Wikipedia

Malta

państwo w Europie
Ten artykuł dotyczy państwa. Zobacz też: inne znaczenia słowa Malta.

Malta, Republika Malty (malt. Repubblika ta’ Malta, ang. Republic of Malta) – wyspiarskie państwo-miasto[4][5][6] położone w Europie Południowej, na Morzu Śródziemnym, 81 km na południe od Włoch[7]. Obejmuje cały archipelag Wysp Maltańskich, jednakże większość ludności mieszka na głównej wyspie o tej samej nazwie, w zespole miejskim Valletty – stolicy Malty[8].

Republika Malty
Repubblika ta’ Malta
Republic of Malta
Herb Flaga
Herb Flaga
Hymn: L-Innu Malti
Ustrój polityczny

republika

Stolica

Valletta[1]

Prezydent

Myriam Spiteri Debono

Premier

Robert Abela

Powierzchnia

316 km²[1]

Populacja (2024)
• liczba ludności


563 443[1]

• gęstość

1783 os./km²

Kod ISO 3166

MT

Waluta

1 euro = 100 eurocentów (EUR, €)[1]

Telefoniczny nr kierunkowy

+356

Domena internetowa

.mt

Kod samochodowy

M

Kod samolotowy

9H

Strefa czasowa

UTC +1 – zima
UTC +2 – lato

Narody i grupy etniczne

• Maltańczycy: 71.82%,
• inni Europejczycy: 7,45%,
• pozostali: 16,68%[2]

Język urzędowy

maltański, angielski[1]

Religia dominująca

katolicyzm

PKB (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


19,41 mld[3] USD
36 989[3] USD

PKB (PSN) (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


32,50 mld[3] dolarów międzynar.
61 939[3] dolarów międzynar.

Mapa opisywanego kraju
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach

Malta ma historię sięgającą tysięcy lat. Cywilizacja na Malcie zaczęła rozwijać się ponad 7000 lat temu[9]. W jaskini Għar Dalam odnaleziono ceramikę stworzoną przez człowieka z około 5000 r. p.n.e.[10][11] Pierwsze większe budowle na Malcie – megalityczne świątynie zaczęto budować około 3600 r. p.n.e. Są one najstarszymi stojącymi budowlami w Europie i jednymi z najstarszych na świecie[12][13], są starsze niż piramidy w Egipcie[9]. W podobnym okresie powstało Hypogeum Ħal Saflieni. Spuścizną tych budowli jest kilkanaście ruin, z czego siedem zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[14][15]. Przez następne wieki wyspy maltańskie były pod panowaniem m.in. Fenicjan i Kartaginy (800–218 p.n.e.), Starożytnego Rzymu (218 p.n.e.–870 n.e.), Arabów (870–1091), Hrabstwa i Królestwa Sycylii (1091–1530), Zakonu Maltańskiego (1530–1798) oraz Wielkiej Brytanii (1800–1964/1974). Losy wysp maltańskich mają dziś odzwierciedlenie w kulturze, języku i architekturze. Przykładem tego jest Valletta z 320 zabytkami, co czyni ją jednym z najbardziej zagęszczonych obszarów zabytkowych na świecie. Także ona została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO[16].

Współczesna Malta jest krajem rozwiniętym o bardzo wysokim wskaźniku rozwoju społecznego (plasując się między Francją i Włochami)[17], dobrej jakości życia (w rankingu plasuje się pomiędzy Niemcami, Słowenią a Wielką Brytanią)[18] oraz wysokim wskaźniku zadowolenia z życia (14. miejsce na świecie)[19][20]. Jest członkiem Unii Europejskiej oraz kilkunastu organizacji międzynarodowych, w tym ONZ, OBWE, Wspólnoty Narodów i EuroMed. Obowiązującą walutą jest euro. Językami urzędowymi są maltański i angielski. Malta leży w strefie klimatu subtropikalnego[21] typu śródziemnomorskiego[22], z krótkimi, bardzo łagodnymi zimami, długim okresem z letnimi temperaturami oraz 300 dniami słonecznymi rocznie[23].

Geografia

edytuj
Główny artykuł: Geografia Malty.

Położenie

edytuj

Malta położona jest w środkowej części Morza Śródziemnego, 81 km na południe od włoskiej Sycylii[7] (Cieśnina Maltańska) i 286 km na północny wschód od Tunezji. Jest najdalej na południe wysuniętym państwem Europy. Przy współrzędnych geograficznych: 35°50′N, 14°35′E leży bardziej na południe niż niektóre miasta północnej Afryki, np. stolica Tunezji – Tunis i stolica Algierii – Algier. Poprzez wody terytorialne Morza Śródziemnego od północy graniczy z Włochami.

 
Jeden z przykładów linii brzegowej Malty

Ukształtowanie powierzchni

edytuj

Malta jest krajem nizinnym, aczkolwiek w południowo-zachodniej części głównej wyspy i na wyspie Gozo występują wzgórza. Linia brzegowa jest dość urozmaicona, licznie występują tu zatoki i półwyspy. W części północnej i zachodniej głównej wyspy oraz w części wybrzeża wyspy Gozo linia brzegowa łagodnie wchodzi w morze, tutaj też występuje najwięcej plaż. Większość piaszczystych plaż na Malcie oparta jest na wydmach. W południowej części głównej wyspy, w niektórych rejonach Gozo oraz na kilku mniejszych wysepkach archipelagu występują klify. Głównymi pasmami klifów w archipelagu są klify Dingli oraz klify Ta’ Ċenċ. Ich wysokość dochodzi miejscami do 130 m n.p.m. Maltańskie klify są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[24]. Najwyższym punktem Malty jest Ta’ Dmejrek w pobliżu Dingli o wysokości 253 m n.p.m., natomiast najniższym punktem – Morze Śródziemne (0 m). Długość wybrzeża wynosi około 200 km, z czego 140,8 km na wyspie Malta i 56 km na Gozo. Wody powierzchniowe są ograniczone. Malta nie posiada stałych rzek, za to jako jedyny kraj Europy posiada sieć rzek okresowych płynących w kilku dolinach.

Archipelag

edytuj
Główny artykuł: Wyspy Maltańskie.
 
Błękitna Laguna pomiędzy wyspami Comino i Cominotto

Wyspa Malta jest główną wyspą archipelagu Wysp Maltańskich, obejmuje ona prawie 78% powierzchni archipelagu, ponad 93% ludności państwa i generuje 95,8% PKB państwa[25]. Innymi wyspami są: Gozo obejmująca 21% powierzchni archipelagu, prawie 7% ludności i 4,2% PKB[25] i Comino obejmująca 0,9% powierzchni archipelagu – obie są również zamieszkane. Archipelag obejmuje również szereg mniejszych wysp np. Wyspa Manoela, Cominotto i Wyspa Św. Pawła. Znajduje się tu także szereg mikrowysepek np. Filfla, Fungus Rock, Halfa Rock oraz większych skał wystających z morza.

Geologia

edytuj
Główny artykuł: Geologia Malty.

Archipelag maltański, położony między włoską Sycylią a Tunezją, powstał dzięki wypiętrzeniu skały osadowej. Prawie w całości składa się ze skał osadowych – głównie wapieni koralowych, powstałych w okresie oligo-miocenu[26]. Malta tworzy czubek obróconego uskoku na skraju rowu maltańskiego. W identycznym procesie na południowo-zachodniej stronie rowu powstała włoska wyspa Lampedusa[27]. Archipelag maltański łączy z Sycylią podwodny płaskowyż o głębokości mniejszej niż 100 metrów. Podczas różnych regresji morskich na Morzu Śródziemnym Malta była połączona z Sycylią przesmykiem, przez który mogły się przemieszczać zwierzęta[28].

Urbanizacja

edytuj

Większość mieszkańców Malty mieszka w zespole miejskim Valletty. Bezpośrednio wokół Valletty znajduje się rdzeń zespołu miejskiego. Obszary położone dalej mają powiązania metropolitalne z głównym ścisłym centrum. Południowo-zachodnia część głównej wyspy oraz wyspa Gozo są stosunkowo mało zurbanizowane. Pozostała część wysepek ma charakter dziewiczy. Zgodnie z danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, wielkie miasto (ang. greater city) Valletta ma 243 083 mieszkańców[29]. Zgodnie z danymi Demographia, w ścisłym obszarze miejskim Valletty mieszka 300 000 mieszkańców na obszarze zaledwie 91 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącej 3300 osób/km²[30]. Zgodnie z danymi Europejskiej Sieci Obserwacyjnej Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area, FUA) miał w 2007 roku 355 000 mieszkańców[31]. Zgodnie z najnowszymi danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area) oraz region metropolitalny miały 480 134 mieszkańców w 2020 roku[8][32] na powierzchni 246 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącej 1951 osób/km². Zgodnie z danymi ONZ, Malta jest najbardziej zurbanizowanym państwem w Europie, około 95% ludności mieszka w obszarze miejskim[33]. Ponadto na podstawie wyników badań ESPON i Komisji Unii Europejskiej, całe terytorium Malty stanowi jeden obszar miejski[34].

Od czasu do czasu w mediach[6], książkach[35][36][37], publikacjach i dokumentach urzędowych na Malcie[5][4], jak również w niektórych instytucjach międzynarodowych[38], Malta jest określana jako państwo-miasto (ang. city state). Wiele instytucji, obiektów czy atrakcji turystycznych na Malcie ma w nazwie słowo „maltański” np. (Uniwersytet Maltański, Międzynarodowy Port Lotniczy Malta itd.) zamiast nazwy miejscowości jak to ma miejsce w innych państwach. Malta jest również notowana w rankingach dotyczących miast[39] czy obszarów metropolitalnych[40].

Malta, z powierzchnią 316 km² i liczbą ludności na poziomie 0,5 miliona, jest jednym z najgęściej zaludnionych państw na świecie, ustępując tylko kilku innym państwom-miastom jak Watykan, Monako czy Singapur.

Klimat

edytuj
Główny artykuł: Klimat Malty.

Malta znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego[21][41] typu śródziemnomorskiego[22], z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, częściowo gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 23 °C w dzień i 16 °C w nocy. Według rankingu International Living, Malta jest państwem z najlepszym klimatem na świecie[42]. Stolica Malty, Valletta, jest najbardziej słoneczną miejscowością w Europie[43][44].

 
Jedna z maltańskich plaż w styczniu. Zimy na Malcie są łagodne, ze średnią temperaturą wynoszącą 16 °C w ciągu dnia w dwóch najchłodniejszych miesiącach roku.

Średnia temperatura dwóch najchłodniejszych miesięcy – stycznia i lutego – wynosi 16 °C w dzień i 10 °C w nocy. W tych miesiącach temperatury wynoszą zwykle od 13 do 20 °C w ciągu dnia, od 7 do 13 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 15–16 °C[45][46]. Opady śniegu, jak i mróz nie występują. W 7–8 miesięcznym okresie od połowy kwietnia do końca listopada, średnie temperatury w dzień bardzo rzadko są niższe niż 20 °C. W najcieplejszym miesiącu roku – sierpniu, temperatury wynoszą zwykle od 28 do 34 °C w ciągu dnia, około 23 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 26 °C[45][46]. Na Malcie temperatury są stabilne i występują tu niewielkie wahania temperatury pomiędzy kolejnymi dniami – średnio do 2 °C różnicy, rzadko więcej.

