Przejdź do zawartości

Alchemia: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
TjBot (dyskusja | edycje)
18 672 edycje
m r2.7.2) (Robot dodał br:Alkimiezh
→Linki zewnętrzne: link do YouTube
 
(Nie pokazano 94 wersji utworzonych przez 59 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{DisambigR|nauki|[[Alchemia (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Inne znaczenia|nauki|[[Alchemia (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
[[Plik:Alchemik Sedziwoj Matejko.JPG|thumb|upright=1.4|„[[Alchemik Sędziwój]]”, obraz [[Jan Matejko|Jana Matejki]]]]
'''Alchemia''' – [[protonauka|przednaukowa praktyka]] łącząca elementy zawarte obecnie w [[chemia|chemii]], [[fizyka|fizyce]], [[sztuka|sztuce]], [[semiotyka|semiotyce]], [[psychologia|psychologii]], [[metalurgia|metalurgii]], [[medycyna|medycynie]], [[astrologia|astrologii]], [[mistycyzm]]ie i [[religia|religii]]. Wspólnym celem alchemików było odkrycie metody [[transmutacja|transmutacji]] [[ołów|ołowiu]] w [[złoto]] ([[kamień filozoficzny]]), lekarstwa na wszelkie choroby ([[panaceum]]) oraz eliksiru nieśmiertelności. Alchemię można uważać za bezpośredniego przodka współczesnej [[chemia|chemii]].


'''Alchemia''' – [[protonauka|przednaukowa praktyka]] łącząca elementy, które zawarte są obecnie w [[chemia|chemii]], [[fizyka|fizyce]], [[sztuka|sztuce]], [[Semiotyka (językoznawstwo)|semiotyce]], [[psychologia|psychologii]], [[parapsychologia|parapsychologii]], [[metalurgia|metalurgii]], [[medycyna|medycynie]], [[astrologia|astrologii]], [[mistycyzm]]ie i [[religia|religii]]. Wspólnym celem alchemików było odkrycie metody [[transmutacja|transmutacji]] [[ołów|ołowiu]] w [[złoto]] ([[kamień filozoficzny]]), lekarstwa na wszelkie choroby ([[panaceum]]), [[eliksir życia|eliksiru nieśmiertelności]] czy sztuczne stworzenie ludzkiego życia ([[homunkulus]]). Alchemię można uważać za bezpośredniego przodka współczesnej chemii.
Alchemia symboliczna to także część [[obrządek|rytuału]] "[[wolnomularstwo|wolnomularskiej]] podróży" symbolizująca między innymi [[ascetyzm|ascezę]] prowadzącą do masońskiej [[gnosis]] – wiedzy dla [[inicjacja|wtajemniczonych]].


Alchemia symboliczna to także część [[obrządek|rytuału]] „[[wolnomularstwo|wolnomularskiej]] podróży” symbolizująca między innymi [[ascetyzm|ascezę]] prowadzącą do masońskiej [[Gnoza|gnosis]] – wiedzy dla [[inicjacja|wtajemniczonych]].
Słowo ''alchemia'' pochodzi od [[język arabski|arabskiego]] ''al-chimija''(الكيمياء lub الخيمياء), które prawdopodobnie tworzy przedrostek ''al-'' i [[język grecki|greckie]] słowo χυμεία (chymeia – łączyć, stapiać).


Słowo ''alchemia'' pochodzi od [[język arabski|arabskiego]] ''al-kīmijāʾ'' (الكيمياء), które złożone jest z arabskiego [[rodzajnik]]a określonego ''al-'' oraz prawdopodobnie [[język grecki|greckiego]] słowa χυμεία (''chymeia'' „łączenie, stapianie”)<ref>{{Cytuj |tytuł = alchemy {{!}} Origin and meaning of alchemy by Online Etymology Dictionary |data dostępu = 2019-10-15 |opublikowany = www.etymonline.com |url = https://www.etymonline.com/word/alchemy |język = en}}</ref>.
Istnieje teoria wywodząca słowo ''khemeia'' (chymeia) od słowa Kham, będącego określeniem Egiptu (według wersji króla Jakuba użyte jest ono w Biblii w imieniu „Cham”). Według innej teorii ''khemeia'' pochodzi od greckiego ''khumos'', czyli sok roślinny i oznacza sztukę pozyskiwania płynów.
[[Plik:Alchemik Sedziwoj Matejko.JPG|thumb|350px|right|"[[Alchemik Sędziwój]]", obraz [[Jan Matejko|Jana Matejki]]]]


