ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ
ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੇਂਜ	ਸਿੰਧ ਨਦੀ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਘੱਗਰ-ਹਕੜਾ ਨਦੀ, ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖੇਤਰ
ਕਾਲ	ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ
ਤਾਰੀਖਾਂ	ਅੰ. 3300 BCE – ਅੰ. 3300
Type site	ਹੜੱਪਾ
Major sites	ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ, ਧੋਲਾਵੀਰਾ, ਅਤੇ ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ
Preceded by	ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ
ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ	ਪੇਂਟ ਕੀਤੇ ਗ੍ਰੇ ਵੇਅਰ ਸੱਭਿਅਤਾ

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਵਜੂਦ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਖੰਡਰ ਹੜੱਪਾ ਨਾਂ ਦੇ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਇਹ ਹਿੰਦ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ।^[1] ਇਸਦਾ ਸਥਾਨ ਅੱਜ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਘੱਗਰ-ਹਕਰਾ (ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਰਸਵਤੀ) ਦੀ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਗੰਗਾ - ਜਮਨਾ ਦੋਆਬ ਦੀਆਂ ਉਪਰਲੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਲਗਪਗ 12,60,000 ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ.ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੀ। ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ, ਕਾਲੀਬੰਗਾ, ਲੋਥਲ, ਧੌਲਾਵੀਰਾ, ਰੋਪੜ, ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ, ਅਤੇ ਹੜੱਪਾ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸਨ।^[2] ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਖੋਜੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਵਸੇ ਅਤੇ ਉੱਜੜੇ ਹਨ। ਚਾਰਲਸ ਮੈਸੇਨ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਸ ਪੁਰਾਣੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਖੋਜਿਆ। ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਕਨਿੰਘਮ ਨੇ 1872 ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ। ਫਲੀਟ ਨੇ ਇਸ ਪੁਰਾਣੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ। 1921 ਵਿੱਚ ਦਯਾਰਾਮ ਸਾਹਨੀ ਨੇ ਹੜੱਪਾ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ 1400 ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 925 ਕੇਂਦਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਨ। 80 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਥਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਡਰੇਨੇਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਵੱਡੀਆਂ ਗੈਰ-ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ, ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਧਾਤੂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[3]

ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਕਨਿੰਘਮ
ਆਰ.ਡੀ. ਬੈਨਰਜੀ
ਦਇਆ ਰਾਮ ਸਾਹਨੀ
ਜੌਨ ਮਾਰਸ਼ਲ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਹੋਈ

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸੌ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ,^[4]^[5] ਇੱਥੇ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰ ਹਨ:^[6]ਹੇਠਲੀ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ( 1980 ਵਿੱਚ ਯੂਨੈਸਕੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੰਡਰ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ), ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ, ਚੋਲਿਸਤਾਨ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਗਨੇਰੀਵਾਲਾ, ਪੱਛਮੀ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਧੋਲਾਵੀਰਾ (2021 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੂਨੈਸਕੋ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਥਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ "ਧੋਲਾਵੀਰਾ), ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ।^[7]^[8]

ਵਿਸਥਾਰ

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਲਗਭਗ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ: ਨੀਲ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ, ਫਰਾਤ ਅਤੇ ਟਾਈਗ੍ਰਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ, ਅਤੇ ਪੀਲੀ ਨਦੀ ਅਤੇ ਯਾਂਗਸੀ ਦੇ ਡਰੇਨੇਜ ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ ਚੀਨ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਪੱਕ ਪੜਾਅ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਸੱਭਿਅਤਾ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ 1,500 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (900 ਮੀਲ) ਦਾ ਇੱਕ ਕੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਨਸਪਤੀਆਂ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਦਸ ਗੁਣਾ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧੂ ਦੁਆਰਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[9]

ਲਗਭਗ 6500 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਸਿੰਧ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ। ਅਗਲੀ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 4-6 ਮਿਲੀਅਨ ਤੱਕ ਹੋ ਗਈ।

ਸੱਭਿਅਤਾ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੱਕ, ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਈਟਾਂ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜਾਂ, ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਤੱਟਵਰਤੀ ਬਸਤੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਤਕਾਗਨ ਦੋਰ ਤੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਲੋਥਲ ਤੱਕ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।^[10]^[11] ਇੱਕ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਾਈਟ ਸ਼ੌਰਤੁਗਈ ਵਿਖੇ ਔਕਸਸ ਨਦੀ ਉੱਤੇ, ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗੋਮਲ ਨਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ, ਮੰਡ, ਜੰਮੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਉੱਤੇ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੋਨ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਆਲਮਗੀਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਲੱਭੀ ਗਈ ਹੈ।^[12]^[13]^[14] ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਸਥਾਨ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਦਾਇਮਾਬਾਦ ਹੈ।^[15]

ਖੋਜ ਅਤੇ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਸਿੰਧੂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਆਧੁਨਿਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਚਾਰਲਸ ਮੈਸਨ ਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸਨ। 1829 ਵਿੱਚ, ਮੈਸਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਮੁਆਫੀ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੰਪਨੀ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਉਸਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਵਾਧੂ ਲੋੜ ਸੀ। ਮੈਸਨ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਲਾਸਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਭਟਕਣ ਲਈ ਕੁਝ ਉਹੀ ਕਸਬੇ ਚੁਣੇ ਜੋ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੈਸਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜ ਹੜੱਪਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਿੰਧ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ, ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹਾਂਨਗਰ ਸੀ। ਮੈਸਨ ਨੇ ਹੜੱਪਾ ਦੀਆਂ ਅਮੀਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੋਟ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੱਧ-ਦੱਬੇ ਪਏ ਸਨ। 1842 ਵਿੱਚ, ਮੈਸਨ ਨੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ, ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਕੰਦਰ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਸਨ ਸਾਈਟ ਦੇ ਅਸਧਾਰਨ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਕਟੌਤੀ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕਈ ਵੱਡੇ ਟਿੱਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[16]

ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਭਗ 160 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (100 ਮੀਲ) ਰੇਲਵੇ ਟ੍ਰੈਕ, ਜੋ ਕਿ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਵਿਛਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਹੜੱਪਾ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[17] 1861 ਵਿੱਚ, ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਭੰਗ ਹੋਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਜ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ (ਏ.ਐਸ.ਆਈ.) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਾਲ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਧੇਰੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ-ਜਨਰਲ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਕਨਿੰਘਮ, ਜਿਸ ਨੇ 1853 ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਟ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੀ ਸਾਰੀ ਉਪਰਲੀ ਪਰਤ ਅੰਤਰਿਮ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[18] ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੜੱਪਾ ਨੂੰ ਚੀਨੀ ਸੈਲਾਨੀ, ਜ਼ੁਆਨਜ਼ਾਂਗ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਗੁਆਚੇ ਹੋਏ ਬੋਧੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਅਸਲ ਟੀਚਾ,ਕਨਿੰਘਮ ਨੇ 1875 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਹੜੱਪਨ ਸਟੈਂਪ ਸੀਲ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ, ਇਸਦੀ ਅਣਜਾਣ ਲਿਪੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਸਦਾ ਉਸਨੇ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਸਨ।^[19]^[20]

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੜੱਪਾ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਕੰਮ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪਛੜ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਐਕਟ 1904 ਦੁਆਰਾ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਾਇਆ, ਅਤੇ ਜੌਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੂੰ ASI ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਹੀਰਾਨੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੁਆਰਾ ਹੜੱਪਾ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਬੌਧ ਮੂਲ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦੱਸਿਆ। ਐਕਟ ਦੇ ਤਹਿਤ ਏਐਸਆਈ ਲਈ ਹੜੱਪਾ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਏਐਸਆਈ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਦਯਾ ਰਾਮ ਸਾਹਨੀ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਦੇ ਦੋ ਟਿੱਲਿਆਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।^[21]

ਦੂਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤ ਸਥਾਨ ਨੇ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਸਥਾਨ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਏ.ਐੱਸ.ਆਈ. ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡੀ.ਆਰ. ਭੰਡਾਰਕਰ (1911), ਆਰ.ਡੀ. ਬੈਨਰਜੀ (1919, 1922-1923), ਅਤੇ ਐਮ.ਐਸ. ਵਟਸ (1924) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।1923 ਵਿੱਚ, ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਦੀ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਫੇਰੀ 'ਤੇ, ਬੈਨੇਰਜੀ ਨੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਬਾਰੇ "ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ" ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੂਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਹੜੱਪਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੋਈ ਦੱਸਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1923 ਵਿੱਚ, ਵੈਟਸ ਨੇ ਵੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨਾਲ ਪੱਤਰ ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ, ਦੋਵਾਂ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸੀਲਾਂ ਅਤੇ ਲਿਪੀ ਬਾਰੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹੀ ਨੋਟ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਦੋ ਸਾਈਟਾਂ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਚਰਚਾ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। 1924 ਤੱਕ, ਮਾਰਸ਼ਲ ਖੋਜਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਕਾਇਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ 24 ਸਤੰਬਰ 1924 ਨੂੰ, ਇਲਸਟ੍ਰੇਟਿਡ ਲੰਡਨ ਨਿਊਜ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਅਸਥਾਈ ਪਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਜਨਤਕ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ।^[22]

ਅਗਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਐਸੀਰੀਓਲੋਜਿਸਟ ਆਰਚੀਬਾਲਡ ਸਾਇਸ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਅਤੇ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਾਨ ਸੀਲਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ; ਹੋਰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ।^[23] 1924-25 ਵਿੱਚ ਕੇ.ਐਨ. ਦੀਕਸ਼ਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਖੁਦਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਐਚ. ਹਰਗਰੀਵਜ਼ (1925-1926), ਅਤੇ ਅਰਨੈਸਟ ਜੇ.ਐਚ. ਮੈਕੇ (1927-1931) ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। 1931 ਤੱਕ, ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਖੁਦਾਈ ਜਾਰੀ ਰਹੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੋਰਟੀਮਰ ਵ੍ਹੀਲਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, 1944 ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤ ਏਐਸਆਈ ਦੇ ਨਵੇਂ ਡਾਇਰੈਕਟਰ-ਜਨਰਲ, ਅਤੇ ਅਹਿਮਦ ਹਸਨ ਦਾਨੀ ਸਮੇਤ।^[24]

1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੁਦਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਰਵੇਖਣ, ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਘੱਗਰ-ਹਕਰਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਰਵੇਖਣ ਅਤੇ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ।^[25] ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਤਨਾਗਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਘੱਗਰ-ਹਕਰਾ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ; ਕੁਝ ਸਾਈਟਾਂ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਹੀ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹਨ। 1977 ਤੱਕ, ਲੱਭੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਿੰਧ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਅਤੇ ਉੱਕਰੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਲਗਭਗ 90% ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ 'ਤੇ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2002 ਤੱਕ, 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਬਸਤੀਆਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ,^[26] ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 406 ਸਾਈਟਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।^[27] ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬੋਲਾਨ ਦੱਰੇ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਅਚਾਨਕ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਬਾਅਦ, 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੀਨ-ਫ੍ਰਾਂਕੋਇਸ ਜੈਰੀਜ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਟੀਮ ਦੁਆਰਾ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[28]