Malta ma tylko kilkadziesiąt dni deszczowych rocznie, od około 1 dnia deszczowego w okresie od czerwca do sierpnia do czasami kilkunastu dni deszczowych w grudniu. Występuje tu ponad 3000 godzin słonecznej pogody rocznie, od ponad 160 h (średnio 5,2 godziny dziennie) w grudniu do ponad 377 h (średnio 12,2 godziny czystego słońca na dobę) w lipcu[46]. Prawdopodobieństwo bezchmurnej słonecznej pogody na Malcie wynosi 71% w skali roku[47]. Na Malcie występuje około 300 dni słonecznych rocznie[23][48]. Malta jest jednym z niewielu miejsc w Europie, gdzie zielono jest przez cały rok.

Średnia temperatura i opady dla Malty
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] 16,1 16,0 17,8 20,0 24,2 28,5 31,5 31,8 28,4 25,2 21,0 17,5 23,2
Średnie dobowe temperatury [°C] 13,2 13,0 14,6 16,7 20,4 24,4 27,2 27,7 25,0 21,9 18,0 14,7 19,7
Średnie temperatury w nocy [°C] 10,3 9,9 11,3 13,3 16,6 20,3 22,8 23,6 21,6 18,6 15,0 11,9 16,3
Opady [mm] 94,7 63,4 37,0 26,3 9,2 5,4 0,2 6,0 67,4 77,2 109 108 603
Średnia liczba dni z opadami 15 12 9 6 3 1 0 1 5 9 13 16 90
Średnie usłonecznienie [h] 169 178 227 254 310 337 377 352 270 224 198 161 3054
Źródło: maltaweather.com (Meteo Malta & MaltaMedia)[46]

Historia

edytuj
Główne artykuły: Historia Malty i Kalendarium historii Malty.

Początki cywilizacji na Malcie sięgają aż 5200 lat p.n.e., gdy trafili tu z Sycylii pierwsi osadnicy. Około 3500 lat p.n.e. w miejscowości Ġgantija na wyspie Gozo została wzniesiona świątynia. Inne świątynie, dolmeny i grobowce powstały później także w innych miejscach archipelagu.

Osobny artykuł: Historia Malty pod wpływem Fenicjan i Kartaginy.

Malta, która jest dogodnym miejscem do kontrolowania centralnego i wschodniego basenu Morza Śródziemnego, na przestrzeni dziejów często przechodziła z rąk do rąk. Około 800 p.n.e. założyli tu swoje osiedla Fenicjanie, a 300 lat później wyspę podbili Kartagińczycy.

Osobny artykuł: Historia Malty pod panowaniem Starożytnego Rzymu.

W 257 p.n.e. miał miejsce pierwszy atak Rzymian i w 218 p.n.e. Malta przeszła pod władanie Imperium Rzymskiego. W roku 60 n.e. na mieliźnie u brzegów wyspy rozbił się statek przewożący do Rzymu, jako więźnia, św. Pawła, który nawrócił Maltę na chrześcijaństwo. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku, wyspa znalazła się w granicach Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W latach 454–464 terytorium posiadali Wandalowie, a od 464 Ostrogoci. W 533 roku włączona do Cesarstwa Wschodniorzymskiego, w ramach rekonkwisty Justyniana I.

Osobny artykuł: Historia Malty pod wpływem arabskim.

W 870 została zdobyta przez Arabów.

Osobny artykuł: Historia Malty pod wpływem Królestwa Sycylii.

W 1090 zdobyta przez Normanów i przyłączona do księstwa sycylijskiego, a następnie Królestwa Sycylii.

Osobny artykuł: Historia Malty pod rządami joannitów.
 
Mapa Malty z 1650 roku

W 1530 cesarz Karol V Habsburg przekazał wyspę jako lenno wydalonemu z Rodos zakonowi joannitów (Kawalerów Maltańskich) za opłatą roczną w wysokości jednego sokoła maltańskiego[49]. 18 maja 1565 rozpoczął się atak liczącej około 40 tys.[50] żołnierzy armii Imperium Osmańskiego. Obrońcom, w skład których wchodziło kilkuset rycerzy zakonnych, 2 tys. żołnierzy hiszpańskich i około 6 tys. ludności cywilnej, udało się ten atak całkowicie odeprzeć prawie cztery miesiące później, 8 września (Wielkie Oblężenie Malty). W celu lepszej obrony Wielki Mistrz Jean de la Valette rozpoczął w 1566 budowę nowego miasta na półwyspie Sciberras[51], nazwanego od jego nazwiska Valletta. Miasto to stało się później stolicą Malty.

Osobny artykuł: Francuska okupacja Malty.

W 1798 zdążająca do Egiptu flota francuska zaatakowała i zdobyła wyspę. Napoleon Bonaparte nakazał rycerzom zakonu w ciągu kilku dni opuścić Maltę. Po kilku miesiącach niezadowoleni z rządów francuskich mieszkańcy wyspy wzniecili powstanie i wspomagani przez Króla Sycylii i Brytyjczyków w 1800 zmusili wojska francuskie do poddania się.

Osobne artykuły: Protektorat Malty i Malta (kolonia).

Malta w latach 1800–1813 była pod protektoratem Wielkiej Brytanii. Trwający od 1814 do 1815 kongres wiedeński ustanowił Maltę kolonią brytyjską. Wyspa stała się brytyjskim „niezatapialnym lotniskowcem” i bazą okrętów podwodnych w czasie II wojny światowej, stwarzając poważne zagrożenie dla dostaw zaopatrzenia dla wojsk Osi w Afryce Północnej. Malta również wymagała dostaw. Wojska Osi „oblegały” wyspę, niszcząc konwoje z zaopatrzeniem płynące na Maltę, intensywnie ją bombardując oraz zastawiając minami. Spowodowało to czasową utratę przez aliantów możliwości podejmowania działań zaczepnych z Malty. Niemcy zrezygnowali jednak z planowanej inwazji koncentrując wysiłki na zdobyciu Egiptu. Po oblężeniu w latach 1940–1942, w uznaniu zasług i męstwa obrońców Malty, wyspa w 1942 została odznaczona najwyższym cywilnym odznaczeniem brytyjskim – Krzyżem Jerzego[52]. Jego wizerunek znajduje się na obecnej fladze Malty, co jest opisane w punkcie 1. I rozdziału maltańskiej konstytucji[53].

 
Zniszczenia Valletty po bombardowaniu podczas oblężenia Malty 1940–1942

W 1947 Malta uzyskała autonomię wewnętrzną, a w 1963 proklamowane zostało powstanie państwa maltańskiego. Rok później Malta uzyskała częściową niepodległość jako State of Malta (pol. Państwo Maltańskie) w ramach królewskiej wspólnoty Commonwealth realm, wciąż głową Malty była brytyjska królowa Elżbieta II. Podpisany został też układ obronny z Wielką Brytanią, który zezwalał na utrzymanie na Malcie brytyjskich baz wojskowych. W 1967 układ ten został zerwany i dopiero po czterech latach udało się wynegocjować prowizoryczne porozumienie.

W pierwszych miesiącach 1971, gdy Wielka Brytania zaprzestała płacenia za utrzymanie baz Royal Navy, rząd Malty był finansowany przez Libię[54]. Okres ten przypadł na rządy Doma Mintoffa, którego długoletnie rządy jako premiera są godne uwagi ze względu na wzrost poziomu życia oraz ustanowienie państwa opiekuńczego[55]. 13 grudnia 1974 proklamowana została Republika Malty (Repubblika ta’ Malta). Na początku lat 80. doszło do nacjonalizacji banków, telekomunikacji i transportu oraz uwłaszczenia własności kościelnej[56]. Pod koniec lat 80. doszło do znacznej liberalizacji gospodarki kraju.

1 maja 2004 Malta przystąpiła do Unii Europejskiej. 1 stycznia 2008 przyjęła euro[57][58].

Od 1 stycznia do 31 lipca 2017 roku, Malta przewodniczyła Radzie Unii Europejskiej.

Ustrój polityczny

edytuj
Główny artykuł: Ustrój polityczny Malty.
 
Parliament House w Valletcie

Malta jest republiką parlamentarną[1]. Na czele państwa stoi prezydent[1], który jest wybierany przez parlament na pięcioletnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament noszący nazwę Izby Reprezentantów złożonych z 69 deputowanych. 65 deputowanych jest wybieranych w 13 pięciomandatowych okręgach[59], czterech deputowanych zostało zadeklarowanych przez komisarzy wyborczych jako posłów zgodnie z zastrzeżeniem art. 52 Konstytucji Malty[60]. Kadencja trwa 5 lat. Władzę wykonawczą sprawują rząd oraz prezydent.

Po wyborach, które odbyły się w 2017 roku, w parlamencie zasiadają dwie partie:

Partie te dzielą między siebie mandaty w parlamencie nieprzerwanie od 1971.

Oprócz nich istnieją też inne partie, m.in.:

Podział administracyjny

edytuj
Główny artykuł: Podział administracyjny Malty.

Malta jest państwem jednolitym, bez struktury federalnej. Zgodnie z Konstytucją, jedynym elementem samorządu poniżej poziomu samej republiki jest system rad lokalnych nazywanych local councils[61]. W 1993 roku ustanowiono obecnie funkcjonujący oficjalny podział administracyjny Malty[62] obejmujący 68 samorządów[63]. Powstały w 1994 roku Local Councils Association (LCA, pol. Stowarzyszenie Rad Lokalnych) jest stowarzyszeniem reprezentującym wszystkie komitety lokalne z myślą o ochronie i promowaniu wspólnych interesów[64]. Utworzono także pięć regionów pomocniczych dla celów statystycznych. Według europejskiej Klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych NUTS, państwo Malta na poziomie NUTS 1 i NUTS 2 nie ma podziału (obejmuje całą Maltę jako jeden element), natomiast na poziomie NUTS 3 dzieli się na dwie części: na główną wyspę Maltę oraz wyspy Gozo i Comino[65].

Demografia

edytuj
Główny artykuł: Demografia Malty.

Dane statystyczne

edytuj
Statystyki demograficzne (2021)[2]
Liczba ludności 519 562
Ludność według wieku
0 – 19 lat 17,31%
20 – 39 lat 31,91%
40 – 59 lat 18,12%
60 – 79 lat 20,68%
80 lat lub więcej 4,12%
Płeć: Mężczyźni: 270,021
Kobiety: 249,541
Przyrost naturalny (2010–2013)[66] 0,5%
Współczynnik urodzeń 9,7 urodzeń/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów 7,2 zgonów/1000 mieszkańców
Rozrodczość 1,4 urodzeń/kobietę
Średnia długość życia
W całej populacji 80,5 lat
Mężczyzn 78,4 lat
Kobiet 82,6 lat

W ciągu prawie 200 lat liczba ludności na Malcie zwiększyła się czterokrotnie, w ciągu ostatnich 100 lat liczba ludności na Malcie się podwoiła. W 1842 roku Maltę zamieszkiwało 114 499 osób[67], w 1911 roku – 211 564 osoby[67], w 1957 roku – 319 620 osób[67] natomiast w 2011 roku Maltę zamieszkiwało 416 055 osób[68]. W samych tylko latach 2012–2017, liczba ludności wzrosła o 51 891 osób, czyli o 12%[25]. W 2018 roku Eurostat podał, że tempo wzrostu populacji Malty było 15 razy wyższe niż średnia Unii Europejskiej[69]. Około 2020 roku, populacja Malty przekroczyła 500 000[2].

