Wikipedia

Charków

drugie najludniejsze miasto Ukrainy i stolica obwodu charkowskiego

Charków (ukr. Харків, Charkiw) – miasto w północno-wschodniej części Ukrainy, położone na południowym krańcu Wyżyny Środkoworosyjskiej, stolica obwodu charkowskiego. Na początku 2021 roku, z liczbą mieszkańców wynoszącą około 1,43 mln, Charków zajmował drugie miejsce (po Kijowie) wśród najludniejszych ukraińskich miast[3]. Jest jednym z dziesięciu największych miast Ukrainy pod względem powierzchni.

Charków
Харків
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 charkowski

Data założenia

1654

Mer

Ihor Terechow(inne języki)

Powierzchnia

350,05[1][2] km²

Populacja (1.01.2021)
• liczba ludności
• gęstość


1 433 886[3]
4096,2 os./km²

Nr kierunkowy

+38 057

Kod pocztowy

61000–61499

Tablice rejestracyjne

AX

Położenie na mapie obwodu charkowskiego
Mapa konturowa obwodu charkowskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Charków”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Charków”
Ziemia49°55′N 36°19′E/49,916667 36,316667
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Charków jest jednym z największych ośrodków przemysłowych i kulturalno-naukowych Ukrainy[4]. W mieście rozwija się przemysł maszynowy, zbrojeniowy, metalowy, chemiczny, środków transportu, materiałów budowlanych, włókienniczy i spożywczy[4]. Był trzecim ośrodkiem naukowym i przemysłowym ZSRR po Moskwie i Leningradzie. Odbywają się w nim Międzynarodowe Targi Przemysłu Obronnego. Działa kilkanaście uniwersytetów, akademie i inne uczelnie[5]. Miasto leży nad trzema niewielkimi rzekami: Charkiw (dopływ rzeki Łopań), Łopań (dopływ rzeki Uda) i Uda (dopływ Dońca)[4]. Aglomeracja w 2019 roku liczyła 2 109 000 mieszkańców. Językiem dominującym jest rosyjski. Od marca 2022 Miasto-bohater Ukrainy[6].

Nazwa

edytuj
 
Mityczny Chariton (1890)

Niektóre źródła podają, że miasto zostało nazwane na cześć jego założyciela, Charitona (ukr.: Харитон, lub Zachariasza, ukraiński: Захарій)[7].

Historia

edytuj
 
Ulica Sumska, jedna z głównych ulic Charkowa

Początki

edytuj

Historia Charkowa sięga roku 1654 gdy miasto zostało założone przez Kozaków jako osada wojskowa[8].

W Imperium Rosyjskim

edytuj
 
XIX-wieczny wygląd Charkowa

W trakcie reformy administracyjnej przeprowadzonej w 1708 r. przez Piotra Wielkiego obszar ten został włączony do guberni kijowskiej. Charków został wymieniony jako jedno z miast wchodzących w skład guberni[9]. W 1727 r. został przydzielony do guberni Biełgorodu. Miasto stało się odrębną jednostką administracyjną pułku kozackiego Charków Słoboda. W 1765 miasto stało się stolicą Ukrainy Słobodzkiej[10].

W 1805 roku został założony w Charkowie Uniwersytet. Jego pierwsza siedziba znajdowała się w Pałacu Generalnego Gubernatora. Profesorem prawa był Aleksander Mickiewicz, brat Adama Mickiewicza, a Johann Wolfgang von Goethe pomagał w znalezieniu wykładowców dla szkoły[11]. W 1906 roku Iwan Franko otrzymał doktorat z lingwistyki rosyjskiej[12].

W 1830 roku zostały wybrukowane ulice w centrum miasta[13]. W 1844 roku wybudowano 90-metrową dzwonnicę w pobliżu soboru Zaśnięcia Matki Bożej w Charkowie, która w 1924 po zamknięciu katedry została przekształcona w maszt radiowy[14]. Wodociągi zostały zbudowane w 1870 roku[13].

Charków stał się głównym ośrodkiem przemysłowym i kulturalnym Ukrainy. W 1812 r. w mieście została wydana pierwsza ukraińska gazeta. Silne poczucie tożsamości narodowej wpłynęło na kształtowanie się idei politycznych. W 1900 roku powstała pierwsza koncepcja niepodległej Ukrainy opublikowana przez Mykołaja Michnowśkiego[15].