ਪੂਰਵ ਕਾਲ - ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ

ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪਹਾੜੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਬਾਰੇ ਨਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਾਲੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਨਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ, ਖੇਤੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਹੋਰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਕਲਾਵਾਂ, ਕੁਝ ਪਾਲਤੂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਝੁੰਡ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।^[29]^[30] ਜੀਨ-ਫ੍ਰੈਂਕੋਇਸ ਜੈਰੀਜ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਮੂਲ ਦੀ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਜੈਰੀਜ ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸਥਾਨਕ ਪਿਛੋਕੜ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ "ਨੇੜਲੇ ਪੂਰਬ ਦੇ ਨਵ-ਪਾਸ਼ਟਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।"^[31]

ਲੂਕਾਕਸ ਅਤੇ ਹੈਮਫਿਲ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਥਾਨਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੂਕਾਕਸ ਅਤੇ ਹੈਮਫਿਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨਵ-ਪਾਸ਼ਨਾਤਮਿਕ (ਤਾਂਬਾ ਯੁੱਗ) ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਹੈ, ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਸਬੂਤ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੈਲਕੋਲਿਥਿਕ ਆਬਾਦੀ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੀ ਨਵ-ਪਾਸ਼ਾਨ ਆਬਾਦੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਉੱਭਰੀ ਸੀ।^[32] ਮਾਸਕਰੇਨਹਾਸ ਐਟ ਅਲ. (2015) ਅਨੁਸਾਰ "ਨਵੇਂ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆਈ, ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਤੋਂ ਟੋਗੌ ਪੜਾਅ (3800 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।" ਗੈਲੇਗੋ ਰੋਮੇਰੋ ਐਟ ਅਲ. (2011) ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸਬੂਤ ਮਿਹਰਗੜ੍ਹ ਦੀ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਘਾਟੀ ਸਾਈਟ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਮਿਤੀ 7,000 YBP ਹੈ।"^[33]

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਲ

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹੜੱਪਾ ਰਾਵੀ ਪੜਾਅ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, 3300 ਈਸਾ ਪੂਰਵ 2800 ਈ.ਪੂ. ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਪਹਾੜੀ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਨੀਵੇਂ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚਲੇ ਗਏ।^[34]

ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੱਕ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਮਾਨ ਢੇਰੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੋਟ ਦੀਜੀ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਨ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੜਾਅ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਗੜ੍ਹ ਕੇਂਦਰੀ ਅਥਾਰਟੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਸਬਾ ਹਾਕਰਾ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਲੀਬੰਗਾ ਵਿਖੇ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[35]^[36]

ਵਪਾਰਕ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੈਪਿਸ ਲਾਜ਼ੁਲੀ ਅਤੇ ਮਣਕੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਮਟਰ, ਤਿਲ, ਖਜੂਰ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਸ਼ੂ ਮੱਝਾਂ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਪਾਲ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਮੁੱਢਲੇ ਹੜੱਪਾ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੇ 2600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵੱਲ ਰੁਖ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੋਂ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਪੜਾਅ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਨਵੀਨਤਮ ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।^[37]

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹੜੱਪਾ ਕਾਲ ਦੇ ਅੰਤਮ ਪੜਾਅ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ, ਵਪਾਰਕ ਨੈੱਟਵਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ, ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ, ਗਹਿਣਿਆਂ ਅਤੇ ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਇੱਕਸਾਰ ਪਦਾਰਥਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਸਿੰਧੂ ਲਿਪੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[38]

ਪਰਿਪੱਕ ਪੜਾਅ

ਜੀਓਸਨ ਐਟ ਅਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ. (2012), ਪੂਰੇ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਮੌਨਸੂਨ ਦੇ ਹੌਲੀ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਪਰਵਾਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਕੇ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਹੜ੍ਹ-ਸਹਿਯੋਗੀ ਖੇਤੀ ਨੇ ਵੱਡੇ ਖੇਤੀ ਸਰਪਲੱਸਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਸਿੰਚਾਈ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੌਸਮੀ ਮਾਨਸੂਨ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਬਰੂਕ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉੱਨਤ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਗਠਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।^[39] ਜੇ.ਜੀ. ਸ਼ੈਫਰ ਅਤੇ ਡੀ.ਏ. ਲਿਚਟਨਸਟਾਈਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਅਤਾ "ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਘੱਗਰ-ਹਾਕੜਾ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਬਾਗੋਰ, ਹਾਕੜਾ ਅਤੇ ਕੋਟ ਦੀਜੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜਾਂ 'ਜਾਤੀ ਸਮੂਹਾਂ' ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ" ਸੀ।^[40]

2600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹੜੱਪਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ, ਗਨੇਰੀਵਾਲਾ, ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ, ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧੋਲਾਵੀਰਾ, ਕਾਲੀਬੰਗਾ, ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ, ਰੋਪੜ ਅਤੇ ਲੋਥਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।^[41] ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਘੱਗਰ-ਹਕਰਾ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਆਮ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਸਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਨਤ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਿਊਂਸਪਲ ਟਾਊਨ ਪਲੈਨਿੰਗ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਮਿਊਂਸਪਲ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਫਾਈ ਨੂੰ ਉੱਚ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।^[42]

ਹੜੱਪਾ ਵਿੱਚ ਦਾਣੇਦਾਰ ਅਤੇ ਟੀਲੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਹਾਲ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਲੋਥਲ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਬੰਧ
ਧੋਲਾਵੀਰਾ

ਰਾਖੀਗੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰੀ ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਖੂਹਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ। ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਜੋ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਅਲੱਗ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਢੱਕੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵੱਲ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਤਾਰਬੱਧ ਸੀ। ਘਰ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੁਝ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਮਾਇਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾਂ ਦੀ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਹੜੱਪਾ ਦੀ ਉੱਨਤ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੌਕਯਾਰਡਾਂ, ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰਾਂ, ਗੋਦਾਮਾਂ, ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੰਧੂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੇ ਹੜੱਪਾਂ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਫੌਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਹੋਵੇ।^[43]

ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ, ਮੇਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ, ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਢਾਂਚਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।^[44] ਕੁਝ ਢਾਂਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਇਸ਼ਨਾਨ ਸਥਲ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਸਥਲ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਿਲੇ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਢਾਂਚੇ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਸਨ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਸੀ ਵਪਾਰੀ ਜਾਂ ਕਾਰੀਗਰ ਹੁੰਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਕਿੱਤੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਲਾਂ, ਮਣਕਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਲੱਭੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਚਮਕਦਾਰ ਫੈਨਸ ਮਣਕੇ ਸਨ। ਸਟੀਟਾਈਟ ਸੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਲੋਕਾਂ (ਸ਼ਾਇਦ ਦੇਵਤਿਆਂ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਣ-ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ ਲਿਖਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਕੁਝ ਮੋਹਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਪਾਰਕ ਵਸਤਾਂ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਨਿਕਾਸੀ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਦੌਲਤ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।^[45]

ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ

ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਰਿਕਾਰਡ ਸੱਤਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਜਾਂ ਹੜੱਪਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਣ ਲਈ ਕੋਈ ਠੋਸ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਇੱਕਸਾਰ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਗਰਿੱਡ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਕੇਂਦਰੀ ਅਥਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ; ਹੜੱਪਨ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਣ ਇਕਸਾਰਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਸੀਲਾਂ, ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਇੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ,^[46] ਜਦਕਿ ਜਨਤਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ;ਮੁਰਦਾਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।^[47]

ਧਾਤੂ ਵਿਗਿਆਨ

ਹੜੱਪਾਂ ਨੇ ਧਾਤੂ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿੱਤਲ, ਕਾਂਸੀ, ਲੈੱਡ ਅਤੇ ਟੀਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ। ਬਨਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਟੱਚਸਟੋਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸੋਨੇ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। (ਅਜਿਹੀ ਤਕਨੀਕ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)^[48]

ਮਾਪ ਅਤੇ ਤੋਲ

ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲੰਬਾਈ, ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਕਸਾਰ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਪਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਵੰਡ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਲੋਥਲ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਮਾਰਕ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਲਗਭਗ 1.704 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਵੰਡ ਹੈ।

ਮਾਪ ਲਈ ਛੇ ਸਤ੍ਹਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਚੈਰਟ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਚੈਰਟ ਵਜ਼ਨ 0.05, 0.1, 0.2, 0.5, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200, ਅਤੇ 500 ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਨਾਲ 5:2:1 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਹਰੇਕ ਯੂਨਿਟ ਦਾ ਭਾਰ ਲਗਭਗ 28 ਗ੍ਰਾਮ ਸੀ। ਇੰਗਲਿਸ਼ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਔਂਸ ਜਾਂ ਯੂਨਾਨੀ ਅਨਸੀਆ ਦੇ ਸਮਾਨ, ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ 0.871 ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਤੋਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹੋਰ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਾਂਗ, ਅਸਲ ਵਜ਼ਨ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੌਟਿਲਯ ਦੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ (ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਪ ਉਹੀ ਹਨ ਜੋ ਲੋਥਲ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਨ।^[50]

ਕਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ

ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਮੋਹਰਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਅਤੇ ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਕਾਂਸੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ।ਹੜੱਪਾ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਵੀ ਬਣਾਈਆਂ।

ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਾਵਾਂ, ਰਿੱਛ, ਬਾਂਦਰ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਰਿਪੱਕ ਪੜਾਅ ਦੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੀਲਾਂ 'ਤੇ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਲਦ, ਜ਼ੈਬਰਾ, ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਅਟਕਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਰਿਹਾ ਹੈ. ਅਜੇ ਤੱਕ, ਇਹਨਾਂ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਸੀ, ਪਰ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਬੂਤ ਸਾਧਾਰਨ ਰੈਟਲ ਅਤੇ ਬਰਤਨ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਬੂਤ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਬਾਬ ਅਤੇ ਢੋਲ ਵੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਭੇਡੂ
ਪੁਜਾਰੀ ਦੇਵਤਾ
ਨਾਚ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਨਰ ਧੜ
ਨ੍ਰਤਕੀ (ਡਾਂਸਿੰਗ ਗਰਲ)
ਰਸਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਭਾਂਡਾ(ਟੈਰਾਕੋਟਾ)
ਪਹੀਏ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਾਮ-ਮੁਖੀ ਪੰਛੀ (ਟੈਰਾਕੋਟਾ)

ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਏ.ਐੱਸ.ਆਈ. ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੇਂ "ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ" ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੇ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਰਕਾਰ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਭੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਲਗਭਗ 12,000 ਵਸਤੂਆਂ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ), ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਰਾਬਰ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ; ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਮਰ ਕੱਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਣਕੇ ਦੋ ਢੇਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। "ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੂਰਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ" ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਪੁਜਾਰੀ-ਰਾਜੇ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਡਾਂਸਿੰਗ ਗਰਲ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ। ਲਾਲ ਜੈਸਪਰ ਧੜ ਬਾਰੇ, ਖੋਜਕਰਤਾ, ਵਟਸ, ਹੜੱਪਾ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੀ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਲੋਹਾਨੀਪੁਰ ਧੜ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।^[51] ਇੱਕ ਨੱਚਦੇ ਨਰ ਦਾ ਇੱਕ ਦੂਸਰਾ ਨਾ ਕਿ ਸਮਾਨ ਸਲੇਟੀ ਪੱਥਰ ਦਾ ਧੜ ਵੀ ਲਗਭਗ 150 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਨ ਸਟ੍ਰੈਟਮ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਗ੍ਰੈਗਰੀ ਪੋਸੇਹਲ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬੁੱਤ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਸਿੰਧੂ ਕਲਾ ਦਾ ਸਿਖਰ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੜੱਪਾ ਕਾਲ ਦੀ ਮੋਹਰ
ਯੂਨੀਕਾਰਨ
ਦੋ ਸਿੰਗਾਂ ਵਾਲਾ ਬਲਦ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ
ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ
ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਫ਼ੇ ਤੇ ਉੱਕਰੀ ਸੀਲ
ਲੜਾਈ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਮੋਹਰ

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਟੀਟਾਈਟ ਸੀਲਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕਸਾਰ ਹਨ। ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ 2 ਤੋਂ 4 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ (3⁄4 ਤੋਂ 1+1⁄2 ਇੰਚ) ਦੇ ਵਰਗ ਤੱਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਹੈਂਡਲਿੰਗ ਲਈ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਲਈ ਇੱਕ ਰੱਸੀ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਬੌਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸੀਲਿੰਗ ਬਚੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਹੀ ਸੀਲਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਿੰਧੂ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਮੋਹਰਾਂ 'ਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਮੂਹ ਹਨ।^[52]^[53]^[54]^[55]

ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਲਦਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ, ਫਲੈਟ-ਬੋਟਮ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਜ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ 'ਤੇ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ; ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਨਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਸੀ।^[56]

4300-3200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤਾਂਬਾ ਯੁੱਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਖੇਤਰ ਦੱਖਣੀ ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਵਸਰਾਵਿਕ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਾਫ਼ੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹੜੱਪਾ ਕਾਲ (ਲਗਭਗ 3200-2600 ਈ.ਪੂ.) ਦੌਰਾਨ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਮੋਹਰਾਂ, ਮੂਰਤੀਆਂ, ਗਹਿਣਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਨਾਲ ਗਹਿਰੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।^[57]

ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਤੋਂ ਨਿਰਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਪਾਰਕ ਨੈਟਵਰਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋੜਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਖੇਤਰ, ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਮੇਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੰਧੂ-ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਹੜੱਪਾ ਵਿਖੇ ਦੱਬੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਵਸਨੀਕ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਪਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਗੋਨੂਰ ਦੇਪੇ, ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ-ਏ ਸੁਖਤੇਹ, ਈਰਾਨ ਵਿਖੇ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਡੀਐਨਏ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਮੂਲ ਦੇ 11 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਪੱਕ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਮੂਲ ਦੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਰਾਸ ਅਲ-ਜਿਨਜ਼ (ਓਮਾਨ) ਵਿਖੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਅਰਬੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।^[58]

ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ

ਜੀਨ-ਫ੍ਰੈਂਕੋਇਸ ਜੈਰੀਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੇਹਰਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਖੇਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸਥਾਨਕ ਮੂਲ ਸੀ। ਜੈਰੀਜ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਹਰਗੜ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕ ਕਣਕ ਅਤੇ ਜੌਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ੈਫਰ ਅਤੇ ਲੀਚਨਸਟਾਈਨ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁੱਖ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਅਨਾਜ ਦੀ ਫਸਲ ਨੰਗੀ ਛੇ-ਕਤਾਰ ਜੌਂ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਦੋ-ਕਤਾਰ ਜੌਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਫਸਲ ਸੀ। ਗੰਗਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ "ਮੇਹਰਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫਸਲਾਂ ਵਿੱਚ 90% ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੌਂ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮਾਤਰਾ" ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ "ਨਜ਼ਦੀਕੀ-ਪੂਰਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਵੰਡ ਉੱਤਰੀ ਲੇਵੈਂਟ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਤੁਰਕੀ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।"^[59]

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸਿੰਧੂ ਸੀਲਾਂ 'ਤੇ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੰਪਡ ਇੰਡੀਅਨ ਔਰੋਚ (ਬੋਸ ਪ੍ਰਾਈਮੀਜੀਨਿਅਸ ਨਾਮਾਡਿਕਸ) ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਜ਼ੇਬੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਜ਼ੇਬੂ ਪਸ਼ੂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਆਮ ਹਨ। ਇਹ ਯੂਰਪੀਅਨ ਪਸ਼ੂਆਂ (ਬੋਸ ਪ੍ਰਾਈਮੀਜੀਨਿਅਸ ਟੌਰਸ) ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜੇ. ਬੈਟਸ ਐਟ ਅਲ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜ. (2016) ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧ ਦੇ ਲੋਕ ਦੋਨਾਂ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਹੁ-ਫਸਲੀ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਸਨ, ਗਰਮੀਆਂ (ਚਾਵਲ, ਬਾਜਰੇ ਅਤੇ ਫਲੀਆਂ) ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ (ਕਣਕ, ਜੌਂ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ) ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭੋਜਨ ਉਗਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਬੈਟਸ ਐਟ ਅਲ. (2016) ਜੰਗਲੀ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਓਰੀਜ਼ਾ ਨਿਵਾਰਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਆਧਾਰਿਤ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖਰੀ ਘਰੇਲੂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵੀ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਓਰੀਜ਼ਾ ਸੈਟੀਵਾ ਇੰਡੀਕਾ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੀ ਵੈੱਟਲੈਂਡ ਅਤੇ ਡਰਾਈਲੈਂਡ ਖੇਤੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।^[60]