Maltańczycy stanowią 77,78% społeczeństwa (404 113 osób), obcokrajowcy stanowią 22,22% (115 449 osób, 1/5 populacji) i ta liczba cały czas wzrasta, de facto Malta stała się państwem kosmopolitycznym[70][71][2]. Populacja Malty gwałtownie wzrosła w porównaniu z 2010 rokiem, kiedy obcokrajowcy liczyli zaledwie 19 tysięcy osób[71]. Ponad 80 000 pełnoletnich obcokrajowców (ok. 16% populacji Malty) to obywatele Unii Europejskiej (nie były liczone osoby poniżej 16 roku życia i osoby, które nie zarejestrowały się jako rezydenci)[70]. Największymi grupami obcokrajowców na Malcie są: Włosi (13 838 osób, 2,66% populacji) oraz Brytyjczycy (10 614 osób, 2,04% populacji)[2]. Osoby z innych krajów Europy stanowią łącznie 12,96% populacji, natomiast osoby z innych kontynentów stanowią łącznie 9,26%[2].

Wyznania religijne

edytuj
Główne artykuły: Religia na Malcie i chrześcijaństwo na Malcie.

Zgodnie z danymi z 2019 roku, około 90% Maltańczyków to chrześcijanie[72] (97% w 2010 roku)[73], z czego katolicy stanowią 83% populacji[72] (spadek, z 95,8%)[74]. Według raportu z 2005 roku w niedzielnych mszach uczestniczyło około 52,6% mieszkańców Malty[75], natomiast według danych arcybiskupa archidiecezji maltańskiej w 2015 roku w niedzielnej mszy uczestniczy 40% mieszkańców[76]. Metropolia maltańska to metropolia obrządku łacińskiego obejmująca swoim zasięgiem Maltę. Podzielona jest na archidiecezję maltańską i diecezję Gozo. Na Malcie istnieje 359 kościołów i 78 parafii[77].

Pozostałe grupy wyznaniowe to inne odłamy chrześcijaństwa jak np. protestantyzm (2%[72], wzrost z 1,1% w 2010 roku[73]), prawosławie (2%)[72], inne odłamy chrześcijaństwa (3%)[72], w tym Świadkowie Jehowy (0,15%). Mniejsze grupy imigrantów wyznające islam stanowią 2%[72], społeczność żydowska oscyluje na poziomie <0,1%[73][74]. Wzrost nastąpił wśród ateistów i osób niereligijnych, z 2,5% w 2010 roku[73][74] i 4% w 2019 roku[72] do 5,14% w 2021 roku[2].

Gospodarka

edytuj
Główny artykuł: Gospodarka Malty.

Jednymi z najważniejszych gałęzi gospodarki w połowie XX wieku były produkcja tekstyliów oraz przemysł stoczniowy[78]. Do lat 60. XX wieku jednym z filarów maltańskiej gospodarki była stała obecność baz Royal Navy na wyspie, jednak brytyjska armia i marynarka wojenna zaczęły opuszczać kolejne bazy wojskowe[79]. Po uzyskaniu przez kraj niepodległości w 1964 roku i w miarę postępowania globalizacji, produkcja stoczniowa i przemysł lekki stały się nieopłacalne[78]. Od lat 70. XX wieku kolejne rządy wykorzystują dobrą znajomość języka angielskiego wśród obywateli i wysokie kwalifikacje lokalnej siły roboczej do przeorientowania gospodarki w stronę bardziej zyskownych przedsięwzięć, przede wszystkim w branży turystycznej i produkcji półprzewodników[78]. Początkowo rząd maltański silnie stymulował gospodarkę za pomocą inwestycji bezpośrednich, interwencjonizmu państwowego oraz finansowania dużych przedsiębiorstw należących do skarbu państwa. W końcu lat 90. nastąpiła prywatyzacja wielu państwowych firm i od tego czasu Malta przeszła w całości na model gospodarki rynkowej. Finałem zmian prawnych i organizacyjnych było wstąpienie Malty do Unii Europejskiej w 2004 roku[79].

Obecnie głównymi gałęziami gospodarki są handel zagraniczny, produkcja (głównie elektroniki), usługi finansowe i turystyka[78]. Średnie dochody w zależności od źródła wynosiły rocznie: 21 446 euro (2010)[80] lub 20 196 (2020) brutto na osobę[81]. Stawki podatków od osób fizycznych obowiązujące na Malcie należą do najniższych w Unii Europejskiej[80]. Stopa opodatkowania spółek na Malcie wynosi 35%; jednak zwrot wynosi zwykle równowartość 6/7 zapłaconego podatku, co daje średnią stawkę podatkową w wysokości 5%[82].

Produkt krajowy brutto według parytetu siły nabywczej na osobę wynosi $33 200. Produkt krajowy brutto według sektora kształtuje się następująco: usługi – 75,2%, przemysł – 23,7%, rolnictwo – 1,1%. Bezrobocie na Malcie we wrześniu 2020 roku wynosiło 4,0%[83][84]. Inflacja w połowie 2021 była na poziomie 0,2%, jest to drugi najlepszy wynik w Unii Europejskiej[85].

Na podstawie danych Freedom House, Malta jest krajem z pełną wolnością prasy[86]. Na podstawie danych The Economist, Malta należy do grona 24 państw świata z pełną demokracją[87]. Malta jest drugim państwem na świecie, jeśli chodzi o najniższe zagrożenie wystąpieniem klęski żywiołowej[88][89], a także jednym z najbezpieczniejszych państw dla turystów[90][91]. Malta została uznana za drugie państwo na świecie pod względem komfortu osiedlenia[92] oraz za dziesiąte na świecie pod względem najlepszego miejsca na emeryturę w rankingu International Living 2017[93][94]. Zajęła też 13. miejsce w rankingu Global Finance(inne języki) 2018[95].

Malta m.in. ze względu na stabilność polityczną i gospodarczą, obecność wykwalifikowanej siły roboczej, strategiczne położenie geograficzne – w Europie, na szlaku do Afryki i Azji oraz biegłą znajomość języka angielskiego przez mieszkańców stała się międzynarodowo uznanym centrum finansowym[82][96]. W rankingu dotyczącym globalnych centrów finansowych – Global Financial Centres Index 2020, Malta uplasowała się na 73. miejscu wśród miast świata[39].

W 2019 roku kraj ten odwiedziło ponad 2,7 mln turystów (5,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,9 mld dolarów[97].

Na Malcie rozwija się międzynarodowy przemysł filmowy[98]. Rozwinął się również przemysł hazardowy. Znajduje się tu kilka kasyn, największe to Oracle Casino, Portomaso Casino oraz Dragonara Casino[99][100] oraz szereg hazardowych portali internetowych i gier online[101].

Malta Stock Exchange to maltańska giełda papierów wartościowych[102], będąca członkiem Światowej Federacji Giełd skupiającej najbardziej rozwinięte giełdy świata[103].

  •  
    Jedna z atrakcji turystycznych na Malcie – Mediterraneo Marine Park. Turystyka generuje dużą część dochodu narodowego brutto Malty.
  •  
    Dragonara Casino widziane z Hotelu Hilton na Malcie. Na Malcie jest rozwinięty przemysł hazardowy.
  •  
    Portomaso Business Tower, najwyższy budynek na Malcie.
  •  
    Przemysł stoczniowy na Malcie.
  •  
    Bay Street, jedno z największych centrów handlowych na Malcie.

Transport

edytuj
Główny artykuł: Transport na Malcie.

Transport morski

edytuj
 
Statek wycieczkowy Mein Schiff 3(inne języki) w Wielkim Porcie

Malta ma dwa większe porty morskie: Wielki Port oraz Malta Freeport, które przeładowały w 2010 roku 6 milionów ton towarów[104]. Wielki Port jest głównym portem pasażerskim Malty i drugim pod względem wielkości maltańskim portem handlowym. Wcina się na około 3,6 km w głąb lądu[105]. W 2017 roku obsłużył 778 596 pasażerów[106]. Natomiast Malta Freeport jest dziewiątym portem morskim w Europie oraz trzecim nad Morzem Śródziemnym pod względem przeładunku kontenerów[107]. W 2015 roku przeładowano w nim 3,06 miliona kontenerów typu TEU oraz obsłużono 2189 statków[108]. Jest to także największy port rybacki na Malcie i jest bazą dla 70% maltańskiej floty rybackiej[109]. Pomiędzy Maltą a oddaloną o 80–90 km włoską Sycylią istnieje przeprawa promowa. Jest ona też najlepszą metodą dostania się na Maltę samochodem. Głównym przewoźnikiem promowym jest Virtu Ferries, który oferuje kursy na trasie Wielki Port ↔ Pozzallo (czas podróży 1 godzina 45 minut)[110][111][112]. W 2021 roku uruchomiono również promy z Malty do włoskich miast: Palermo i Genua[113]. Innym przewoźnikiem promowym obsługującym transport na włoską Sycylię jest Ponte Ferries, który oferuje kursy na trasie Wielki Port ↔ Augusta (czas podróży ok. 3 godzin)[114]. Na Malcie funkcjonują także wodne taksówki (water taxi), zarówno używające tradycyjnych łodzi maltańskich Dgħajsa, jak i nowocześniejszych łodzi.

Transport lotniczy

edytuj

Malta jest obsługiwana przez międzynarodowy port lotniczy Malta, który w 2019 roku obsłużył ponad 7,3 mln pasażerów[115] (5 mln w 2016 roku[116]). Maltański port lotniczy ma bezpośrednie połączenia z kilkoma portami lotniczymi w Polsce: lotniskami w Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku i Poznaniu poprzez linie lotnicze Ryanair[117], a także z lotniskami w Katowicach, Warszawie i Gdańsku poprzez linię lotniczą Wizz Air[118] oraz poprzez czartery Air Malta z Warszawy. Lot z Polski trwa nieco ponad 2,5 godziny. Ponadto znajduje się tutaj międzynarodowy heliport – Heliport Xewkija.

Transport drogowy

edytuj
 
Autobusy na Malcie

Na Malcie obowiązuje ruch lewostronny. Maksymalna prędkość w terenie zabudowanym wynosi 50 km/h, a poza nim – 80 km/h. Do jazdy samochodem na Malcie wymagane jest prawo jazdy. Posiadacze ważnych praw jazdy wydanych w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, mogą prowadzić samochody na Malcie, bez konieczności uzyskiwania dodatkowych zezwoleń[119]. Malta ma najniższą liczbę śmiertelnych wypadków w Unii Europejskiej, zarówno ogółem, jak i w przeliczeniu na milion mieszkańców[120].

