Poniewież
Poniewież (lit. Panevėžys ⓘwymowa) – miasto w północnej Litwie nad rzeką Niewiażą, siedziba okręgu poniewieskiego. Piąte co do wielkości miasto na Litwie (114,5 tys. mieszkańców w 2012 roku), największa miejscowość północno-wschodniej Litwy, historyczna stolica Ziemi Upickiej. Ważny węzeł komunikacyjny. Miasto zamieszkiwane jest głównie przez Litwinów.
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Okręg | |||||
| Burmistrz | |||||
| Powierzchnia |
52 km² | ||||
| Populacja (2015) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
845 | ||||
| Kod pocztowy |
LT-35200 | ||||
Położenie na mapie Litwy  | |||||
 55°44′N 24°21′E/55,733333 24,350000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Miejsce obrad sejmików ziemskich powiatu upickiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[1].
.jpg)
Historia
edytujOsada położona na prawym brzegu Niewiaży powstała w XV wieku w dobrach królewskich. Pierwsze wzmianki o Poniewieżu pochodzą z 1503, miejscowość wymieniono w dokumentach sporządzonych dla polskiego króla Aleksandra Jagiellończyka. Cztery lata później erygowano pierwszą poniewieską parafię. W 1519 na drugim brzegu rzeki powstał tak zwany Nowy Poniewież, który w 1550 stał się siedzibą powiatu przeniesionego z Upity. W 1704 roku pod Poniewieżem doszło do potyczek wojsk polskich ze szwedzkimi. Około 1780 miejscowość została połączona utwardzoną szosą z Wilnem. W 1792 Poniewież uzyskał prawa miejskie, ale nie wpłynęło to znacząco na jego rozwój. Ważną rolę odegrało w czasie powstań 1830 i 1863 roku, po którym zamknięto miejscowe słynne gimnazjum. W 1843 roku włączone do guberni kowieńskiej. Przeprowadzenie linii kolejowej Radziwiliszki – Dyneburg wywołało ożywienie gospodarcze i rozwój miasta. W 1926 do Poniewieża przeniesiono stolicę biskupstwa. Podczas I i II wojny światowej część zabudowy uległa zniszczeniu, dlatego miasto posiada małą liczbę zabytków.
W latach 1919-1940 w mieście działało jedno z czterech na przedwojennej Litwie gimnazjów polskich.
W okresie międzywojennym Poniewież był także ważnym ośrodkiem religijnym i kulturalnym mniejszości żydowskiej. Podczas II wojny światowej miejscowa społeczność żydowska została wymordowana przez Niemców i ich litewskich kolaborantów[2]. W serii egzekucji przeprowadzonych w okolicach Poniewieża latem 1941 roku zamordowano ponad 8,7 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci[3].
22 lipca 1944 do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, a Poniewież wraz z całą Litwą stał się częścią ZSRR. Czasy rządów sowieckich charakteryzowały się gwałtownym rozwojem miasta, w tym rozwojem przemysłu. W latach 1959–1979 nastąpił szybki rozwój demograficzny, a liczba ludności przekroczyła 100 tysięcy. Przez następne 10 lat wskutek budowy osiedli z wielkiej płyty i rozszerzenia granic miasta liczba ta wzrosła o kolejne 30 tysięcy. Obecnie Poniewież jest miastem przemysłowym, które nadal ulega ciągłym przemianom.
W Poniewieżu urodził się w 1882 roku Seweryn Ludkiewicz – polski minister rolnictwa i dóbr państwowych w II RP, a rok później (1883) jego brat – Zdzisław Ludkiewicz – polski ekonomista rolny, rektor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW), minister reform rolnych w II RP, a w 1925 Zygmunt Ławrynowicz – polski poeta emigracyjny, tłumacz i publicysta.
Zabytki
edytujDo najważniejszych zabytków należą:
- kościół św. św. Piotra i Pawła, neobarokowy, zbudowany w 1884, jest najważniejszą świątynią tak zwanego Starego Poniewieża. Wybudowano go na miejscu wcześniejszego kościoła, którego historia sięgała 1785. Za prezbiterium znajduje się wiele polskich grobów, wiele z nich jest starszych od samego kościoła.
- kościół Świętej Trójcy – popijarski, klasycystyczny, zbudowany w 1803 Kościół zamknięto w 1832 i w 1847 zamieniono na sobór prawosławny. Do katolików wrócił w 1918. Po drugiej wojnie światowej funkcjonował jako sala wystawowa. W 1989 zwrócono go wiernym.
- Przy kościele był klasztor pijarów ufundowany w 2 poł. XVIII w. przez Krzysztofa z Lubrańca Dąmbskiego, starostę bernatańskiego[4]. Klasztor prowadził szkołę zamienioną w gimnazjum o wysokim poziomie nauczania. Zamknięto ją w 1863. A w 1872 otworzono tu seminarium nauczycielskie. Gimnazjum ponownie działało w okresie międzywojennym. Klasztor został skasowany w 1832 przez władze carskie i urządzono w nim koszary.
- Katedra pod wezwaniem Chrystusa-Króla. Budowę świątyni rozpoczęto w 1904, przerwano w okresie I wojny światowej. Wznowiono budowę według nowych planów z przeznaczeniem na świątynię katedralną. Wybudowana w stylu eklektycznym z elementami neobaroku i neoklasycyzmu.
- Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego z 1894[5]
- Budynek dawnego sądu powiatowego (upickiego), najstarszy w Poniewieżu z 1614. Znajdowały się w nim później archiwa sądowe.
Gospodarka
edytujMiasto jest ważnym ośrodkiem przemysłowym. W Poniewieżu funkcjonują zakłady: przemysłu elektronicznego, meblarskiego, budowlanego, spożywczego i tekstylnego. Do najważniejszych zakładów należą: „Ekranas” – zajmujący się wyrobem produktów szklanych i kryształowych, browar „Kalnapilis” oraz „Linas” – wytwarzający produkty lniane.
Kultura
edytujPoniewież jest znany również dzięki bogatej działalności artystycznej: 6 teatrów, zespoły folklorystyczne, galeria sztuki, galeria XX wieku. W maju 2024 otwarto muzeum Stasysa Eidregivičiusa[6].
Sport
edytuj- Ekranas Poniewież – klub piłkarski.
- FK Poniewież – klub piłkarski.
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 33.
- ↑ Panevėžys, Panevėžys County, Lithuania. yadvashem.org. [dostęp 2019-06-10].
- ↑ Yitzhak Arad: The Holocaust in the Soviet Union. Lincoln i Jerusalem: University of Nebraska Press i Yad Vashem, 2009, s. 143. ISBN 978-0-8032-4519-8. (ang.).
- ↑ Fontes Histroriae Lituaniae, vol. VIII, Visitatio decanatus wiłkomieriensis iussu et voluntate Ignatii Jacobi Massalski episcopi vilnensis A.D. 1784 peracta, Wilno 2009, s. 171–172.
- ↑ G. Szlewis, Православные храмы Литвы, Свято-Духов Монастыр, Vilnius 2006, ISBN 9986-559-62-6, s. 435.
- ↑ Titulinis [online], Stasys Museum [dostęp 2024-06-02] (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Poniewież, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 771.