W 1882 w Charkowie powstało koło studentów żydowskich, które propagowało hasło powrotu Żydów do Palestyny[16]. Domu Jakuba, powstań – a pójdziemy – to slogan charkowskiej grupy żydowskich studentów, który legł u podstaw późniejszego ruchu syjonistycznego. Uznanym twórcą doktryny syjonistycznej i przywódcą tego ruchu Żydów był austro-węgierski dziennikarz Theodor Herzl, który ideowe zasady syjonizmu wyłożył w książce pt. Państwo żydowskie, wydanej po raz pierwszy w 1896 roku[17].

1917–1940

edytuj
 
Odnowiony budynek Derżpromu

W 1917 roku miasto stało się stolicą Ukraińskiej Ludowej Republiki Rad do 1918 roku. W latach 1919–1934 Charków był stolicą Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, następnie przeniesiono ją do Kijowa.

W stolicy powstały nowe siedziby dla administracji i władz państwowych. Derżprom podczas otwarcia był drugim najwyższym budynkiem w Europie oraz najwyższym w ZSRR, mierzył on 63 metry[18], a gdy w 1954 roku zainstalowano na nim wieżę radiową jego wysokość wzrosła do 108 metrów[19]. W czasie dwudziestolecia międzywojennego w mieście powstawały budynki w stylu konstruktywizmu. Oprócz Derżpromu są to: Dom Armii Czerwonej, Ukraiński Instytut Politechniczny, budynek rady miasta oraz centralny dom towarowy, który został otwarty w 15. rocznicę rewolucji październikowej[20]. Tego samego roku, 7 listopada 1932, budynek Zgromadzenia Szlachty został przekształcony w budynek Wszechukraińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego[21].

W 1929 r. założono Instytut Nauk Politycznych, będący prekursorem obecnej Akademii Kultury. W latach 1921–1924 w Charkowie działało Poselstwo Rzeczypospolitej Polskiej, przemianowane w 1924 roku w Konsulat Generalny RP w Charkowie. W latach 1932–1933 Charków i jego okolice stały się jednym z centrów Wielkiego głodu na Ukrainie spowodowanego polityką Stalina[22].

 
Pomnik upamiętniający tysiące polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w Charkowie

W kwietniu i maju 1940 NKWD zamordowało w swojej siedzibie przy pl. Dzierżyńskiego 3 ok. 3800 więźniów obozu w Starobielsku, pochowanych następnie w Piatichatkach. Ta egzekucja stanowi część zbrodni katyńskiej[23].

II wojna światowa

edytuj
 
Pomnik żołnierza–wyzwoliciela upamiętniający ostateczne wyzwolenie miasta spod niemieckiej okupacji 23 sierpnia 1943 roku
 
Pomnik Niepodległości w Charkowie upamiętniający uchwalenie Deklaracji niepodległości Ukrainy

Przed dotarciem wojsk niemieckich podczas II wojny światowej w 1941 roku charkowski przemysł zbrojeniowy został ewakuowany za Ural i stał się jednym z głównych baz produkcji czołgów (zwłaszcza T-34 zaprojektowanego wcześniej w Charkowie) dla Armii Czerwonej[24]. Przedsiębiorstwa te powróciły do Charkowa po wojnie i nadal działają. Miasto zostało zdobyte przez Niemców 24 października 1941 roku. Po przeżyciach podczas Wielkiego terroru część mieszkańców miasta powitała jednostki Wehrmachtu z chlebem i solą[25]. Armia Czerwona przeszła do nieudanej operacji charkowskiej w maju 1942 roku. Miasto zostało wyzwolone przez Sowietów 16 lutego 1943 r., jednak zostało ono odbite przez Niemców 15 marca 1943 roku podczas trzeciej bitwy. Ostatecznie Charków został odzyskany 23 sierpnia 1943 r. przez Związek Radziecki podczas operacji biełgorodzko-charkowskiej[26]. W sumie miały miejsce cztery bitwy o kontrolę nad Charkowem. Trzecie co do wielkości miasto w Związku Radzieckim podczas wojny, było najludniejszym miastem ZSRR zdobytym przez Niemców (Kijów podczas wojny posiadał mniejszą liczbę mieszkańców). Zostało zniszczone w 70 procentach, a dziesiątki tysięcy mieszkańców zabitych.