Komunikacja miejska

edytuj
Główny artykuł: Autobusy na Malcie.

Dawniej publiczny transport zbiorowy obsługiwany był za pomocą Malta Railway oraz maltańskich tramwajów, obecnie obsługiwany jest za pomocą autobusów komunikacji miejskiej. Istnieją plany budowy maltańskiego metra[121][122].

Operatorem sieci autobusowej jest Malta Public Transport. System komunikacji autobusowej to 265 nowoczesnych autobusów, a liczba przystanków na Malcie wynosi 970, z czego 850 znajduje się na wyspie Malta, natomiast 120 na wyspie Gozo[123]. Istnieje w sumie 80 różnych tras. Ekspresowe trasy są oznaczone znakiem „X”. Wszystkie autobusy są klimatyzowane, niskopodłogowe, są wyposażone w system głosowy oraz elektroniczne tablice informacyjne wyświetlające kolejne przystanki[124]. Od października 2022 roku, komunikacja miejska na Malcie jest darmowa dla posiadaczy karty Tallinja.[125].

Na Malcie funkcjonują również autobusy turystyczne (ang. tour bus), które obwożą pasażerów po wszystkich najważniejszych atrakcjach państwa-miasta. Dwaj przewoźnicy turystyczni to: MaltaSightSeeing[126] i CitySightseeing Malta[127]. W autobusach dostępny jest wielojęzyczny system audio przewodnika, w autobusach MaltaSightSeeing dostępny również w języku polskim[126].

Atrakcje turystyczne i zabytki

edytuj
Główny artykuł: Atrakcje turystyczne Malty.

Plaże

edytuj
Główny artykuł: Plaże na Malcie.
 
Plaża nad zatoką Mellieħa Bay

Nadmorskie kurorty i większe, piaszczyste plaże znajdują się głównie w północnej części Malty[128]. Największą plażą na Malcie jest plaża nad zatoką Mellieħa Bay. Słynie z piaszczystej plaży o długości około kilometra oraz z płytkich wód[129]. Druga pod względem wielkości jest plaża nad zatoką Golden Bay[130]. Na obu tych plażach znajdują się wypożyczalnia leżaków, parasoli i sprzętu wodnego, a także szereg barów i restauracji. Ratownicy i inni pracownicy Malta Tourism Authority są obecni na plaży codziennie w okresie od czerwca do września. Innymi popularnymi plażami są Pretty Bay, Paradise Bay, St. George’s Bay w St. Julian’s oraz Ramla Bay na wyspie Gozo (zajmująca 21. miejsce na świecie w rankingu The Guardian[131]). Na Malcie znajduje się łącznie 90 kąpielisk wyznaczonych zgodnie z przepisami unijnej dyrektywy kąpieliskowej. W 2019 roku, 85 kąpielisk miało doskonałą jakość wody, natomiast 2 miały jakość dobrą[132]. Według badań Komisji Europejskiej wszystkie plaże na Malcie mają doskonałą czystość wody[133]. Obecnie jedenaście plaż na Malcie uzyskało prawo do używania znaku Błękitnej Flagi[134].

Atrakcje naturalne

edytuj
 
Blue Grotto (Błękitna Grota)

Blue Grotto (Błękitna Grota) to system podziemnych korytarzy tuż nad taflą morza. W tym miejscu popularne są spływy łodzią. Ninu's Cave i Xerri's Grotto to podziemne jaskinie o wysokości 18 metrów i 9 metrów, z kolorowymi alabastrowymi stalaktytami i stalagmitami[135][136]. Calypso Cave i Tal-Mixta Cave (L-Ghar Tal-Mixta) to popularne wysoko położone jaskinie, z których rozpościera się widok na morze[137][138]. Dragonara Cave (nazywana również Coral Lagoon) to pionowa jaskinia, z tunelem na morze, natomiast Ta' Marija Cave to jaskinia zlokalizowana w białych klifach. Wied il-Mielah Window i Marks & Dukes Window to naturalne mosty skalne, przez które przepływa woda morska. Do marca 2017 roku istniał trzeci most skalny, Azure Window (Lazurowe Okno), jednak uległ on całkowitemu zawaleniu na skutek erozji[139]. Blue Lagoon (Błękitna Laguna) to cieśnina między wyspami Comino i Cominotto. Jej krystaliczne wody i odosobniona lokalizacja sprawiają, że jest jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Malty. Blue Hole to morskie jezioro o głębokości 15 metrów i szerokości 10 metrów. Pod wodą, Blue Hole jest połączony tunelem na otwarte morze. Għasri Valley to dolina, w środku której znajduje się ciek wodny. Klify Dingli oraz klify Ta’ Ċenċ to wysokie klify mające kilkadziesiąt metrów wysokości. Innymi klifami są Fomm ir-Riħ. Maltańskie klify są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[24]. Chadwick Lakes to tama i zespół jezior, największy zbiornik słodkiej wody na Malcie[140]. Inland Sea to słone jezioro, połączone z morzem przez tunel wodny[141]. St. Peter's Pool to naturalny basen. Płaskie skały umożliwiają opalanie się, drabiny umożliwiają dostęp do morza, jest także możliwość nurkowania[142].

Obiekty prehistoryczne

edytuj
 
Ġgantija, jedna z megalitycznych świątyń

Għar Dalam to jaskinia. Wykopaliska z warstwy sprzed ponad 500 000 lat zawierały kopalne szczątki karłowatych słoni, hipopotamów, mikro-ssaków, ptaków i innych gatunków. Warstwa wierzchnia pochodząca z mniej niż 10 000 lat posiada dowody pierwszych ludzi na wyspie[143].

Na Malcie znajduje się zespół kilkunastu megalitycznych świątyń. Zaczęto je budować około 3600 r. p.n.e. Są one najstarszymi stojącymi budowlami w Europie i jednymi z najstarszych na świecie[9]. Sześć świątyń jest wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO[14]. Z podobnego okresu pochodzą Għar ta’ Għejżu i Tas-Silġ.

Hypogeum Ħal Saflieni to podziemna budowla. Składa się z trzech poziomów. Jeden z poziomów powstał około 4000 roku p.n.e., a kompleks był używany na przestrzeni wielu wieków, aż do ok. 2500 roku p.n.e.[144] Część pomieszczeń umieszczono w naturalnych grotach, które zostały później powiększone przez człowieka. Jest wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO[15].

Na Malcie znajduje się wiele grobowców z czasów budowniczych megalitycznych świątyń. Należą do nich m.in.: Binġemma Tombs, Għar il-Midfna, Kerċem Tombs, Għar ta' Għejzu, Ta' Ċenċ Gallery Grave, Wied tax-Xlendi Tomb, Xagħra Stone Circle i Xemxija Tombs. Znajdują się tu również dolmeny z tego okresu, np. Ta’ Cenc, Wied Filep Dolmen, Wied Znuber Dolmen.

Misraħ Għar il-Kbir jest złożoną siecią rowów wyżłobionych w skale.

Obiekty starożytne

edytuj
 
Muzeum Domvs Romana obejmuje zarówno ruiny, jak i przedmioty z okresu rzymskiego

Ras il-Wardija to świątynia punicka z czasów panowania Kartaginy, z III wieku p.n.e. Obiekt składa się z wykutej w skale prostokątnej komnaty oraz korytarza, wykutej w skale cysterny na wodę i studni w kształcie dzwonu i pozostałości zewnętrznych struktur kamiennych, w tym ołtarza[145].

Cippi of Melqart to dwa marmurowe dzbany z II w. p.n.e. z tekstami do fenickiego boga Melkart napisanymi w dwóch językach: starogreckim i fenickim. Jeden dzban znajduje się w maltańskim Narodowym Muzeum Archeologicznym, drugi znajduje się w paryskim Luwrze.

St. Paul’s Catacombs[146], Tal-Mintna Catacombs, St. Agatha's Catacombs, Salina Catacombs, St Augustine’s Catacombs, Ta' Bistra Catacombs i Abbatija Tad-Dejr to katakumby z czasów rzymskich. Maltańskie katakumby są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[147].

Domvs Romana to muzeum zbudowane wokół ruin arystokratycznej rezydencji rzymskiej. W samym budynku są wystawione mozaiki i artefakty z okresu rzymskiego zebrane z całej Malty[148].

Pozostałe ruiny rzymskie to San Pawl Milqi, rzymska willa w Żejtun, Ras ir-Raħeb, Tas-Silġ, rzymskie łaźnie w Għajn Tuffieħa oraz wieże Ta’ Ċieda i Ta’ Ġawhar.

Kościoły

edytuj
 
Rotunda w Moście
Główny artykuł: Kościoły na Malcie.

Na Malcie istnieje ponad 300 kościołów. Część obiektów sakralnych ma status zabytku. W wielu miejscowościach oprócz kościoła parafialnego istnieją również mniejsze kościoły oraz kaplice. Większość kościołów została zbudowana od 1500 roku do XX wieku. Dominującym stylem architektonicznym jest barok[149][77]. Zdarzają się kościoły innych stylów architektonicznych jak np. neoklasycyzm (np. Prokatedra św. Pawła w Valletcie), neoromanizm (np. kościół Ta’ Pinu), renesans (np. Bazylika w Nadur, Sanctuary of Our Lady of Mellieħa), neogotyk (np. Robert Samut Hall, kościół Świętej Trójcy w Sliemie, Addolorata Cemetery Chapel, Bazylika Matki Bożej z Góry Karmel w Valletcie), architektura średniowiecza (np. Kaplica Panny Maryi w Bir Miftuħ), architektura bizantyńska (np. Kościół Matki Bożej z Damaszku w Valletcie) i inne.

Pałace

edytuj
 
Jeden z korytarzy w Pałacu Wielkiego Mistrza
Główny artykuł: Pałace na Malcie.

Na Malcie znajduje się kilkanaście pałaców. Jednym z najpopularniejszych jest Pałac Wielkich Mistrzów zbudowany w 1571 roku. Mieszczą się tu urzędy prezydenta i Izby Reprezentantów[150][151]. Pałac San Anton to pałac zbudowany w latach 1600–1636 jako letnia rezydencja Wielkiego Mistrza Zakonu Maltańskiego. Obecnie jest oficjalną rezydencją prezydenta Malty. Pałac otoczony jest dużym ogrodem[152]. Verdala Palace został zbudowany w 1586 roku. Jest oficjalną letnią rezydencją prezydenta Malty. Casa Rocca Piccola to pałac zbudowany w XVI wieku. Zawiera ponad 50 pokoi, z których większość jest otwarta do zwiedzania[153]. Można zwiedzać także sypialnię z baldachimem, prywatną kaplicę i sieć podziemnych korytarzy oraz tuneli wydrążonych w skale[154]. Innymi pałacami są: Inquisitor’s Palace, Selmun Palace, Girgenti Palace, Palazzo Nobile, Palazzo Vilhena, Palazzo Parisio w Valletcie, Palazzo Parisio w Naxxar, Palazzo Promontorio, Castello dei Baroni, Zammitello Palace, Villa Bologna, Villa Francia, Villa Rosa, Casa Bernard, Casa Leoni, Banca Giuratale w Mdinie, Banca Giuratale w Valletcie, Dragonara Palace, Hostel de Verdelin, Spinola Palace w St. Julian’s, Spinola Palace w Valletcie.

