegiat e sei eleits locaus posquèron perseguir de carrieras politicas prestigiosas. Pasmens, quand Pompèu e Juli Cesar s'afrontèron, Marselha prenguèt lei parts dau premier, foguèt assejada per Cesar en -40 e conservèt son estatut mai perdèt sa poténcia amb sei territòris (conservèt Niça e leis illas d'Ieras).

Roma fondèt de colonias per sei veterans e Arle prenguèt una granda importància.

Lei premiereis invasions barbaras esparnhèron Provença durant lo sègle IV mai fin finala, a la casuda de l'Empèri Roman, lei Visigòts e lei Burgondis se partegèron respectivament l'Oèst e l'Èst de Provença.

Cultura de Provença

Escrivans de Provença

• Robèrt Lafont
• Joan Josèp Mariús Dieulofet
• Glaudi Barsotti
• Sèrgi Bec
• Glaudi Brueis
• Gaspard Zerbin
• Pèire Pessamessa
• Max Felip Delavoët
• Carles Galtier (1913 - 2004)
• Florian Vernet
• Jòrgi Rebol
• Danièla Jullien
• Joan Ives Casanòva
• Michel Miniussi
• Josèp d'Arbaud
• Valèri Bernard (1860 - 1936)
• Frederic Mistral (1830 - 1914)
• Victor Gelu (1806 - 1885)
• Josèp Romanilha (1818 - 1891)
• Anfós Daudet, en francés (1840 - 1897)
• Marcèu Panhòl, en francés (1895 - 1974)
• Joan Giono, en francés (1895 - 1970)
• Émile Zola, en francés (1840 - 1902)
• Joan Aicard (1848 - 1921)

Pintors e escalpraires de Provença

• Valèri Bernard (1860 - 1936)
• Pau Cesana (1839 - 1906)
• Josèp Marchand (1758 - 1843)
• Cesar Baldaccini (1921 - 1998)
• Pèire Puget (1620 - 1694)
• Adòlf Monticelli (1824 - 1886)
• Francés Màrius Granet (1775 - 1849)