W połowie grudnia 1941 roku na terenie osiedla baraków robotniczych, które należało do miejscowej fabryki urządzeń mechanicznych oraz fabryki traktorów, Niemcy zorganizowali getto dla ludności żydowskiej. Istniało ono tylko przez kilka tygodni, gdyż już na początku stycznia wszyscy jego mieszkańcy zostali rozstrzelani w Drobyckim Jarze. Według najbardziej ostrożnych szacunków w czasie niemieckiej okupacji ofiarą Zagłady padło co najmniej 12 tys. Żydów z Charkowa[27].

Z 700 000 mieszkańców Charkowa przed wybuchem II wojny światowej 120 000 stało się przymusowymi robotnikami w Niemczech, 30 000 zostało straconych, a 80 000 umarło z głodu.

Po 1945 roku

edytuj
 
Charków w 1950 roku, ulica Trinklera

W powojennym Charkowie wiele domów i fabryk zostało odbudowanych. Miasto planowano odbudować w stylu socrealistycznym. W 1954 roku zostało wybudowane lotnisko. Po wojnie Charków był trzecim ośrodkiem naukowym i przemysłowym w ZSRR (po Moskwie i Leningradzie)[28]. W roku 1975 zostało otwarte metro[29].

W niepodległej Ukrainie

edytuj
 
Fontanna Dzerkalnyj strumiń

Po rozpadzie Związku Radzieckiego miasto znalazło się na terytorium Ukrainy. W latach 1990–2000 rozpoczęto budowy wielu cerkwi.

W 2007 roku wietnamska mniejszość zbudowała największą w Europie świątynię buddyjską[30]. 6 września 2012 r. miasto poszerzyło swoją powierzchnię z około 310 do 350 kilometrów kwadratowych[31].

Miasto było gospodarzem UEFA Euro 2012. Mecze odbywały się na stadionie Metalist[32].

Podczas Euromajdanu rosyjscy aktywiści wywiesili flagę rosyjskiej federacji nad budynkiem administracji regionalnej. W kwietniu 2014 separatyści ogłosili także powstanie Charkowskiej Republiki Ludowej[33][34]. Powstanie zostało stłumione w niecałe dwa dni z powodu szybkiej reakcji ministra spraw wewnętrznych Arsena Awakowa i ówczesnego ministra obrony Stepana Połtoraka. Do miasta zostały wysłane siły specjalne z Winnicy, aby stłumić separatystów. Burmistrz miasta Hennadij Kernes, który poparł Pomarańczową Rewolucję, lecz później przystąpił do Partii Regionów, postanowił stanąć po stronie rządu ukraińskiego. W wyniku reakcji charkowskich i ukraińskich władz udało się ustabilizować sytuację w mieście. W latach 2014–2016 w mieście miała miejsce seria ataków terrorystycznych. Największym z nich był zamach na marszu jedności 22 lutego 2015 roku zorganizowany przez dywersantów wyszkolonych przez rosyjskie służby specjalne. Zginęły w nim 4 osoby, a 9 zostało rannych[35].

Wojna rosyjsko-ukraińska

edytuj
 
Wydział Ekonomii Uniwersytetu w Charkowie, 2 marca 2024 r.

Podczas inwazji rosyjskiej w 2022 roku Charków został silnie zbombardowany. Według stanu na 28 lutego w Charkowie zniszczono 90 domów ludności cywilnej[36].

6 marca 2022 roku Prezydent Wołodymyr Zełenski przyznał Charkowowi tytuł Miasta-Bohatera Ukrainy „za wyczyn, masowe bohaterstwo i niezłomność obywateli wykazaną w obronie Charkowa podczas odparcia zbrojnej agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę”[37].

W latach 2023 i 2024 kontynuowane były rosyjskie ostrzały i bombardowania Charkowa.

Najbardziej znanym miejscem Charkowa jest Plac Wolności (znany wcześniej jako Plac Dzierżyńskiego), który jest 9. co do wielkości rynkiem miejskim w Europie i 28. pod względem wielkości placem na świecie.