Znajdują się tu również majestatyczne wille np. Villa Bonici, Villa Guardamangia (dawna rezydencja Elżbiety II), Villa Parisio i inne.

W XVI wieku na Malcie zbudowano piętnaście zajazdów. Siedem z nich powstało w Birgu, osiem natomiast w Vallettcie. Były to miejsca zamieszkania rycerzy Zakonu Maltańskiego z różnych części Europy. Do dzisiejszych czasów zachowało się dziesięć budynków. Większość z nich ma status zabytku. W Vallettcie zachowały się: Zajazd Kastylijski, Zajazd Prowansalski, Zajazd Włoski, Zajazd Aragoński oraz Zajazd Bawarski. W Birgu zachowały się: Zajazd Angielski, Zajazd Aragoński, Zajazd Francuski, Zajazd Kastylijski oraz Zajazd Owernii i Prowansji.

Fortyfikacje

edytuj
Główne artykuły: Fortyfikacje Malty i Lista fortyfikacji Malty.
 
Część fortu Madliena

Fortyfikacje Malty obejmują kilka warownych miejscowości, dwie cytadele, forty, wieże strażnicze, baterie, reduty i inne. Na Malcie znajduje się około dwudziestu fortów. Większość fortów powstała na podstawie wielokąta (tzw. polygonal fort), kilka powstało na podstawie gwiazdy. Jednym z pierwszych zbudowanych fortów był Fort Saint Elmo, którego budowa rozpoczęła się w 1551 roku. Brał udział w obronie podczas Wielkiego Oblężenia Malty w 1565 roku[155]. Z czasem powstawały nowe budowle. Do 1795 roku forty były budowane przez Zakon Maltański, w latach 1852–1938 budowała je Wielka Brytania. Część fortów była częścią linii fortyfikacji np. Victoria Lines, będąca na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[156]. Oprócz fortów znajduje się tu również kilka nadszańców np. Saint James Cavalier czy Saint John’s Cavalier oraz szereg redut i baterii.

Zespół wież na Malcie obejmuje kilkadziesiąt budowli, w tym 23 historyczne umocnione wieże obserwacyjne będące częścią fortyfikacji Malty. Do głównych grup tych wież należą Wieże Wignacourta zbudowane w latach 1610–1649, Wieże Lascarisa zbudowane w latach 1637–1650 oraz Wieże de Redina zbudowane w latach 1658–1659. Wiele istniejących ma status zabytku. Oprócz wież fortyfikacyjnych istnieje na Malcie ok. dwudziestu innych wież.

Inne budowle

edytuj
 
Jedna ze średniowiecznych uliczek w Mdinie

Na Malcie znajduje się kilkanaście wiatraków, z czego dwa: wiatrak Xarolla z 1724 roku[157] oraz wiatrak Ta’ Kola z 1787 roku[158][159] są w dobrym stanie i są dostępne dla zwiedzających. Akwedukt Wignacourta to akwedukt zbudowany w latach 1610–1614 w celu zapewnienia ciągłego dopływu świeżej wody pitnej do Valletty. Jego większa część z całkowitej długości ponad 15 kilometrów, jest położona pod powierzchnią gruntu, oparta jest na ciągu niewielkich kamiennych łuków[160]. Innym akweduktem jest Akwedukt na Gozo, zbudowany w 1843 roku. Mdina oraz Cittadella to ufortyfikowane miejscowości położone na wzgórzach, pełne barokowych budynków. Są one na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO[161][162]. Na Malcie znajduje się szereg historycznych bram miejskich np. średniowieczna Brama Greków, Brama Notre Dame (1685), Porte des Bombes (1721), Brama św. Heleny (1736), Brama Wiktorii (1885) i kilka innych. Łuk De Rohana z 1798 roku, Fawwara Gate z 1796 roku oraz Hompesch Arch z 1801 roku to łuki triumfalne. Fontanna Trytona w Valletcie to jedna z głównych fontann na Malcie. Tas-Salvatur to wzgórze, na którym widnieje statua Jezusa Chrystusa[163]. Kristu tal-Baħħara to pomnik Jezusa znajdujący się 35 metrów pod wodą.

Parki atrakcji

edytuj
 
Popeye Village

Na Malcie znajduje się kilka parków atrakcji. Mediterraneo Marine Park to morski park rozrywki. Jedną z części parku jest delfinarium. W parku zamieszkują delfiny, lwy morskie, papugi, węże, jaszczurki, żaby, pająki, skorpiony, żółwie. Codziennie pokazywane są pokazy delfinów, lwów morskich i papug. Jest możliwość wykupienia interaktywnych opcji programów, w których jest możliwość dotykania zwierząt, jak również pływania z delfinami[164]. LWS Animal Park oraz Wildlife Park Malta to małe ogrody zoologiczne, w których występuje wiele różnych gatunków zwierząt, takich jak emu, jelenie, lamy, króliki, kozy górskie, tygrysy, lwy, małpy, niedźwiedzie, ptaki i inne. Niektóre ze zwierząt są utrzymywane w ich naturalnym otoczeniu[165]. Bird Park Malta oraz Malta Falconry Centre to ptasie parki. Malta National Aquarium to akwarium publiczne o powierzchni łącznej 20 000 m². Składa się z 26 zbiorników[166]. Splash & Fun Water Park to aquapark, w którego skład wchodzą baseny, zjeżdżalnie i inne atrakcje wodne. Buġibba Water Park to niewielki park wodny otwarty od lipca do września[167]. BOV Adventure Park to większy plac zabaw dla dzieci, z różnymi urządzeniami. Sant'Antnin Family Park to park rodzinny obejmujący miejsca piknikowe, place zabaw dla dzieci, siłownię na wolnym powietrzu, ścianki do wspinaczki skałkowej, dwa labirynty i amfiteatr[168]. Popeye Village to wioska, która powstała jako sceneria do filmu Popeye z 1980 roku. Dziś jedna z atrakcji turystycznych wyspy. Niektóre z domów zostały wyposażone w różne przedmioty związane z filmem, w tym rekwizyty wykorzystywane w produkcji filmu. Dla turystów organizowane są różne pokazy oraz rejsy statkiem po zatoce. Na ulicach miasteczka można spotkać przechadzające się postacie z filmu, z którymi można porozmawiać i zrobić sobie zdjęcie.

Parki i ogrody

edytuj
 
Dolne ogrody Barrakka (Lower Barrakka Gardens)

Pomijając obszary o specjalnym statusie jak np. parki narodowe czy rezerwaty, maltańskie parki miejskie mają małą powierzchnię, jednakże są one liczne[169]. Parki te ze względu na swą specyfikę zazwyczaj mają status ogrodu. Służą one mieszkańcom od wczesnych lat XV wieku[169]. Większość miejscowości na Malcie ma ogrody publiczne, które są miejscem spotkań dla mieszkańców i placem zabaw dla dzieci[170]. Valletta, pomimo że ma powierzchnię zaledwie 0,8 km², to znajdują się w niej trzy popularne maltańskie ogrody: Górne ogrody Barrakka (Upper Barrakka Gardens), Dolne ogrody Barrakka (Lower Barrakka Gardens) oraz Ogrody Hastings (Hastings Gardens)[171]. Jednym z najważniejszych ogrodów na Malcie jest San Anton Gardens powstały w 1623 roku[169], otwarty dla zwiedzających w 1882 roku. Ogrody te ozdobione są stawami, fontannami i wolarami[172]. Rośnie w nim wiele gatunków drzew i roślin z całego świata, niektóre zostały zasadzone przez goszczące w pałacu głowy państw[152]. Ogrody Buskett są jednym z największych obszarów zalesionych na Malcie, są także ostoją ptaków przez którą przechodzi regularnie w sezonie około 3000 ptaków[173]. Innymi popularnymi ogrodami są m.in.: Ogród Romeo Romano, ogrody pałacowe Parisio Gardens w stylu włoskim[174], ogród chiński Chinese Garden of Serenity(inne języki), Ogród Karin Grech, Villa Bologna Gardens, Howard Gardens, Independence Garden, Herbert Ganado Gardens, European Council Garden, Gardjola Gardens z 1551 roku[175], Villa Rundle Gardens, Sa Maison Garden. Znajduje się tu również ogród botaniczny – Argotti Botanical Gardens[176].

Edukacja

edytuj
 
Jeden z kampusów Uniwersytetu Maltańskiego

Nauczanie

edytuj

Maltańskie instytucje edukacyjne – państwowe, prywatne i religijne – zapewniają szeroki system nauczania. Zajęcia przedszkolne odbywają się od 3. roku życia. Nauka jest obowiązkowa w wieku od 5 do 16 lat. Edukacja na Malcie jest oparta na modelu brytyjskim. Szkoła podstawowa trwa sześć lat, od 5 do 11 roku życia. W wieku 11 lat uczniowie zdają egzamin, aby dostać się do szkoły średniej. Po ukończeniu szkoły średniej w wieku 16 lat uczniowie przystępują do egzaminów maturalnych. Po zakończeniu obowiązkowego cyklu szkolnego, uczniowie są zachęcani do wyboru około 50 różnych kursów zawodowych i akademickich w sektorach policealnych, w tym w college’ach. Uczniowie ci poza tym, że pobierają bezpłatną naukę, otrzymują również stypendia finansowe w czasie swojej nauki[177]. Wydatki na szkolnictwo wynoszą około 8% PKB Malty, co jest czwartym wynikiem w Unii Europejskiej[178][179].

Począwszy od 2008 roku, są dwie szkoły międzynarodowe: Verdala International School i QSI Malta. Państwo płaci część wynagrodzenia nauczycieli w szkołach kościelnych.

Na Malcie znajdują się cztery uczelnie: Uniwersytet Maltański oraz Malta College of Arts, Science and Technology (MCAST), European Institute of Education i Institute of Tourism Malta[180].

Języki

edytuj
 
Widok na Pretty Bay, Ġnien Mons-Ġużeppi Minuti oraz Malta Freeport. Przeplatanie się nazw angielskich i maltańskich jest na Malcie powszechne

Języki maltański i angielski są językami urzędowymi na Malcie i są wykorzystywane do nauczania uczniów na poziomie szkół podstawowej i średniej, oba języki są również przedmiotami obowiązkowymi. Szkoły publiczne mają tendencję do stosowania zarówno maltańskiego i angielskiego w sposób zrównoważony, natomiast szkoły prywatne wolą używać w nauczaniu języka angielskiego. Język angielski jest językiem z wyboru na Uniwersytecie Maltańskim oraz w niektórych środowiskach, takich jak banki, biura rachunkowe, usługi medyczne i firmy informatyczne. Około 90% Maltańczyków potrafi się komunikować w języku angielskim. Około 14% Maltańczyków twierdzi, że używa języka angielskiego w rodzinie i 29% w pracy. Według badań Narodowego Urzędu Statystycznego Malty wynika, że 86,23% Maltańczyków „preferuje” rozmawiać w języku maltańskim, 11,76% w języku angielskim, natomiast 1,84% w języku włoskim. Na poziomie kultury i zwyczajów kulturowych, Maltańczycy dzielą się na dwie kategorie: tych, którzy popierają większe wykorzystanie maltańskiego, i tych, którzy popierają większe wykorzystanie języka angielskiego. W badaniu w 2001 roku, 43,2% badanych stwierdziło, że zazwyczaj czyta w języku angielskim, 48% stwierdziło, że ogląda telewizję i kino w języku angielskim, natomiast w języku maltańskim odpowiednio: 48% i 59,2%. Malta jest siedzibą licznych szkół języka angielskiego dla obcokrajowców[181].