== Historia alchemii ==
== Historia alchemii ==
[[Plik:Alchemical Laboratory - Project Gutenberg eText 14218.jpg|mały|upright=1.4|Laboratorium alchemiczne]]
=== Starożytność ===
Rozwój ''alchemii'' w Egipcie związany był z balsamowaniem zmarłych. Ten praktyczny cel ściśle łączył się z wierzeniami religijnymi i praktykami na cześć boga [[Thot|Tota]] (Totha). W [[papirus]]ach egipskich i [[manuskrypt]]ach greckich można odnaleźć zdanie (przypisywane Tothowi): ''tego, czego oczekujesz, nie osiągniesz, jeżeli ciałom nie odbierzesz ich stanu cielesnego i jeżeli substancji bezcielesnych nie zdołasz przekształcić w ciała''. Zdanie to stało się podstawą alchemii średniowiecznej. Greccy [[Filozofia|filozofowie]] w odróżnieniu od Egipcjan starali się oddzielać [[filozofia|filozofię]] i wiedzę od [[religia|religii]], jednak ''khemeia'' była tak silnie związana z religią, że utożsamili oni swojego boga Hermesa z egipskim Totem wprowadzając do swego światopoglądu [[mistycyzm]]. Związek khemeii z religią i jej praktykami był bardzo silny, a dodatkowo wzmacniamy przez zawiłą symbolikę stosowaną przez adeptów tej tajemnej nauki. Właśnie od boga Totha ma pochodzić słynna [[tablica szmaragdowa]]. Teksty na niej wyryte zawarte były wraz z komentarzami w różnych pismach hermetycznych (nazwa pochodzi od [[Hermes]]a, choć nazwa jednocześnie wskazuje na złożoność i stopień komplikacji). Zawarte w niej tezy stanowią podstawę nie tylko filozofii hermetycznej lecz także jej zastosowania praktycznego.


Alchemia pochodzi prawdopodobnie ze starożytnego Egiptu i była początkowo związana ze sztuką balsamowania zwłok. Wielki rozwój alchemii nastąpił w czasach władcy Egiptu [[Ptolemeusz II Filadelfos|Ptolemeusza II Filadelfosa]] (285–246 p.n.e.), w [[Aleksandria|Aleksandrii]]. Właśnie za jego panowania rozwinęły się nowe idee alchemiczne, w tym idea kamienia filozoficznego i eliksiru życia. Philadelphos sam uprawiał alchemię. Był słabego zdrowia i lekarze z jego otoczenia prześcigali się w preparowaniu „cudownych mieszanek” zapewniających zdrowie, siłę i długie życie
Pierwszym znanym uczonym w sztuce ''khemei'' był [[Bolos z Mendes]] żyjący w II w p.n.e. Filozof ten jest bardziej znany pod imieniem [[Demokryt]]a (znany jest jako Bolos-Demokryt lub Pseudo Demokryt), którym posługiwał się podpisując swoje teksty. Poświęcił się on badaniu zagadnienia przemiany czyli [[transmutacja|transmutacji]] jednych [[Metale|metali]] w inne, a przede wszystkim [[ołów|ołowiu]] w [[złoto]]. Jego dzieło ''o barwieniu złota, srebra i kamieni purpurą'' było najprawdopodobniej impulsem do podejmowania praktycznych prób alchemicznych.


Wielkim adeptem miał być też Komanos, kapłan i nauczyciel [[Kleopatra|Kleopatry]] (I wiek p.n.e.), która ponoć sama osiągnęła biegłość w tej dziedzinie.
Wielki rozwój alchemii nastąpił w czasach władcy Egiptu Ptolemeusza II Philadelphosa (285-246 p.n.e.), w [[Aleksandria|Aleksandrii]]. Właśnie za jego panowania rozwinęły się nowe idee alchemiczne, w tym idea kamienia filozoficznego i eliksiru życia. Philadelphos sam uprawiał alchemię. Był słabego zdrowia i lekarze z jego otoczenia prześcigali się w preparowaniu "cudownych mieszanek" zapewniających zdrowie, siły i długie życie.