Galeria

edytuj

Polacy w Charkowie

edytuj
  • Polacy (głównie z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego) od początku stanowili poważny odsetek studiującej tu młodzieży, zwłaszcza po likwidacji polskich uniwersytetów w Wilnie i Warszawie. Ich liczba sięgała nawet 1/3 wszystkich studiujących. W latach 90. XIX w. studiowało w Charkowie 55 Polaków na uniwersytecie, jeszcze więcej (170) studiowało w Instytucie Technologicznym.
  • Studenci polscy skupieni byli w specjalnie powołanej Korporacji Polskiej, której przewodził Aleksander Malinowski – założyciel miejscowej organizacji PPS.
  • Lekarze różnych specjalności: chirurg Stefan Kolumna Wigura, Władysław Frankowski, patolog i epidemiolog – Włodzimierz Wysokowicz, internista oraz profesor i kierownik kliniki terapeutycznej – Teodor Opęchowski, profesor Katedry Chirurgii Operacyjnej i dziekan Wydziału Lekarskiego – Julian Pęski, farmakolog – Jan Stankiewicz, patolog – Edward Żebrowski oraz neurolog i psychiatra – Władysław Dzierżyński (brat Feliksa). Studia medyczne odbył na Wydziale Lekarskim UCh Bolesław Szarecki – w czasie II wojny Naczelny Chirurg II Korpusu Polskiego w randze generała. Matematykę na Uniwersytecie Charkowskim studiował jeden z najwybitniejszych polskich matematyków, specjalistów od rachunku prawdopodobieństwa Jerzy Spława-Neyman. Doktorat na Uniwersytecie Charkowskim zrobił dr Henryk Szczodrowski wybitny polski wenerolog, w czasie II wojny światowej Szef Służby Zdrowia Polskich Sił zbrojnych we Francji w stopniu ppłk. WP. Lokalne władze otwarte były także na polskich naukowców, których zatrudniano na Uniwersytecie. Wśród pracujących tu znaleźli się:
  • Prawnicy: Ignacy Daniłowicz, Aleksander Mickiewicz (brat Adama) oraz Jan Sobiestiański,
  • Matematycy: Grzegorz Hreczyna, Antoni Bonifacy Przeborski(inne języki) oraz Cezary Russjan,
  • Filolodzy klasyczni: Józef Piechowski, Józef Jeżowski i Władysław Norbert Jurgiewicz oraz historyk starożytności Edmund Liwski,
  • Biolodzy: Leon Cienkowski, Władysław Karol Rothert, Wieńczysław Zaleski pochodzący z polsko-ukraińskiej rodziny.
  • Zoolog i mineralog Jan Krynicki,
  • Filozof Andrzej Dudrowicz (choć czasem określano go jako Serba),
  • Geograf Maurycy Pius Rudzki,
  • Na przełomie XIX i XX wieku Polacy stanowili czwartą pod względem liczebności narodowość Charkowa.
  • Założycielem Uniwersytetu w Charkowie był hrabia Seweryn Potocki, którego upamiętnia tablica na bibliotece uniwersyteckiej. Wykładał na nim m.in. Aleksander Mickiewicz (brat Adama), który w latach 1849–1850 był dziekanem tutejszego wydziału prawa. Dyrektorem gimnazjum w Charkowie był m.in. Józef Korzeniowski. Lata szkolne spędził w Charkowie malarz Henryk Siemiradzki, którego rodzina miała dwór w Pieczeniegach w pobliżu miasta.
  • Kościół katolicki (obecnie Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny), grupujący Polaków mieścił się przy ul. Małosumskiej[38] (obecnie Gogola).
  • W Charkowie przez dwa semestry studiował medycynę Józef Piłsudski, a następnie po zamieszkach w 1886 roku przeniósł się na uczelnię w Tartu[39].
  • W 1940 roku w piwnicach więzienia NKWD w Charkowie zamordowano strzałem w tył głowy 3739 polskich jeńców z obozu w Starobielsku, których następnie pogrzebano w Piatichatkach, gdzie obecnie znajduje się Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie. Miejsce zbrodni upamiętnia dziś tablica pamiątkowa[40].
  • W charkowskiej Katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny znajduje się popiersie Konstantego Gorskiego, kompozytora i pedagoga, który był m.in. jednym z twórców stowarzyszenia „Dom Polski” w Charkowie.
  • Polskim bywalcom uniwersytetu Marian Karol Dubiecki poświęcił cały rozdział swojej książki Na kresach i za kresami.
  • W mieście urodziła się Miss Universe 2002 Justyna Pasek.