Wśród języków obcych, 51% studentów wybrało naukę języka włoskiego, 38% wybrało język francuski[182][183]. Ogólnie, językiem włoskim potrafi się porozumiewać około 1/3 społeczeństwa, do 1936 roku język włoski był językiem urzędowym na Malcie[182].

Kultura

edytuj

Architektura i sztuka

edytuj
 
Artefakt Śpiąca Dama z czasów prehistorycznej cywilizacji maltańskiej

Architektura i sztuka maltańska odzwierciedla różne kultury, które stykały się z archipelagiem maltańskim na przestrzeni wieków. Początki maltańskiej architektury i sztuki mają związek z prehistoryczną cywilizacją maltańską. Cywilizacja ta budowała megalityczne świątynie blisko 6000 lat temu, pomiędzy IV a III tysiącleciem p.n.e[14]. Do dziś zachowały się ruiny oraz artefakty np. różne figurki. Po tym okresie, Malta była pod rządami Fenicjan, Kartaginy, a później Rzymian. Okres rzymski wprowadził dekoracyjne mozaikowe podłogi, marmurowe kolumnady i klasyczne posągi. Założono miasta m.in. Melite oraz Gaulos oraz budowano liczne świątynie i pałace. Do dzisiaj pozostało niewiele obiektów[184]. Części ruin oraz wiele artefaktów z tego okresu znajdują się obecnie w muzeum Domvs Romana. Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, Malta stała się częścią Cesarstwa Bizantyjskiego (533–870 r.), a później była pod panowaniem arabskim (870–1091). Praktycznie nie zachowały się żadne przykłady architektury bizantyjskiej i arabskiej, choć Arabowie wpłynęli na maltańską architekturę ludową i język. W okresie 1091–1530 Malta będąc częścią Hrabstwa i Królestwa Sycylii, miała styczność z różnymi stylami. Jednakże stosunkowo niewiele przykładów średniowiecznej architektury przetrwało do dnia dzisiejszego, poza kilkunastoma kaplicami i częścią zabudowań w Mdinie i Cittadelli[184]. Architektura maltańska rozkwitła podczas panowania Joannitów od 1530 do 1798 roku, gdy zaczęto budować w stylu renesansowym, a później w barokowym (zob. architektura barokowa na Malcie). Joannici sprowadzali również włoskich i flamandzkich manierystycznych malarzy do dekoracji swoich pałaców i kościołów. Po 1800 roku Malta stała się częścią Imperium Brytyjskiego, zaczęto używać stylów m.in. neoklasycystycznego i neogotyckiego[184].

Teatr, film i muzyka

edytuj
 
Wnętrze Teatru Manoel

Głównym teatrem na Malcie jest Teatr Manoel. Jego budowa została zakończona w 1731 roku. Znajduje się w nim siedziba Maltańskiej Orkiestry Symfonicznej(inne języki) (ang. Malta Philharmonic Orchestra)[185]. Według CNN Travel zaliczany jest do 15 najefektowniejszych teatrów na świecie[186]. Opera Królewska (Royal Opera House) była teatrem operowym i miejscem sztuki teatralnej. Zbudowana w 1866 roku, podczas bombardowania w 1942 roku została w wysokim stopniu uszkodzona. Miejsce zostało przebudowane i od 2013 roku funkcjonuje jako teatr pod gołym niebem. Malta 5D to kino działające w technologii 4D, gdzie obraz jest wyświetlany w technologii trójwymiarowej, są również dodawane dodatkowe bodźce m.in. dzięki ruchomym fotelom, rozpylaczom wody i zapachów, podmuchom powietrza[187].

Na Malcie odbywa się festiwal muzyczny Isle of MTV, w którym co roku uczestniczy około 50 000 osób[188]. Odbywają się tu również mniejsze festiwale np. Malta Jazz Festival, Malta Song Festival(inne języki). Malta International Choir Festival to międzynarodowy festiwal chóralny. Żaqq to maltański instrument. Għana(inne języki) to rodzaj maltańskiej muzyki ludowej.

Na Malcie rozwija się międzynarodowy przemysł filmowy[98]. Głównym studiem filmowym jest Mediterranean Film Studios. Valletta Film Festival to międzynarodowy festiwal filmowy.

Valletta, stolica Malty w 2018 roku była Europejską Stolicą Kultury[189].

Muzea i galerie

edytuj
 
Wnętrze Narodowego Muzeum Sztuk Pięknych
Główny artykuł: Muzea na Malcie.

Na Malcie istnieje ponad czterdzieści muzeów. Obejmują one eksponaty od czasów prehistorycznych po okres II wojny światowej[190]. Istnieją tu również muzea tematyczne. Jednym z głównych jest Narodowe Muzeum Archeologii, znajduje się w nim największy zbiór eksponatów z czasów prehistorycznych. Podobne zbiory są wystawiane w Muzeum Archeologii Gozo. Domvs Romana obejmuje zarówno ruiny, jak i artefakty z okresu rzymskiego zebrane z całej Malty. Fortifications Interpretation Centre to centrum wiedzy o fortyfikacjach Malty. Lascaris War Rooms to dawny tajny bunkier wykorzystywany w latach II wojny światowej jako brytyjska kwatera główna, później używana była przez NATO[191][192]. Narodowe Muzeum Wojny koncentruje się na tematyce wojennej. Malta Aviation Museum(inne języki) to muzeum lotnictwa, obejmuje trzy hangary wraz z historycznymi samolotami[193]. Najnowszym muzeum jest Muzeum Poczty Malty otwarte w 2016 roku.

Media

edytuj
Główny artykuł: Internet na Malcie.

Telewizja naziemna na Malcie jest nadawana w standardzie cyfrowym DVB-T od 2011 roku[194]. Główną państwową stacją telewizyjną jest Television Malta (TVM) należąca do grupy Public Broadcasting Services. Programy w jakości HD są nadawane zarówno w języku maltańskim, jak i angielskim. Telewizja TVM ma największą oglądalność w kraju na poziomie prawie 35%[195]. W 2021 roku powstał publiczny kanał informacyjny TVMNews+(inne języki), który zajął miejsce dotychczasowego kanału TVM2[196]. Istnieje też kilka innych mniejszych stacji telewizyjnych, w tym kilka nadawanych w języku maltańskim, oraz Smash Television(inne języki) nadawany w językach maltańskim i angielskim.

Głównymi wydawnictwami prasowymi są angielskojęzyczne: Times of Malta, Malta Today i Malta Independent(inne języki), które też oferują informacyjne portale internetowe. Oprócz powyższych, jednym z największych maltańskich serwisów internetowych jest Lovin Malta. Największymi operatorami telekomunikacyjnymi są Melita (przedsiębiorstwo)(inne języki) i GO (Malta)(inne języki)[197] (obydwaj oferujący telewizję kablową, dostęp do Internetu, telefon)[198][199] oraz epic (Malta)(inne języki) (dawniej Vodafone Malta, oferujący dostęp do Internetu oraz telefon)[200].

Na Malcie jest uruchomionych ponad 400 punktów dostępowych (tzw. hotspotów) z darmowym bezprzewodowym dostępem do Internetu (Wi-Fi). Od 2015 roku blisko osiem milionów użytkowników skorzystało z bezpłatnych punktów dostępowych, średnio 7500 użytkowników dziennie[201]. Malta Communications Authority uruchomił specjalną aplikację dla telefonów komórkowych, która za pomocą GPSa wskazuje najbliższe 10 darmowych punktów dostępowych do Internetu[202]. Darmowy bezprzewodowy Internet Wi-Fi funkcjonuje od 2020 roku również we wszystkich autobusach komunikacji miejskiej[203].

Święta

edytuj
Główny artykuł: Publiczne święta na Malcie.
Święta państwowe
Data Nazwa polska Nazwa maltańska Nazwa angielska
31 marca Dzień Wolności Jum il-Ħelsien Freedom Day
7 czerwca Sette Giugno Is-Sette Giugno Sette Giugno
8 września Dzień Zwycięstwa Jum il-Vitorja Victory Day
21 września Dzień Niepodległości Jum I-Indipendenza Independence Day
13 grudnia Dzień Republiki Jum ir-Repubblika Republic Day

Kuchnia

edytuj
Główny artykuł: Kuchnia maltańska.

Życie nocne

edytuj
 
Wieczór na Malcie

Malta przyciąga wielu turystów także ze względu na bogate życie nocne trwające codziennie przez cały rok[101][204]. Rozrywkowe życie nocne jest przede wszystkim skoncentrowane na północnym wybrzeżu Malty, głównie w St. Julian’s, Sliema, Buġibba w Saint Paul’s Bay, a w szczególności w imprezowej dzielnicy Paceville, która jest miejscem spotkań dla tysięcy młodych ludzi. W dzielnicy tej znajdują się dziesiątki dyskotek, klubów, barów, restauracji, kin i kasyn. Większość klubów i dyskotek jest położona obok siebie, ma bezpłatny wstęp, jest zwykle otwarta do wczesnych godzin porannych oraz grane są w niej różne gatunki muzyczne. Niektóre dyskoteki są na świeżym powietrzu. Jednym z popularniejszych takich obiektów jest Café del Mar Malta, znajdujący się obok Malta National Aquarium[205]. Istnieje tu szereg klubów nocnych ze striptizem. Malta staje się również coraz bardziej popularna w organizowaniu wieczorów kawalerskich[101][204][206][181][207][208][209][210].

Dla osób preferujących spokojniejsze życie nocne, otwarty jest szereg barów, kawiarni, pubów, bistro, restauracji, winiarni oraz ekskluzywnych lokali rozsianych po całym archipelagu. Wiele z nich ma ogródki i tarasy z widokiem na morze. Na Malcie odbywają się wieczorne imprezy kulturalne, jak również lokalne uroczystości – tzw. festa[204][211][212][181][213][214][209][215][216][217].

Opieka zdrowotna

edytuj
Główny artykuł: System opieki zdrowotnej na Malcie.
 
Mater Dei Hospital

Maltański system opieki zdrowotnej jest finansowany z podatków oraz ubezpieczeń społecznych i obejmuje większość usług medycznych w zakładach opieki zdrowotnej (centra medyczne, kliniki) i szpitalach publicznych. Obywatele Unii Europejskiej mogą korzystać z bezpłatnej opieki zdrowotnej, ale tylko po okazaniu Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego, wraz z dokumentem tożsamości.