ਭੋਜਨ

ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਆਂ, ਮੱਝਾਂ, ਬੱਕਰੀ, ਸੂਰ ਅਤੇ ਮੁਰਗੇ ਵਰਗੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਾਸ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ।^[61] ਡੇਅਰੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਵੀ ਲੱਭੇ ਗਏ ਸਨ. ਅਕਸ਼ੇਤਾ ਸੂਰਿਆਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਪਲਬਧ ਸਬੂਤ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਸੋਈ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ; ਭੋਜਨ ਦੇ ਤੱਤ ਸਨ ਡੇਅਰੀ ਉਤਪਾਦ (ਘੱਟ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ), ਰੂਮੀਨੈਂਟ ਲੋਥ ਮੀਟ, ਅਤੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਗੈਰ-ਰੁਮੀਨੈਂਟ ਐਡੀਪੋਜ਼ ਫੈਟ, ਪੌਦੇ, ਜਾਂ ਇਹਨਾਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ।

ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ 2017 ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਬਲਦਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਹੋਏ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਅਡਜ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਤ ਲੱਡੂ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਲਗਭਗ 2600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਇਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਲ਼ੀਦਾਰਾਂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੂੰਗ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਫੌਰੀ ਆਸਪਾਸ ਵਿੱਚ ਬਲਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਅਡਜ਼ੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੋਹਰ ਦੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਲੱਡੂਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ

ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਦ੍ਰਾਵਿੜਾਂ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਸੀ, ਪ੍ਰੋਟੋ-ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਦੇਰ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਫਿਨਿਸ਼ ਇੰਡੋਲੋਜਿਸਟ ਅਸਕੋ ਪਾਰਪੋਲਾ ਨੇ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਸਿੰਧੂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।^[62] ਅੱਜ, ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਬ੍ਰਹੂਈ ਭਾਸ਼ਾ) ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜੋ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।^[63]

400 ਤੋਂ 600 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੰਧ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਟੈਂਪ ਸੀਲਾਂ, ਛੋਟੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ, ਵਸਰਾਵਿਕ ਬਰਤਨਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਈਨਬੋਰਡ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਆਮ ਸਿੰਧੂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ 34 ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[64]

2009 ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਪੀ.ਐਨ. ਰਾਓ ਐਟ ਅਲ. ਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ, ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲਿਪੀਆਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡੀਐਨਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਿੰਗ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਪਾਇਆ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਲਿਪੀ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਬੋਲੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ।^[65]^[66]

ਸੀਲਾਂ 'ਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੁਆਰਾ ਡੀਕੋਡ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਸੀਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸੁਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉਚਿਤ ਸੰਦਰਭ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰੇਕ ਕ੍ਰਮ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਤੀਕ ਜੋ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸੀਲ ਤੋਂ ਸੀਲ ਤੱਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਅਰਥ ਕੱਢਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸੀਲਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਕਈ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[67]

ਧਰਮ

ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕੰਮ ਜਿਸਨੇ ਹੜੱਪਾ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਰੁਝਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਜੌਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ 1931 ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ: ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਪੁਰਸ਼ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ; ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਦੇਵੀਕਰਨ ਜਾਂ ਪੂਜਾ; ਫਾਲਸ (ਲਿੰਗਾ) ਅਤੇ ਵੁਲਵਾ (ਯੋਨੀ) ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ; ਅਤੇ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ। ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬਹਿਸ ਹੋਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।^[68]

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਹਰ ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟ੍ਰਾਈਸੇਫੈਲਿਕ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਥੀਫੈਲਿਕ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਾ ਸ਼ਿਵ (ਜਾਂ ਰੁਦਰ) ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣਿਆ, ਜੋ ਤਪੱਸਿਆ, ਯੋਗਾ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਤਿੰਨ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮੋਹਰ ਪਸ਼ੂਪਤੀ (ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸੁਆਮੀ) ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਸ਼ੂਪਤੀ ਸੀਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।^[68] ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਉਠਾਏ ਹਨ। ਡੌਰਿਸ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਚਿਹਰੇ ਜਾਂ ਯੋਗਿਕ ਆਸਣ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਰੁਦਰ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰਬਰਟ ਸੁਲੀਵਾਨ ਅਤੇ ਅਲਫ ਹਿਲਟੇਬੀਟਲ ਨੇ ਵੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਮਾਦਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮਹਿਸ਼ਾ, ਮੱਝ ਦੇਵਤਾ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਵਾਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਸੀਲਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੁਝ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਲੂਸਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਂਦੇ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਚਾਈਮੇਰਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੋਹੇਂਜੋ-ਦਾਰੋ ਦੀ ਇੱਕ ਮੋਹਰ ਇੱਕ ਅੱਧ-ਮਨੁੱਖ, ਅੱਧ-ਮੱਝ ਦਾ ਰਾਖਸ਼ ਇੱਕ ਬਾਘ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗਿਲਗਾਮੇਸ਼ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਦੇਵੀ ਅਰੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਜਿਹੇ ਰਾਖਸ਼ ਦੇ ਸੁਮੇਰੀਅਨ ਮਿੱਥ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।^[69]

ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਜੇ ਕੋਈ ਹਨ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਘਰਾਂ, ਛੋਟੇ ਮੰਦਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਮਰਪਤ ਹੋਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਸਾਈਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਸਥਲ ਨੂੰ ਹੀ ਰਸਮੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਿਕ ਦਫ਼ਨਾਉਣ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਮ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਅਤੇ ਸਸਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।^[70]

ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅੰਤਮ ਪੜਾਅ

1900 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ, ਅਤੇ ਲਗਭਗ 1700 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਜਾਂਚ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਕੋੜ੍ਹ ਅਤੇ ਤਪਦਿਕ ਵਰਗੀਆਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।^[71]

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਉਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਹੜੱਪਾ ਪੜਾਅ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦੌਰ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਆਮ ਤਸਵੀਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨੈਟਵਰਕ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।"^[72]ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅੰਤਮ ਪੜਾਅ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਸਿੰਧ, ਰੰਗਪੁਰ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਪੀਰਾਕ, ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਦਾਇਮਾਬਾਦ ਹਨ।