Demografia

edytuj

Tabela przedstawiająca populację miasta na przestrzeni ostatnich czterech stuleci:

1655[41] 1660[42] 1785[43] 1788[43] 1810 1840 1843[44] 1850[41] 1867 1897
587   2000   10 805   10 742   13 584   23 600   23 721   41 861   60 000   173 989
1901[41] 1913 1916[45] 1920[45] 1926 1931 1937 1939 V 1941[45] XII 1941[45]
  198 273   244 700   352 300   285 000   409 505   521 501   759 385   833 000   902 312   456 639
VIII 1943[46] 1959 1962[47] 1976[48] 1982[49] 1989[50] 1991[51] 1995[51] 1999[51] 2001[52]
  170 000 – 220 000   934 136   1 000 000   1 385 000   1 500 000   1 609 959   1 623 000   1 576 000   1 510 200   1 470 902
2005[52] 2007[52] 2008[53] 2010[52] 2011[52] 2012[52] 2013[54] 2014[55] 2015[56] 2016[57]
  1 464 740   1 461 000   1 448 100   1 452 256   1 446 500   1 441 362   1 451 028   1 451 132   1 452 887   1 449 700
2017[58] 2018[59] 2019[60] 2020[61] 2021[3]
  1 439 036   1 450 082   1 446 107   1 443 207   1 433 886

Historyczny udział różnych grup narodowo-etnicznych w populacji miasta na podstawie danych ze spisów powszechnych Imperium Rosyjskiego i Związku Radzieckiego:

  1. Rosjanie: 109 914 (63,17%)
  2. Ukraińcy: 45 092 (25,92%)
  3. Żydzi: 9848 (5,66%)
  4. Polacy: 3969 (2,28%)
  5. Niemcy: 2353 (1,35%)
  6. Tatarzy: 760 (0,44%)
  7. Białorusini: 612 (0,35%)
  8. Ormianie: 468 (0,27%)
  1. Ukraińcy: 160 138 (38,55%)
  2. Rosjanie: 154 448 (37,18%)
  3. Żydzi: 81 130 (19,53%)
  4. Polacy: 5540 (1,33%)
  5. Ormianie: 2994 (0,72%)
  6. Niemcy: 2202 (0,53%)
  7. Łotysze: 1772 (0,43%)
  8. Tatarzy: 1633 (0,39%)
  9. Białorusini: 1484 (0,36%)
  10. Litwini: 657 (0,16%)
  1. Ukraińcy: 403 606 (48,46%)
  2. Rosjanie: 274 173 (32,92%)
  3. Żydzi: 130 250 (15,64%)
  4. Polacy: 4613 (0,55%)
  5. Białorusini: 4193 (0,50%)
  6. Ormianie: 4056 (0,49%)
  7. Tatarzy: 2824 (0,34%)
  8. Niemcy: 2116 (0,25%)

Administracja

edytuj

Charków administracyjnie jest podzielony na 9 rejonów. W 2015 roku zgodnie z prawem zmieniono nazwy ponad 200 ulic[65]. Do lutego 2016 roku wiele obiektów w mieście było nazwanych na cześć ludzi, wydarzeń lub organizacji związanych ze Związkiem Sowieckim. Wraz z przepisami o dekomunizacji miejsc publicznych zmieniono wiele nazw przeróżnych obiektów[66].

  1. Chołodnohirśkyj Rejon
  2. Szewczenkiwśkyj Rejon
  3. Kyjiwśkyj Rejon
  4. Sałtiwśkyj Rejon
  5. Nemyszljanśkyj Rejon
  6. Industrialnyj Rejon
  7. Slobidśkyj Rejon
  8. Osnowianśkyj Rejon
  9. Nowobawarśkyj Rejon
 

Zabytki

edytuj

Lista zabytków

edytuj

Gospodarka

edytuj

Za czasów radzieckich Charków był centrum produkcji przemysłowej Ukrainy i trzecim co do wielkości ośrodkiem przemysłu i handlu w ZSRR. Po rozpadzie państwa, jego zorientowany na sektor obronny przemysł stracił na znaczeniu. W początkowych latach XXI wieku przemysł ten zaczął się odradzać i adaptować do nowych warunków rynkowych. W tej chwili w mieście znajduje się ponad 380 przedsiębiorstw przemysłowych, zatrudniających około 150 000 osób. W Charkowie rozwija się przemysł maszynowy, zbrojeniowy, metalowy, chemiczny, środków transportu, materiałów budowlanych i spożywczy[8].