Z Akademią Aleksandryjską była związana także [[Maria Żydówka|Maria Prophetissa]] (Maria Prorokini), zwana Żydówką (I wiek n.e). Przypisuje jej{{kto|data=2018-01}} się m.in. wynalezienie [[destylacja|aparatu destylacyjnego]] (jako pierwsza go opisała).
Wielkim adeptem miał być też Komanos, kapłan i nauczyciel [[Kleopatra VII|Kleopatry]] (I wiek p.n.e.), która ponoć sama osiągnęła biegłość w tej dziedzinie.

Z Akademią Aleksandryjską była związana także [[Maria Prophetissa]] ([[Maryja Prorokini]]), zwana Żydówką (I wiek n.e). Przypisuje jej się m.in. [[wynalazek]] [[aparat destylacyjny|aparatu destylacyjnego]], w każdym razie pierwsza go opisała.


W III wieku n.e Egipcjanin [[Zosimos z Panapolis|Zosimos]] napisał dwudziestoośmiotomowe dzieło, w którym zawarł całość wiedzy alchemicznej. Dzieło to nie przedstawiało większej wartości naukowej, poza opisem metody otrzymywania [[octan ołowiu(II)|octanu ołowiu(II)]] (cukru ołowianego) znanego ze słodkiego [[Smak (fizjologia)|smaku]] i trujących właściwości.
W III wieku n.e Egipcjanin [[Zosimos z Panapolis|Zosimos]] napisał dwudziestoośmiotomowe dzieło, w którym zawarł całość wiedzy alchemicznej. Dzieło to nie przedstawiało większej wartości naukowej, poza opisem metody otrzymywania [[octan ołowiu(II)|octanu ołowiu(II)]] (cukru ołowianego) znanego ze słodkiego [[Smak (fizjologia)|smaku]] i trujących właściwości.


Samo słowo ''alchemia'' pochodzi z języka arabskiego. [[Filozofia świata islamu|Muzułmańscy uczeni]] przejęli kulturową spuściznę antyku, w szczególności zaś pisma Arystotelesa. W oparciu o starożytną [[filozofia przyrody|filozofię przyrody]] znacząco rozwinęli medycynę i nauki przyrodnicze. Największym alchemikiem arabskim był [[Dżabir Ibn Hajjan]] (760–815) zwany na Zachodzie Geberem. Znacząco zmodyfikował on [[żywioły#Starożytne początki|teorię czterech żywiołów]] Arystotelesa. Do czterech żywiołów (ziemi, powietrza, ognia i wody), będących podstawowymi elementami materii, dodał dwie „zasady bezpośrednie” ([[siarka|siarkę]] i [[rtęć]]), z których złożone były wszystkie metale{{odn|Ball|2002|s=17}}. Z tego też powodu, uznawano, że manipulując tymi dwiema zasadami, można otrzymać dowolny z metali, np. zmienić ołów w złoto. Jego następcą był alchemik perski [[Abu Bakr Muhammad ibn Zakarijja ar-Razi|Ar-Razi]] (850–925) znany w Europie jako Rhazes, a następnie tadżycki uczony Ibn Sina (979–1037) znany jako [[Awicenna]].
=== Średniowiecze ===
[[Plik:Alchemical Laboratory - Project Gutenberg eText 14218.jpg|thumb|350px|left|Laboratorium alchemiczne.]]
Najstarszym alchemikiem chińskim, który pozostawił po sobie pisma był [[Ge Hong]] (III w. n.e.). W księdze ''Baopuzi'' (抱朴子) opisywał on przemiany alchemiczne za pomocą których można było uzyskać środek zapewniający wieczną młodość i nieśmiertelność oraz posiąść nadprzyrodzone zdolności. Kto zdobył ten lek mógł bez szwanku przejść przez ogień, chodzić po wodzie, rozkazywać duchom i [[demon]]om. Ge Hong opisał także przemianę rtęci i [[cynober (minerał)|cynobru]] w złoto. Efekt przyjmowania receptur zawartych w pismach alchemika przynosił często skutek odwrotny do zamierzonego. Wiadomo, że w latach [[801]] – [[861]] czterech cesarzy zmarło na skutek przyjmowania związków rtęci, głównie cynobru.