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਈਟਾਂ ਚੋਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁਦਵਾਲਾ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਬੇਟ ਦਵਾਰਕਾ, ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਦਾਇਮਾਬਾਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹਨ। ਬੇਟ ਦਵਾਰਕਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਮੀ ਆਈ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇਸ ਮਿਆਦ ਨੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਦੋਹਰੀ-ਫਸਲੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਪੇਂਡੂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਧਾਰ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਵੇਖੀ।^[72] ਦੇਰ ਹੜੱਪਾ ਕਾਲ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ "ਪਰਿਪੱਕ ਹੜੱਪਾ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਰਸਾਉਣ" ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅੰਤਰ ਵੀ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਕੁਝ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਰਹੀਆਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਖਾਸ ਕਲਾਵਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਰਕੂਲਰ ਸਟੈਂਪ ਸੀਲਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਸਿੰਧੂ ਲਿਪੀ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਜੋ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਰਿਪੱਕ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲਿਪੀ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਟਸ਼ਰਡ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਥਾਨਕ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨੇ ਫਾਈਏਂਸ ਅਤੇ ਕੱਚ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਰੇਨਾਂ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੀ ਹੁਣ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਤੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਛੱਡੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[73]

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

ਪਹਿਲਾਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਚਾਨਕ ਅਲੋਪ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ^[74]

2016 ਤੱਕ, ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਰ ਹੜੱਪਨ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤੀ ਗਈ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਈ. 1000-900 BCE ਅਤੇ ਪੇਂਟ ਕੀਤੇ ਗ੍ਰੇ ਵੇਅਰ ਕਲਚਰ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ਹਾਰਵਰਡ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਿਚਰਡ ਮੀਡੋ ਪੀਰਾਕ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹੜੱਪਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ 1800 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 325 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ-ਫੁੱਲਦੀ ਰਹੀ।^[75]

ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਥਾਨੀਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਸਿੰਧੂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰਾਂ ਤੱਕ ਖੇਤਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉਭਰਿਆ। ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ, ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਖੇਤਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ ਕਬਰਸਤਾਨ ਐਚ ਕਲਚਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਓਚਰ ਰੰਗਦਾਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ।

ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਘੱਗਰ-ਹਕਰਾ ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਤੋਂ ਗੰਗਾ-ਯਮੁਨਾ ਬੇਸਿਨ ਦੀਆਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।^[76]

ਹਵਾਲੇ

↑ http://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000056-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "We Are All Harappans".
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000060-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000061-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000062-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000063-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000064-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000065-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000066-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000067-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000068-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000069-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Ahmad Hasan Dani: Pakistan's foremost archaeologist and author of 30 books".
↑ GUHA, SUDESHNA. "Negotiating Evidence: History, Archaeology and the Indus Civilisation" (PDF).
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000070-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Site of Mehrgarh". UNESCO World Heritage Centre. Retrieved 2023-07-12.
↑ ""Dissecting the influence of Neolithic demic diffusion on Indian Y-chromosome pool through J2-M172 haplogroup"". Singh, Sakshi; et al. (2016). Scientific Reports. 6. 19157.
↑ Jarrige, Jean-Francois. "Mehrgarh Neolithic" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2012-03-20. Retrieved 2023-07-12.
↑ "Stone age man used dentist drill". 2006-04-06. Retrieved 2023-07-12.
↑ ""Herders of Indian and European Cattle Share their Predominant Allele for Lactase Persistence"". Gallego Romero, Irene; et al. (2011). Mol. Biol. Evol. 29 (1): 249–260: 9.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000076-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000077-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000078-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Valentine, Benjamin; Kamenov, George D.; Kenoyer, Jonathan Mark; Shinde, Vasant; Mushrif-Tripathy, Veena; Otarola-Castillo, Erik; Krigbaum, John (2015-04-29). "Evidence for Patterns of Selective Urban Migration in the Greater Indus Valley (2600-1900 BC): A Lead and Strontium Isotope Mortuary Analysis". PLoS ONE. 10 (4).
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Indus re-enters India after two centuries, feeds Little Rann, Nal Sarovar". India Today. Retrieved 2023-07-12.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ""Indus Civilization" Encyclopedia of Archaeology. Vol. 1. p. 719" (PDF).
↑ Green, Adam S. (2021-06-01). "Killing the Priest-King: Addressing Egalitarianism in the Indus Civilization". Journal of Archaeological Research. 29 (2): 153–202.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000082-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Kenoyer, Jonathan Mark (1997)". "Trade and Technology of the Indus Valley: New Insights from Harappa, Pakistan". World Archaeology. 29 (2: "High–Definition Archaeology: Threads Through the Past"): 262–280.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000084-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000085-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000086-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000087-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000088-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000089-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Study of the Indus Script" (PDF). Archived from the original on 2006-03-06. Retrieved 2023-07-12.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
↑ "Ras Al Jinz" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2016-09-10. Retrieved 2023-07-12.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Rice farming in India much older than thought, used as 'summer crop' by Indus civilisation". University of Cambridge. 2016-11-21. Retrieved 2023-07-12.
↑ "Indus Valley civilization diet had dominance of meat, finds study". India Today. Retrieved 2023-07-12.
↑ "Deciphering the Indus Script".
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000093-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Shinde, Vasant; Willis, Rick J. (2014). "A New Type of Inscribed Copper Plate from Indus Valley (Harappan) Civilisation"".^{[permanent dead link]}
↑ "A Refutation of the Claimed Refutation of the Nonlinguistic Nature of Indus Symbols" (PDF).
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000096-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Conditional Entropy Cannot Distinguish Linguistic from Non-linguistic Systems" (PDF).
↑ ^68.0 ^68.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000098-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000099-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "A peaceful realm? Trauma and social differentiation at Harappa" (PDF).
↑ ^72.0 ^72.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Sarkar, Anindya; Mukherjee, Arati Deshpande; Bera, M. K.; Das, B.; Juyal, Navin; Morthekai, P.; Deshpande, R. D.; Shinde, V. S.; Rao, L. S. (2016-05-25). "Oxygen isotope in archaeological bioapatites from India: Implications to climate change and decline of Bronze Age Harappan civilization". Scientific Reports. 6.