Przedsiębiorstwa takie jak Turboatom[67] i Elektrotiażmasz produkują 17% światowego rynku ciężkich instalacji energetycznych (np. turbin). Znajdujące się w mieście zakłady lotnicze produkujące samoloty konstrukcji Antonowa, są największym tego typu przedsiębiorstwem na Ukrainie[68]. Firma XADO jest rosyjskim i ukraińskim liderem chemii samochodowej[69]. Fabryka im. Małyszewa produkuje pojazdy opancerzone i kombajny rolnicze[70].

Transport

edytuj

Obecnie Charków jest jednym z największych węzłów transportowych w kraju. Znajdują się w nim węzły drogowy oraz kolejowy (stacja Charków Pasażerski). Miasto posiada także metro[71], tramwaje, trolejbusy, międzynarodowy port lotniczy oraz taksówki[72].

  •  
    Stacja kolejowa Charków Pasażerski
  •  
    Metro w Charkowie
  •  
    Autobus miejski
  •  
    Tramwaj miejski
  •  
    Trolejbus w Charkowie

Sport

edytuj
 
W mieście funkcjonuje klub piłkarski Metalist Charków

W Charkowie znajduje się 19 stadionów (między innymi Metalist, Dynamo, Soniaczny, Arsenal-Spartak, Helios Arena), 850 boisk sportowych, 363 hale sportowe, 19 basenów oraz ponad 40 kortów tenisowych[73]. Charków był gospodarzem UEFA Euro 2012. Mecze odbywały się na stadionie Metalist[74].

Klub Charków Metalist, który istniał do 2016 roku, był jednym z najstarszych współczesnych ukraińskich klubów piłkarskich (został on założony w 1925 roku). W 1988 roku był zwycięzcą Pucharu ZSRR, a ponadto był zdobywcą srebrnego medalu mistrzostw Ukrainy w piłce nożnej 2012/13, oraz sześciokrotnym brązowym medalistą mistrzostw Ukrainy w latach: 2007, 2009, 2010, 2011, 2012 i 2014[75].

Miasta partnerskie

edytuj

Lista miast partnerskich Charkowa:

W Charkowie znajduje się 15 konsulatów[76]. Są to między innymi konsulaty: Austrii, Armenii, Niemiec, Polski, Rosji i Słowenii.