Za sprawą uczonych muzułmańskich, alchemia rozwinęła się również w średniowiecznej Europie, a jej przedstawicielem był m.in. [[Albert Wielki]] czy podpisujący się imieniem Gebera tzw. Pseudo-Geber.
Największym alchemikiem arabskim był [[Dżabir Ibn Hajjan]] ([[760]]-[[815]]) znany pod imieniem Geber. Zawdzięczamy mu opis własności [[chlorek amonu|chlorku amonu]] i sposoby otrzymywania bieli ołowianej. W wyniku procesu destylacji otrzymał [[kwas octowy]] z octu; potrafił wyprodukować roztwór [[kwas azotowy(V)|kwasu azotowego(V)]]. Ustalił, że [[rtęć]] jest [[metale]]m mimo iż jest ciekła w temperaturze pokojowej. Badając [[siarka|siarkę]] poza ustaleniem jej palności zastanowił go jej żółty kolor. Opierając się na tym fakcie wysnuł wniosek, że siarka i rtęć połączone w odpowiednich proporcjach dadzą złoto, oraz postawił tezę, że te dwa pierwiastki stanowią podstawę dla innych metali.


Na XVI w. przypada kolejny etap rozwoju alchemii, którego przedstawicielami są m.in. [[Georgius Agricola|Georg Bauer]] (1494–1555) zwany Agricolą, autor ''[[De re metallica]]'' (1556) czy Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493–1541) zwany [[Paracelsus]]em. Paracelsus oparł się na dwuzasadowej koncepcji Dżabira Ibn Hajjana, dodając do siarki i rtęci, trzecią zasadę: [[sól kuchenna|sól]]. W ten sposób została sformułowana wpływowa koncepcja trójzasadowa{{odn|Ball|2002|s=16}}. W XVI w. obecność alchemików na dworach królewskich stała się przede wszystkim modna. Przykładem otwartości na tajemne nauki alchemii był dwór cesarza [[Rudolf II Habsburg|Rudolfa II Habsburga]], gdzie przebywał m.in. [[Michał Sędziwój]] – wielki polski alchemik, który zasłynął jako prekursor odkrycia tlenu<ref>{{Cytuj pismo | autor = Natalia Stawarz | tytuł = Alchemia: klucz do wszechwiedzy | url = https://histmag.org/Alchemia-klucz-do-wszechwiedzy-18940 | czasopismo = Histmag.org | data = czerwiec 2019 | data dostępu = 2019-08-07}}</ref>.
Następcą Dżabira był alchemik perski [[Muhammad ibn Zakariya al-Razi|Ar-Razi]] ([[850]]-[[925]]) znany w Europie jako Rhazes. Zawdzięczamy mu badania nad zastosowaniem [[gips]]u przy złamaniach. Podobnie jak Geber opisywał on swoje badania. W celu uzyskania złota do doświadczeń z rtęcią i siarką używał dodatkowo [[sól kuchenna|soli kuchennej]]. Jego zainteresowania w zakresie medycyny zostały przejęte przez tadżyckiego uczonego Ibn Sina ([[979]]-[[1037]]) znanego jako [[Awicenna]]. Awicenna, który jako jedyny alchemik wyciągnął wnioski z niepowodzeń trwających od wieków poszukiwań metody zmiany metali w złoto, był największym i najsłynniejszym [[lekarz]]em aż do czasów nowożytnych.


=== Zmierzch alchemii ===
Pierwszym wielkim alchemikiem europejskim był Albert von Bollstädt ([[1193]]-[[1280]]) bardziej znany jako [[Albert Wielki]], czyli Albertus Magnus.
[[Plik:Alchemist's Laboratory, Heinrich Khunrath, Amphitheatrum sapientiae aeternae, 1595.jpg|mały|„Laboratorium alchemika” sztych autorstwa Paullusa van der Dorsta, z książki H. Khunratha, pt. „Amphitheatrum sapientiae aeternae”. 1595]]


Rozwój [[filozofia przyrody|filozofii przyrody]], badań empirycznych i aparatury w XVII w. związany był m.in. ze stopniowym porzuceniem celów alchemii i skupieniu się na bardziej ogólnych celach poznawczych. Stopniowo przyczyniło się to do porzucenia klasycznych żywiołów i sformułowanie idei [[pierwiastek chemiczny|pierwiastka chemicznego]].
Największym średniowiecznym alchemikiem był nieznany z nazwiska uczony podpisujący się imieniem ''Geber''. Ten tworzący w [[XIV wiek|XIV]] w. [[Pseudo-Geber]] był z pochodzenia prawdopodobnie Hiszpanem. Jako pierwszy opisał [[kwas siarkowy(VI)]] oraz podał metodę otrzymywania stężonego kwasu azotowego(V).


