Kołchoz

Kołchoz (ros. колхоз) – rolnicza spółdzielnia produkcyjna, przedsiębiorstwo rolnicze charakterystyczne dla byłego ZSRR.

Kołchoz to skrótowiec od nazwy kollektiwnoje choziajstwo (коллективное хозяйство), tzn. gospodarstwo kolektywne. W republikach związkowych ZSRR występowały lokalne odpowiedniki, np. kołhosp na Ukrainie radzieckiej.

Kołchozy były wynikiem kolektywizacji rolnictwa, przymusowego przejęcia ziemi rolników przez państwo. W odróżnieniu od sowchozów, ziemia należała do rolników tworzących spółdzielnię^{[potrzebny przypis]}, ale była przekazana w bezterminowe użytkowanie wspólnocie. W przeciwieństwie do tradycyjnych spółdzielni, kołchozy nie mogły się rozwiązać i żaden kołchoźnik nie mógł porzucić wspólnoty^{[potrzebny przypis]}. Po wprowadzeniu w ZSRR obowiązkowych dokumentów osobistych (paszport wewnętrzny) w 1932 roku aż do 1976 nie wydawano ich chłopom, co utrudniało im odejście do miast. Chłop mógł tylko wyjechać czasowo na podstawie tymczasowych dokumentów, które były ważne tylko w wyszczególnionych miejscach i dniach.

Kołchoźnicy dostawali wynagrodzenie miesięczne za pracę, mieli prawo do domu mieszkalnego i uprawy działki przydomowej.

W odróżnieniu od sowchozu, zarządca kołchozu był wybierany przez zebranie członków, które podejmowało także ważniejsze decyzje, jednak w praktyce było to formalnością i oba rodzaje gospodarstw niewiele się różniły^[1]. Kołchozy były mniejsze i na ogół bardziej wszechstronne, sowchozy zwykle specjalizowały się w jednym typie produkcji^[1]. W praktyce gospodarka rolna oparta na sowchozach i kołchozach była niewydolna, działała w oderwaniu od racjonalności ekonomicznej^[1]. Ceny zbytu płodów rolnych i wytworów produkcji zwierzęcej, ceny zakupu maszyn i surowców do produkcji, były planowane państwowo. Zakłady, które dostarczały maszyny i surowce oraz większość jednostek skupu produktów były państwowe^[1]. Tylko niewielka część produktów mogła być sprzedawana miejscowo po cenach umownych^[1]. Stałe pensje wprowadzone w kołchozach od lat 1960. były w niewielkim stopniu zależne od pracy^[1]. Brakowało bodźców ekonomicznych do racjonalizacji działalności rolnej, motywacja kołchoźników była niska przez brak wpływu pracy na jakość wyników^[1]. Produkcja rolna wymagała dotacji państwa, ceny gotowych produktów dla ludności pozostawały stosunkowo niskie^[1]. Kryzys szczególnie ujawnił się w latach 1980. i podczas zmian lat 1990^[1], gdy wydajność produkcji np. ziarna z hektara w ZSRR była ponad dwukrotnie niższa, niż w Europie Zachodniej i USA oraz niższa od średniej światowej^[1].

Popularną w ZSRR była nazwa Kołchoz im. Lenina^{[potrzebny przypis]}, np. Kołchoz im. Lenina w Grebniowie w obwodzie riazańskim^[2], Rybacki kołchoz im. Lenina w Kraju Chabarowskim^[3], Rybacki kołchoz im. Lenina w Kraju Kamczackim^[4].