Pozostałe informacje

edytuj

W Charkowie znajduje się rynek Barabaszowa. Jest to największy rynek przemysłowy i odzieżowy w Europie Wschodniej. Mieści się on na 14. miejscu w rankingu największych rynków na świecie. Zajmuje powierzchnię ponad 75 hektarów[77].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Публичная кадастровая карта. Информационный слой административно-территориального деления Украины.
  2. ↑ Парламент затвердив нові межі Харкова [online], Официальный сайт Харькова [dostęp 2020-06-21].
  3. ↑ a b c Чисельність наявного населення України на 1 січня 2021 року [online], ukrcensus.gov.ua [dostęp 2021-10-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-26] (ukr.).
  4. ↑ a b c Charków, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-04-13].
  5. ↑ Список ВУЗов Харькова: университеты, академии, институты. Факультеты, специальности. Адреса, контакты, телефоны. Весь Харьков [online], allkharkov.ua [dostęp 2020-06-15].
  6. ↑ Kharkiv, Chernihiv, Mariupol, Kherson, Hostomel, Volnovakha awarded title of hero cities [online], www.ukrinform.net [dostęp 2022-03-07] (ang.).
  7. ↑ Як з'явився Харків: п'ять версій походження міста [online], tourcenter.kh.ua [dostęp 2020-06-15].
  8. ↑ a b Charków – ukraińskie miasto nauki, kultury i przemysłu – historia i współczesność. Relacja z konferencji, „Biuletyn EBIB” (1), 2016 [dostęp 2020-06-15].
  9. ↑ Указ об учреждении губерний и о росписании к ним городов, 1708 г., декабря 18 [online] [dostęp 2020-06-15] (ros.).
  10. ↑ Справочные материалы об изменениях внутренних и внешних границ губерний Европейской России (1775–1897 гг.). Харьковская (Слободско-Украинская) губерния [online], nlr.ru [dostęp 2020-06-15].
  11. ↑ Живий Харків. Нічна екскурсія містом-господарем | Історична правда. [online], www.istpravda.com.ua, 8 czerwca 2012 [dostęp 2020-05-19].
  12. ↑ У Харкові відкрили меморіальну дошку Івану Франку [online] [dostęp 2020-06-15].
  13. ↑ a b Харків і харків'яни XIX-го сторіччя у кадрах фотографа Іваницького [online] [dostęp 2020-06-15].
  14. ↑ Успенський собор у Харкові [online], zabytki.in.ua [dostęp 2020-06-15].
  15. ↑ Kto nie z nami, ten separatysta i wróg [online], Przegląd, 18 sierpnia 2014 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  16. ↑ 1859-1913 – PRZEBUDZENIE NARODOWE [online], www.izrael.badacz.org [dostęp 2020-06-15].
  17. ↑ Relacja audio: Teodor Herzl i jego wizja państwa żydowskiego: idee i rzeczywistość [online], www.polin.pl [dostęp 2020-06-15].
  18. ↑ Derzhprom (Building of State Industry) [online], guide.kharkov.ua [dostęp 2020-06-15].
  19. ↑ Госпром – Город. Люди. Время. [online], balakliets.kharkov.ua [dostęp 2020-06-15].
  20. ↑ Олександр Зінченко, Живий Харків. Нічна екскурсія містом-господарем [online], 8 czerwca 2012 [dostęp 2020-06-15].
  21. ↑ Площадь Конституции :: Путеводитель Харькова [online], guide.kharkov.ua [dostęp 2020-06-15].
  22. ↑ Władysław A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2009, s. 311.
  23. ↑ Stanisław Calik, Jak wyglądało zacieranie śladów po zbrodni w Charkowie [online], www.polityka.pl, 2017 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  24. ↑ „Towarzysze, wywozimy całą fabrykę!” Ewakuacja przemysłu ZSRR w 1941 roku [online], 7 listopada 2018 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  25. ↑ Timothy Snyder, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, Otwarte, 20 października 2015, ISBN 978-83-240-3087-3 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  26. ↑ Bitwy o Charków – vaterland.pl [online], www.vaterland.pl [dostęp 2020-06-15].
  27. ↑ Martin Dean, Mel Hecker: Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945. T. II: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Cz. B. Bloomington and Indianapolis: United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, 2012, s. 1767–1770. ISBN 978-0-253-00202-0. (ang.).
  28. ↑ Jak Polacy Charków budowali. Część 1 [online], kuriergalicyjski.com [dostęp 2020-06-15] [zarchiwizowane z adresu 2020-06-15].
  29. ↑ Charkowskie metro [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2020-06-15].
  30. ↑ In↑ «Сегодня»,21 December 2007.
  31. ↑ Верховна Рада затвердила нові межі Харкова [online], www.unian.ua [dostęp 2020-06-15] (ukr.).
  32. ↑ Euro 2012: Metalist Stadium – Stadiony.net [online], stadiony.net [dostęp 2020-11-11].
  33. ↑ Kolejna „republika ludowa”. Teraz w Charkowie [online], TVN24 [dostęp 2020-06-15].
  34. ↑ Paweł Kubala, Rozpad Ukrainy postępuje – powstała Charkowska Republika Ludowa [online], Parezja, 7 kwietnia 2014 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  35. ↑ Obwód charkowski: krucha stabilność [online], OSW Ośrodek Studiów Wschodnich, 9 czerwca 2015 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  36. ↑ Обстріл Харкова: зруйновано 87 будинків мирних жителів [online], ТСН, 5 marca 2022 [dostęp 2024-05-11] (ukr.).