Centra medyczne świadczą podstawowe usługi medyczne. Usługi medyczne – oprócz lekarza ogólnego obejmują również usługi specjalistyczne. Na Malcie funkcjonuje dziewięć centrów medycznych, osiem na wyspie Malta i jedno na wyspie Gozo[218]. Na Malcie funkcjonują dwa publiczne szpitale ogólne: Mater Dei Hospital w Msida na wyspie Malta oraz Gozo General Hospital w Rabacie na wyspie Gozo. Działają tu także publiczne szpitale specjalistyczne oraz szpitale prywatne[219][220][221][222][223]. Apteki na Malcie funkcjonują w każdej miejscowości. Większość aptek oprócz dostarczania leków, oferuje również dodatkowo płatną usługę lekarską[224].

Zobacz też

edytuj
Informacje w projektach siostrzanych
   Multimedia w Wikimedia Commons
   Cytaty w Wikicytatach
   Wiadomości w Wikinews
   Informacje w Wikipodróżach
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g Malta. Europa.eu. [dostęp 2024-08-27]. (pol.).
  2. ↑ a b c d e f g nso.gov.mt: Census of Population and Housing 2021.
  3. ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).
  4. ↑ a b Department of Information of Malta: Flags, Symbols and their uses.
  5. ↑ a b Creativemalta.gov.mt: Draft National Strategy for the Cultural and Creative Industries – Creative Malta. [dostęp 2014-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-28)].
  6. ↑ a b „This very crowded isle: England is most over-populated country in EU” – Daily Mail.
  7. ↑ a b Od Żebbuġ w Republice Malty o współrzędnych geograficznych 36°04′48,2″N 14°15′06,7″E/36,080056 14,251861 do Cava d’Aliga (Scicli) we Włoszech o współrzędnych geograficznych 36°43′22,5″N 14°41′10,9″E/36,722917 14,686361 – Google Maps.
  8. ↑ a b Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas – Eurostat, 2020.
  9. ↑ a b c The Prehistoric Archaeology of the Temples of Malta – bradshawfoundation.com.
  10. ↑ Għar Dalam. heritagemalta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-30)]. – Heritage Malta.
  11. ↑ Għar Dalam – showcaves.com.
  12. ↑ Ian Shaw, Robert Jameson: A Dictionary of Archaeology. John Wiley & Sons, 2008, s. 374. ISBN 978-0-470-75196-1. [dostęp 2015-09-05].
  13. ↑ Emma Blake, A. Bernard Knapp: The Archaeology of Mediterranean Prehistory. John Wiley & Sons, 2008, s. 158–161. ISBN 978-1-4051-3724-9. [dostęp 2015-09-05].
  14. ↑ a b c Megalithic Temples of Malta – UNESCO.
  15. ↑ a b Ħal Saflieni Hypogeum – UNESCO.
  16. ↑ City of Valletta – UNESCO.
  17. ↑ 2018 Human Development Report – United Nations Development Programme (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju).
  18. ↑ Worldwide quality-of-life index – The Economist, 2005.
  19. ↑ University of Leicester produces the first-ever 'world map of happiness' – eurekalert.org.
  20. ↑ University of Leicester Produces the first ever World Map of Happiness – University of Leicester (Uniwersytet w Leicester).
  21. ↑ a b Jahreszeitenklimate nach Troll und Paffen.
  22. ↑ a b World Map of Köppen–Geiger Climate Classification.
  23. ↑ a b Malta & Gozo – Juliet Rix, ISBN 978-1-84162-888-2.
  24. ↑ a b Coastal Cliffs – UNESCO.
  25. ↑ a b c Times of Malta: Population up 52,000 in Malta in five years – but only by 1,300 in Gozo.
  26. ↑ State of the Environment Report for Malta 1998. mepa.org.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)]..
  27. ↑ Raimondo Catalano: CENNI SUL MEDITERRANEO MARINO. APPUNTI DI GEOLOGIA REGIONALE. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-23)]. (wł.).
  28. ↑ Malte préhistorique, une île de Pâques méditerranéenne?. W: Jean Courtin: Le Carrefour Maltais. Edisud, 1995. ISBN 2-85744-801-5. (fr.).
  29. ↑ Population on 1 January by age groups and sex – cities and greater cities – Eurostat, 2019.
  30. ↑ Demographia: World Urban Areas.
  31. ↑ „Study on Urban Functions”. espon.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-28)]. – European Spatial Planning Observation Network, 2007.
  32. ↑ Eurostat: Population on 1 January by broad age group, sex and metropolitan regions 2020.
  33. ↑ World Urbanization Prospects 2018 – Department of Economic and Social Affairs/Population Division, United Nations.
  34. ↑ „Interim Territorial Cohesion Report” – Preliminary results of ESPON and EU Commission studies.
  35. ↑ „Doing Business with Malta” – Global Market Briefings, s. 167, ISBN 978-1905050260.
  36. ↑ Stefan Goodwin, Malta, Mediterranean Bridge, Westport, Conn.: Bergin & Garvey, 2002, s. 68, ISBN 978-0897898201, OCLC 144589367.
  37. ↑ Oliver Friggieri, Introducing Malta: A City State, complete and fragile [online], 2015.
  38. ↑ Malta – European Central Bank.
  39. ↑ a b Long Finance: The Global Financial Centres Index 28. marzec 2018.
  40. ↑ Metropolitan areas in Europe. inta-aivn.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-20)]. – Federal Institute for Research on Building, Urban Affairs and Spatial Development, 2011.
  41. ↑ Die Klimatypen der Erde – Pädagogische Hochschule in Heidelberg.
  42. ↑ Malta tops International Living’s 2011 Quality of Life Best Climate Index.
  43. ↑ Valletta is crowned the sunniest city in Europe – bay.com.mt, 2016.
  44. ↑ Sunniest Cities in Europe – currentresults.com, 2016.
  45. ↑ a b weather2travel.com: Valletta Climate Guide.
  46. ↑ a b c d maltaweather.com (Meteo Malta & MaltaMedia): Malta’s Climate. [dostęp 2014-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-06)].
  47. ↑ Sunshine & Daylight Hours in Luqa, Malta – climatemps.com.
  48. ↑ Malta, stepping stone into Europe, offers more than 300 days of sunshine – hedgeweek.com.
  49. ↑ Stephen O’Shea: Morze Wiary – islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim doby średniowiecza. Wyd. I. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 289. ISBN 978-83-7510-087-7.
  50. ↑ Historia Wielkiego Oblężenia znana jest tylko ze źródeł chrześcijańskich, trudne jest więc dokładne oszacowanie sił tureckich. Zależnie od źródeł liczba atakujących waha się od 20 do nawet 100 tys., jednak najczęściej podawana i dość prawdopodobna to 40 tys.
  51. ↑ Mariusz Misztal: Historia Malty. W: Józef Laptos: Historia małych krajów Europy: Andora, Liechtenstein, Luksemburg, Malta, Monako, San Marino. Wrocław: Ossolineum, 2002, s. 302–304. ISBN 83-04-04590-7.
  52. ↑ Donald Hall: British Orders Decorations and Medals, 1974, Balfour Book, s. 37.
  53. ↑ CONSTITUTION OF MALTA. justiceservices.gov.mt, 1964-09-21 (z późniejszymi zmianami). s. 7. [dostęp 2019-11-01]. (ang.).
  54. ↑ Dom Mintoff, Malta’s political giant, passes away, August 20, 2012 (ang.).
  55. ↑ Dom Mintoff awarded Al-Qathafi Peace Prize, MaltaMedia News Aug, 2008 (ang.) dostęp 2013-04-17.
  56. ↑ Malta. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-09-01].
  57. ↑ Cyprus and Malta adopt the euro. bbc.co.uk, 2008-01-01. [dostęp 2015-07-18]. (ang.).
  58. ↑ Chris Scicluna: Malta joins euro zone. reuters.com, 2008-01-01. [dostęp 2015-07-18]. (ang.).
  59. ↑ General Election 2013 Results – gov.mt.
  60. ↑ GENERAL ELECTIONS ACT – Department of Information (doi.gov.mt).
  61. ↑ Division of Powers, Malta – portal.cor.europa.eu.
  62. ↑ Local Councils Act, Chapter 363.
  63. ↑ About Local Government. lca.org.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-07)]. – Local Councils Association official page.
  64. ↑ Profile. lca.org.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. – Local Councils Association official page.
  65. ↑ Rozporządzenie Komisji (UE) nr 1319/2013 z dnia 9 grudnia 2013 r. zmieniające załączniki do rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustalenia wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS).
  66. ↑ Health Systems in Transition. Malta – Health system review – European Observatory on Health Systems and Policies, Vol. 16 No. 1 2014.
  67. ↑ a b c The 2011 Census of Population and Housing – National Statistics Office Malta.
  68. ↑ National Statistics Office, Malta, 2011.
  69. ↑ Times of Malta: Population peaks at 475,701.
  70. ↑ a b lovinmalta.com: Over 100,000 Foreigners Now Living In Malta As Island’s Population Just Keeps Ballooning.
  71. ↑ a b newsbook.com.mt: 20% of Malta’s residents are foreigners.
  72. ↑ a b c d e f g Special Eurobarometer 493, European Union: European Commission, September 2019, pages 229–230". Eurostat.
  73. ↑ a b c d Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-08-01].
  74. ↑ a b c Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-08-01].
  75. ↑ Sunday Mass Attendance Census 2005. discern-malta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-21)]. – Institute for Research on the Signs of the Times, 2006.
  76. ↑ Percentage of Maltese who attend Church has dropped to about 40% – Mgr Charles Scicluna – independent.com.mt, 2015.
  77. ↑ a b The Catholic Church in Contemporary Malta – AboutMalta.com.
  78. ↑ a b c d International Business Publications: Malta Central Bank & Financial Policy Handbook. Washington, DC: International Business Publications, 2005-03-03. ISBN 978-0-7397-3340-0. (ang.).
  79. ↑ a b 14: The Maltese Economy. W: Noah Tesch: Cyprus, Greece, and Malta. London: Britannica Educational Publishing, 2013-06-01, seria: The Britannica Guide to Countries of the European Union. ISBN 978-1-61530-985-6. (ang.).
  80. ↑ a b Ivan Camilieri. Maltese salaries are below the EU average but taxes among the lowest. „Times of Malta”, 17 czerwca 2012. 
  81. ↑ Malta Average Gross Wages – tradingeconomics.com.
  82. ↑ a b „Top reasons to invest in Malta”. maltaenterprise.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-16)]. – Malta Enterprise, 2012.
  83. ↑ Harmonised unemployment rate by sex – Eurostat.
  84. ↑ Unemployment by sex and age – monthly data – Eurostat.
  85. ↑ Eurostat, Annual inflation up to 2.0% in the euro area [online] (ang.).
  86. ↑ Freedom of the Press 2015 – Freedom House, 2015.
  87. ↑ Democracy Index 2014 – The Economist, 2014.
  88. ↑ World Risk Index 2014. worldriskreport.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-18)]. – United Nations University – Insitute for Environment and Human Security, Alliance Development Works.
  89. ↑ Which holiday destinations are most at risk from a natural disaster? – Daily Mail, 2016.