[[Historia chemii|Historię chemii]] jako nauki i koniec alchemii datuje się od wydania przez [[Robert Boyle|Roberta Boyle’a]] dzieła ''The Skeptical Chymist'' (1661), w którym wyraźnie rozgraniczył on chemię jako naukę od przednaukowych badań alchemicznych. Zauważył on, że niektóre substancje, poddawane „wpływowi Wulkana” (podgrzewaniu), nie dają się rozłożyć na prostsze elementy, co stawia pod znakiem zapytania koncepcję czterech żywiołów. Choć jego pisma unikały radykalnych wniosków, wynikało z nich, że podstawowe elementy materii powinny być określane drogą eksperymentalną, a nie na podstawie filozoficznej spekulacji{{odn|Ball|2002|s=18–20}}. Kluczowe znaczenie tej pracy polegało na postulacie wyraźnego oddzielenia opisu wyniku prowadzonych badań i wynikających z tych badań bezpośrednich wniosków od ich filozoficzno-ezoterycznych interpretacji.
=== Nowożytność ===
Kolejnym etapem w rozwoju alchemii były dzieła powstałe w wieku [[XVI wiek|XVI]]. Pierwsze z nich to ''[[De re metallica]]'' wydana w roku [[1556]] przez Niemca [[Georgius Agricola|Georga Bauera]] (1494-1555). Zawarł w nim kompendium wiedzy o metalach ujmując całość w sposób, który stał się wzorem wykładu niemal do lat współczesnych.


== Interpretacja psychologiczna ==
Drugim przedstawicielem nowego trendu w alchemii był Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541), który przybrał pseudonim [[Paracelsus]]. Paracelsus podobnie jak Agricola reprezentowali pogląd, że alchemia nie powinna zajmować się tylko poszukiwaniem sposobów zamiany jednych substancji w drugie lecz także poszukiwać metod wytwarzania leków na określone choroby. Niestety dzieło Paracelsusa ''De medicina'', opublikowane w roku 1478 zawiera wiele elementów mistycznych.
Alchemiczną literaturę poddał badaniom twórca psychologii analitycznej – [[Carl Gustav Jung]]. W ich wyniku średniowieczne nauki alchemików zinterpretował jako symboliczne opisy psychicznego procesu przemiany analogicznego do [[proces indywiduacji|indywiduacji]]. Reakcje i substancje chemiczne odpowiadają [[Nieświadomość (psychoanaliza)|nieświadomym]] treściom i zachodzącym w psychice procesom<ref>{{cytuj książkę |nazwisko= Skogemann |imię= Pia |autor link= |tytuł= Kobiecość w rozwoju |url= |inni= Peter Billing (tłum.) |wydanie= 1 |wydawca= [[Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA]] |miejsce= Warszawa |rok= 1995 |strony= 119 |rozdział= Indywiduacja kobiety |adres rozdziału= |seria= Biblioteka jungowska.Tom 3 |isbn= 83-85713-02-6 |data dostępu =}}</ref>.


== Alchemia a sztuka ==
Pozbawione mistycyzmu, a przez to bardziej zrozumiała i racjonalna jest ''Alchemia'' wydana w [[1597]] przez niemieckiego uczonego Andreasa Libau zwanego [[Andreas Libavius|Libaviusem]]. Można powiedzieć, że dzięki pozbawieniu tekstu niejasności i mistycyzmu stworzył on pierwszą encyklopedię chemii. Libavius opisał sposób otrzymywania [[kwas solny|kwasu solnego]], [[Chlorek cyny(IV)|chlorku cyny(IV)]], [[siarczan(VI) amonu|siarczanu(VI) amonu]]. U niego po raz pierwszy znajdujemy opis [[woda królewska|wody królewskiej]], oraz sposób rozpoznawania minerałów na podstawie kryształów uzyskanych po odparowaniu roztworu. Oczywiście, jak u innych alchemików, żywe jest w jego tekstach przekonanie o możliwości przemiany jednych pierwiastków w drugie na drodze chemicznej.
[[Plik:Tabula Smaragdina.GIF|thumb|„Makrokosmos i mikrokosmos”, Basilica Philosophica, III tom. Johann Daniel Mylius. Frankfurt.]]
[[Plik:Saliera Cellini Vienna 18 04 2013 01 B.jpg|thumb|„Saliera” Benvenuto Cellini. 1543. Wiedeń]]W sztukach plastycznych istnieje wiele odwołań do tematu alchemii. Są to zarówno działania związane z metodologią wytapiania metali, działania symboliczne, [[Inicjacja|inicjacyjne]] i [[Transgresja (psychologia)|transgresyjne]], a także działania demaskatorskie, tzw. alchemia artystyczna<ref name=acad>{{cytuj stronę |url=http://www.academia.edu/5248132/Inicjacje_i_transgresje._Antystrukturalno%25C5%259B%25C4%2587_sztuki_XX_i_XXI_wieku_w_oczach_socjologa |tytuł=Inicjacje i transgresje. Antystrukturalność sztuki XX i XXI wieku w oczach socjologa |opublikowany=academia.edu |data dostępu=2016-06-22}}</ref>.