  37. ↑ Обстріл Харкова: зруйновано 87 будинків мирних жителів [online], ТСН, 5 marca 2022 [dostęp 2024-05-11] (ukr.).
  38. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom I – wynik wyszukiwania – DIR [online], dir.icm.edu.pl, s. 544 [dostęp 2020-06-15].
  39. ↑ Specjalna mapa Charkowa z „polskimi wątkami” na Euro [online], fakty.interia.pl [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  40. ↑ a b Tablica ku pamięci polskich oficerów na gmachu NKWD [online], TVN24 [dostęp 2020-06-15].
  41. ↑ a b c Развитие Харькова [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  42. ↑ Л. И. Мачулин: Тайны подземного Харькова. 2005. ISBN 966-8768-00-0.
  43. ↑ a b Описания Харьковского наместничества конца XVIII в. Описательно-статичтические источники. Наукова думка, 1991. ISBN 5-12-002041-0.
  44. ↑ ВОЕННО-СТАТИСТИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ. Т. 12, Ч. 1. ХАРЬКОВСКАЯ ГУБЕРНИЯ [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  45. ↑ a b c d А. В. Скоробогатов: Харьков во время немецкой оккупации (1941–1943). 2006. ISBN 966-7880-79-6.
  46. ↑ Харьков в период Великой отечественной войны „оккупации и освобождения с 1941-1943 г.г.” [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  47. ↑ Исторический очерк [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  48. ↑ Численность населения [online] [dostęp 2021-07-02].
  49. ↑ Харьков: Архитектура, памятники, новостройки: Путеводитель. Сост. А. Лейбфрейд, В. Реусов, А. Тиц. – Х.: Прапор, 1987.
  50. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  51. ↑ a b c Количество населения [online] [dostęp 2021-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2009-10-08] (ros.).
  52. ↑ a b c d e f Город Харьков [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  53. ↑ Население Харькова: названы точные цифры. [online] [dostęp 2021-07-02] (ros.).
  54. ↑ Чисельність населення на 1 січня 2013 року [online] [dostęp 2021-07-02] (ukr.).
  55. ↑ Численность населения Украины по состоянию на 1 января 2014 г. [online] [dostęp 2021-07-02] (ukr.).
  56. ↑ Чисельність населення Харківської області на 1 січня 2015 року [online] [dostęp 2021-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2015-04-27] (ukr.).
  57. ↑ Чисельність населення Харківської області на 1 січня 2016 року (население на 01.01.2016) [online] [dostęp 2021-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-15] (ukr.).
  58. ↑ Демографічна ситуація у м. Харкові у 2016 році (население на 01.01.2017) [online] [dostęp 2021-07-02] (ukr.).
  59. ↑ Чисельність населення (за оцінкіою) на 1 січня 2018 року (население на 01.01.2018) [online] [dostęp 2021-07-02] (ukr.).
  60. ↑ Демографічні дані по Харківській області у 2018 році (01.01.2019) [online] [dostęp 2021-07-02] (ukr.).
  61. ↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2020 року та середня чисельність у 2019 році [online] [dostęp 2021-07-02] (ukr.).
  62. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-17].
  63. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-17].
  64. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-17].
  65. ↑ У Харкові “декомунізували” ще 48 вулиць і 5 районів [online], Українська правда [dostęp 2020-06-15] (ukr.).
  66. ↑ У Харкові вирішили не перейменовувати Жовтневий і Фрунзенський райони [online], ua.korrespondent.net [dostęp 2020-06-15] (ros.).
  67. ↑ Turboatom – Kharkiv Turbogenerator Plant [online], www.kharkovinfo.com [dostęp 2020-06-15] (ang.).
  68. ↑ Ukraina, 2004 :: Rok Polski na Ukrainie. [online], www.exporter.pl [dostęp 2020-06-15].
  69. ↑ XADO o firmie i produktach – Regeneratory.pl [online], regeneratory.pl [dostęp 2020-06-15].
  70. ↑ Ukraina zaczyna przebudowę czołgów T-80UD na T-84U – Defence24 [online], www.defence24.pl [dostęp 2020-06-15].
  71. ↑ UrbanRail.Net > Europe > Ukraine > KHARKIV Metro (Kharkov) [online], web.archive.org, 13 października 2018 [dostęp 2020-06-15] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13].
  72. ↑ Andrew Rybka, Харьков транспортный [online], gortransport.kharkov.ua [dostęp 2020-06-15].
  73. ↑ Путівник по Харкову | Официальный сайт Харьковского городского совета, городского головы, исполнительного комитета [online], www.city.kharkov.ua [dostęp 2020-05-09] (ukr.).
  74. ↑ Euro 2012: Metalist Stadium – Stadiony.net [online], stadiony.net [dostęp 2020-06-15].
  75. ↑ ФK «Металіст 1925» Харків. Офіційний сайт [online], metalist1925.com [dostęp 2020-05-09] (ros.).
  76. ↑ У Харківській області відкриють Почесне консульство Латвії [online], 28 stycznia 2020 [dostęp 2020-06-15].
  77. ↑ Харьковский рынок «Барабашово» занял 14-е место в рейтинге ТОП-50 крупнейших рынков мира.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Charków&oldid=75271916”