  90. ↑ Najbezpieczniejsze kraje świata – http://turystyka.wp.pl.
  91. ↑ The safest places to visit around the world include Iceland, the Bahamas and Malta – Daily Mail, 2016.
  92. ↑ Expat Insider – InterNations.org, 2016.
  93. ↑ The 10 Best Places in the World to Retire in 2017 – nextavenue.org.
  94. ↑ The World’s Best Places to Retire in 2017 – internationalliving.com.
  95. ↑ Best Places To Retire In 2018 – Global Finance.
  96. ↑ „Malta: A secure and stable financial centre”. the-european.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-28)]. – The European.eu,2013.
  97. ↑ Światowa Organizacja Turystyki: UNWTO Tourism Highlights: 2020 Edition. (ang.).
  98. ↑ a b Filming in Malta – visitmalta.com.
  99. ↑ Casinos in Malta, gamble and play all your favourite games – malta.com.
  100. ↑ Casinos – visitmalta.com.
  101. ↑ a b c Nightlife in Malta: bars, pubs and clubs – malta.com.
  102. ↑ Malta Stock Exchange – strona oficjalna.
  103. ↑ Malta Stock Exchange. world-exchanges.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-07)]. – World Federation of Exchanges.
  104. ↑ Malta. Port system. Portius, International and EU Port Law Centre. [dostęp 2014-12-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-27)].
  105. ↑ Port of Valletta. transport.gov.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-31)]. – Transport Malta.
  106. ↑ Cruise Activities in MedCruise Ports. Statistics 2017 – MedCruise Association, 2017.
  107. ↑ APPA: World Port Rankings 2011.
  108. ↑ Container Terminals, Traffic. maltafreeport.com.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-11)]. – Malta Freeport site.
  109. ↑ Port of Marsaxlokk. transport.gov.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-06)]. – Transport Malta.
  110. ↑ Passenger Fares. virtuferries.com. [dostęp 2015-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-23)].
  111. ↑ Prom z Valletta – directferries.pl.
  112. ↑ Promy Virtu Ferries. aferry.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-31)]. – aferry.pl.
  113. ↑ New ferry service to run route between Malta and Sicily [online], independent.com.mt.
  114. ↑ sicily to malta ferry [online], maltainfoguide.com.
  115. ↑ Malta airport sees record 7.3 million passengers in 2019 – Times of Malta, 2020.
  116. ↑ Annual Statistical Summary 2016. miamain.blob.core.windows.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-25)]. – Malta International Airport.
  117. ↑ miejsca docelowa – Oficjalna Strona Ryanair, 2016.
  118. ↑ Loty na Maltę 2015 – maltaigozo.pl.
  119. ↑ General Info on Driving in Malta. transport.gov.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-12)]. – transport.gov.mt.
  120. ↑ Road Safety: new statistics call for fresh efforts to save lives on EU roads – European Commission, Press Release Database, 2015.
  121. ↑ Metro would consist of four lines, one linked to Gozo – independent.com.mt.
  122. ↑ PN unveils metro plan: first train in five years – maltatoday.com.mt.
  123. ↑ Maltese Public Transport since 1856 – Maltese History & Heritage.
  124. ↑ Bus Service. transport.gov.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-11)]. – transport.gov.mt.
  125. ↑ independent.com: Budget 2022: Free public transport to all Maltese residents as from October 2022.
  126. ↑ a b MaltaSightSeeing.
  127. ↑ CitySightseeing Malta.
  128. ↑ Beaches & Bays – visitmalta.com.
  129. ↑ Mellieha Bay – airmalta.com.
  130. ↑ Marsalforn – airmalta.com.
  131. ↑ The 50 best beaches in the world – The Guardian.
  132. ↑ Bathing water quality 2018 – 2019-05-23.zip [zip], Europejska Agencja Środowiska (ang.).
  133. ↑ Malta at top of EU list of bathing water quality – timesofmalta.com, 2015.
  134. ↑ Blue Flag sites – www.blueflag.global.
  135. ↑ Natural Attractions: Ninu’s Cave – visitmalta.com.
  136. ↑ Natural Attractions: Xerri’s Grotto – visitmalta.com.
  137. ↑ Natural Attractions: Calypso’s Cave – visitmalta.com.
  138. ↑ L-Ghar tal-Mixta – Times of Malta, 2006.
  139. ↑ Zawalił się słynny most skalny na Malcie. Lazurowe Okno przepadło na zawsze, „WPROST.pl”, 8 marca 2017 [dostęp 2017-03-08] (pol.).
  140. ↑ Chadwick Lakes – Air Malta.
  141. ↑ The Inland Sea and Tunnel – malta.com.
  142. ↑ St. Peter’s Pool – Air Malta.
  143. ↑ Għar Dalam – Heritage Malta.
  144. ↑ Hal Saflieni Hypogeum. heritagemalta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-21)]. – Heritage Malta.
  145. ↑ Ras il-Wardija – National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands.
  146. ↑ St. Paul’s Catacombs. heritagemalta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-22)]. – Heritage Malta.
  147. ↑ Maltese Catacomb Complexes – UNESCO.
  148. ↑ Domvs Romana. heritagemalta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-17)]. – Heritage Malta.
  149. ↑ Religious Sites – visitmalta.com.
  150. ↑ The Grandmaster’s Palace in Valletta – malta.com.
  151. ↑ Grand Master’s Palace. maltacultureguide.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-01)]. – maltacultureguide.com.
  152. ↑ a b San Anton Palace and garden, Attard – timesofmalta.
  153. ↑ Casa Rocca Piccola – cityofvalletta.org.
  154. ↑ Casa Rocca Piccola – visitmalta.com.
  155. ↑ Heritage Malta: Fort St. Elmo.
  156. ↑ Victoria Lines Fortifications – UNESCO.
  157. ↑ Xarolla Windmill – The Malta Windmill Database.
  158. ↑ Ta’ Kola Windmill – Heritage Malta.
  159. ↑ Ta 'Kola Windmill – The Malta Windmill Database.
  160. ↑ Wignacourt Aqueduct, Attard. National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. [dostęp 2014-12-21]. (ang.).
  161. ↑ Mdina – UNESCO.
  162. ↑ Cittadella (Victoria – Gozo) – UNESCO.
  163. ↑ Explore Gozo – Tas-Salvatur – Gozo.com.
  164. ↑ Mediterraneo Marine Park. mediterraneopark.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-05)]. – oficjalna strona.
  165. ↑ LWS Animal Park – malta.com.
  166. ↑ About US – Malta National Aquarium.
  167. ↑ Buġibba Water Park – energy.gov.mt
  168. ↑ Largest family park inaugurated – timesofmalta.com, 2013.
  169. ↑ a b c Malta Gardens – visitmalta.com.
  170. ↑ Beautiful Gardens in Malta. myguidemalta.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-26)]. – My Guide Malta.
  171. ↑ Gardens in Valletta – Air Malta.
  172. ↑ San Antonio Palace and Gardens. National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. (ang.).
  173. ↑ Buskett and Wied il-Luq – BirdLife International Data Zone.
  174. ↑ Palazzo Parisio – Gardens in Malta – visitmalta.com.
  175. ↑ Gardjola Gardens – Gardens in Malta – visitmalta.com.
  176. ↑ Argotti Botanical Gardens – Gardens in Malta – visitmalta.com.
  177. ↑ Education in Malta – aboutmalta.com.
  178. ↑ Country Comparison to the World, Education expenditures (% of GDP). cia.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-17)]. – The World Factbook.
  179. ↑ Malta. cia.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-16)]. – The World Factbook, Central Intelligence Agency.
  180. ↑ Malta – Ranking Web of Universities.
  181. ↑ a b c Malta: Nightlife and clubs – nightlife-cityguide.com.
  182. ↑ a b A view of the linguistic situation in Malta – Ignasi Badia i Capdevila, Noves SL. Revista de Sociolingüística 2004.
  183. ↑ Maltese – an unusual formula. macmillandictionary.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-07)]. – MED Magazine.
  184. ↑ a b c R.V. Galea: Architecture in Malta. s. 99–107.
  185. ↑ Manoel Theatre – maltaattraction.com.
  186. ↑ 15 of the world’s most spectacular theaters – CNN.
  187. ↑ Malta 5D – strona główna.
  188. ↑ Isle of MTV Concert – visitmalta.com.
  189. ↑ Valletta 2018 – valletta2018.org.
  190. ↑ Museums & Art Galleries in Malta – visitmalta.com.
  191. ↑ History. lascariswarrooms.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-06)]. – Lascaris War Rooms Official Page.
  192. ↑ Lascaris War Rooms – visitmalta.com.
  193. ↑ Ogden, Bob. Aviation Museums and Collections of Mainland Europe. 2006. Air-Britain (Historians) Limited. Tonbridge, Kent. ISBN 0-85130-375-7. s. 339.
  194. ↑ Digital Switchover [online], Malta Communications Authority.
  195. ↑ One TV beats TVM in audience airtime [online], Times of Malta [dostęp 2021-10-11] (ang.).
  196. ↑ PBS announces new station TVMnews+ [online], MaltaToday.com.mt [dostęp 2021-10-11] (ang.).
  197. ↑ TV and Internet in Malta [online], expat-quotes.com (ang.).
  198. ↑ Internet, TV, Telephony and Mobile [online], melita.com (ang.).
  199. ↑ Welcome to GO [online], go.com.mt (ang.).
  200. ↑ Network [online], epic.com.mta (ang.).
  201. ↑ 7,500 daily users access the Internet via MCA free Wi-Fi hotspots [online], mca.org.mt (ang.).
  202. ↑ MCA Free Wi-Fi locator App ranks amongst top 10 free Apps in Google Play [online], mca.org.mt (ang.).
  203. ↑ UPDATE Wifi on buses [online], publictransport.com.mt (ang.).
  204. ↑ a b c Nightlife in Malta – wheresmalta.com.
  205. ↑ Café del Mar Global. cafedelmar.com.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-30)]. – cafedelmar.com.mt.
  206. ↑ Nightlife in Paceville – malta.com.
  207. ↑ Clubbing – visitmalta.com.
  208. ↑ Nightlife in Malta – malta-guide.net.
  209. ↑ a b Nightlife – airmalta.com.
  210. ↑ Clubbing and parties – airmalta.com.
  211. ↑ Nightlife in Sliema, Malta – malta.com.
  212. ↑ Nightlife in Portomaso – malta.com.
  213. ↑ Enjoy The Nightlife – visitmalta.com.
  214. ↑ Malta nightlife – telegraph.co.uk.
  215. ↑ Paceville and St Julian’s – airmalta.com.
  216. ↑ Musical events – airmalta.com.
  217. ↑ Village Festa Malta – wheresmalta.com.
  218. ↑ Health Centres – health.gov.mt/.
  219. ↑ Healthcare delivery in Malta. pwc.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-13)]. – PricewaterhouseCoopers, 2012.
  220. ↑ Hospitals – gov.mt.
  221. ↑ Health Care in Malta. The Maltese healthcare system – legal-malta.com.
  222. ↑ Health care in Malta, hospitals, health centres and pharmacies – malta.com.
  223. ↑ Health – visitmalta.com.
  224. ↑ Pharmacies in Malta and Gozo – malta.com.

Linki zewnętrzne

edytuj
  Wikimedia Atlas: Malta – wikiatlas z mapami w Wikimedia Commons
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Malta&oldid=75017471”