[1] ttps://www.harappa.com/har/indus-saraswati.html

[2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.

[3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000056-QINU`"'</ref>" does not exist.

[4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist.

[5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.

[6] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.

[7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] "We Are All Harappans".

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[11] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000060-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000061-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000062-QINU`"'</ref>" does not exist.

[15] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000063-QINU`"'</ref>" does not exist.

[16] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000064-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000065-QINU`"'</ref>" does not exist.

[18] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000066-QINU`"'</ref>" does not exist.

[19] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000067-QINU`"'</ref>" does not exist.

[20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000068-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000069-QINU`"'</ref>" does not exist.

[22] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[23] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[24] "Ahmad Hasan Dani: Pakistan's foremost archaeologist and author of 30 books".

[25] GUHA, SUDESHNA. "Negotiating Evidence: History, Archaeology and the Indus Civilisation" (PDF).

[26] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[27] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[28] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000070-QINU`"'</ref>" does not exist.

[29] Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Site of Mehrgarh". UNESCO World Heritage Centre. Retrieved 2023-07-12.

[30] ""Dissecting the influence of Neolithic demic diffusion on Indian Y-chromosome pool through J2-M172 haplogroup"". Singh, Sakshi; et al. (2016). Scientific Reports. 6. 19157.

[31] Jarrige, Jean-Francois. "Mehrgarh Neolithic" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2012-03-20. Retrieved 2023-07-12.

[32] "Stone age man used dentist drill". 2006-04-06. Retrieved 2023-07-12.

[33] ""Herders of Indian and European Cattle Share their Predominant Allele for Lactase Persistence"". Gallego Romero, Irene; et al. (2011). Mol. Biol. Evol. 29 (1): 249–260: 9.

[34] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000076-QINU`"'</ref>" does not exist.

[35] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000077-QINU`"'</ref>" does not exist.

[36] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000078-QINU`"'</ref>" does not exist.

[37] Valentine, Benjamin; Kamenov, George D.; Kenoyer, Jonathan Mark; Shinde, Vasant; Mushrif-Tripathy, Veena; Otarola-Castillo, Erik; Krigbaum, John (2015-04-29). "Evidence for Patterns of Selective Urban Migration in the Greater Indus Valley (2600-1900 BC): A Lead and Strontium Isotope Mortuary Analysis". PLoS ONE. 10 (4).

[38] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[39] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[40] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[41] "Indus re-enters India after two centuries, feeds Little Rann, Nal Sarovar". India Today. Retrieved 2023-07-12.

[42] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[43] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[44] ""Indus Civilization" Encyclopedia of Archaeology. Vol. 1. p. 719" (PDF).

[45] Green, Adam S. (2021-06-01). "Killing the Priest-King: Addressing Egalitarianism in the Indus Civilization". Journal of Archaeological Research. 29 (2): 153–202.

[46] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000082-QINU`"'</ref>" does not exist.

[47] "Kenoyer, Jonathan Mark (1997)". "Trade and Technology of the Indus Valley: New Insights from Harappa, Pakistan". World Archaeology. 29 (2: "High–Definition Archaeology: Threads Through the Past"): 262–280.

[48] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000084-QINU`"'</ref>" does not exist.

[49] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000085-QINU`"'</ref>" does not exist.

[50] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000086-QINU`"'</ref>" does not exist.

[51] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000087-QINU`"'</ref>" does not exist.

[52] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000088-QINU`"'</ref>" does not exist.

[53] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000089-QINU`"'</ref>" does not exist.

[54] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[55] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[56] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[57] "Study of the Indus Script" (PDF). Archived from the original on 2006-03-06. Retrieved 2023-07-12.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)

[58] "Ras Al Jinz" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2016-09-10. Retrieved 2023-07-12.

[59] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[60] "Rice farming in India much older than thought, used as 'summer crop' by Indus civilisation". University of Cambridge. 2016-11-21. Retrieved 2023-07-12.

[61] "Indus Valley civilization diet had dominance of meat, finds study". India Today. Retrieved 2023-07-12.

[62] "Deciphering the Indus Script".

[63] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000093-QINU`"'</ref>" does not exist.

[64] "Shinde, Vasant; Willis, Rick J. (2014). "A New Type of Inscribed Copper Plate from Indus Valley (Harappan) Civilisation"".^{[permanent dead link]}

[65] "A Refutation of the Claimed Refutation of the Nonlinguistic Nature of Indus Symbols" (PDF).

[66] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000096-QINU`"'</ref>" does not exist.

[67] "Conditional Entropy Cannot Distinguish Linguistic from Non-linguistic Systems" (PDF).

[:0-68] 68.0 ^68.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000098-QINU`"'</ref>" does not exist.

[69] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000099-QINU`"'</ref>" does not exist.

[70] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[71] "A peaceful realm? Trauma and social differentiation at Harappa" (PDF).

[:1-72] 72.0 ^72.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[73] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[74] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[75] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[76] Sarkar, Anindya; Mukherjee, Arati Deshpande; Bera, M. K.; Das, B.; Juyal, Navin; Morthekai, P.; Deshpande, R. D.; Shinde, V. S.; Rao, L. S. (2016-05-25). "Oxygen isotope in archaeological bioapatites from India: Implications to climate change and decline of Bronze Age Harappan civilization". Scientific Reports. 6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]