Najbardziej znanym przedstawieniem w sztuce jest złota solniczka, tzw. [[Saliera]] autorstwa [[Benvenuto Cellini|Baenvenuto Celliniego.]] Wyrób sztuki złotniczej, przedstawia dwie postacie – męską i kobiecą. Ich przeplecione nogi symbolizują Morze i Ląd.
=== Zmierzch alchemii ===
Powiązania z alchemią i sztuką istnieją w pracach okultysty [[Eliphas Lévi|Eliphasa Levi]]<ref>{{cytuj pismo |nazwisko=Kostołowski |imię=Andrzej |tytuł=Eliphas Levi – mag jako artysta |czasopismo=Dyskurs |data=1996 |issn=}}{{doprecyzuj|data=2016-06|który numer? wydawca/odpowiedzialność? issn?}}</ref>.
Wiek [[XVII wiek|XVII]] to zmierzch alchemii. Ukazało się w tym okresie ([[1604]] rok) specjalistyczne dzieło wydane przez edytora [[Johann Thölde|Johanna Thölde]] pod tytułem ''Triumfalny wóz Antymonu'' autorstwa prawdopodobnie mnicha [[Bazyli Walenty|Bazylego Walentyna]]. Książka traktuje o [[antymon]]ie, jego związkach i ich medycznym zastosowaniu. Ponoć ostatnim ''eliksirem życia'' był otrzymany przez [[Johann R. Galubert|Johanna R. Glauberta]] ([[1604]]-[[1668]]) [[siarczan(VI) sodu]]. Uczony ten opisał sposób wytwarzania kwasu solnego przez działanie kwasem siarkowym(VI) na [[chlorek sodu]]. W wyniku tego procesu uzyskał Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>*2H<sub>2</sub>O i odkrył jego działanie przeczyszczające. Glaubert nazwał tę sól ''sal mirabile'' (cudowna) i twierdził, że jest to lek na wszelkie dolegliwości czyli tak poszukiwany przez alchemików ''panaceum''. Jednym z ostatnich alchemików był niemiecki uczony [[Hennig Brand]], który poszukując metody uzyskania kamienia filozoficznego z moczu w roku [[1669]] wyodrębnił czysty [[fosfor]]. Było to na 5-10 lat wcześniej przed odkryciem pierwiastka przez [[Robert Boyle|Roberta Boyle]].


=== Alchemia w sztuce współczesnej ===
Często przyjmuje się, że [[historia chemii]] jako nauki i koniec alchemii rozpoczął się od wydania przez [[Robert Boyle|Roberta Boyle'a]] dzieła ''The Skeptical Chymist'' ([[1661]]), w którym wyraźnie rozgraniczył on chemię jako naukę od przednaukowych badań alchemicznych. Kluczowe znaczenie tej pracy polegało na postulacie wyraźnego oddzielenia opisu wyniku prowadzonych badań i wynikających z tych badań bezpośrednich wniosków od ich filozoficzno-ezoterycznych interpretacji. Trzeba jednak zaznaczyć, że od tego czasu bardzo długo jeszcze w chemii występowała wiara w sztuczne byty "filozoficzne", wywodzące się wprost z alchemii takie jak [[Teoria flogistonu|flogiston]] czy [[siła życiowa|siła witalna]].
W sztuce współczesnej odwołania do alchemii pojawiły się m.in. u [[Joseph Beuys|Josepha Beuysa]], dla którego sztuka jest „metodą łączenia dwóch światów, widzialnego i niewidzialnego” i działaniem alchemicznym. Jego [[performance]] często opierały się na ukazywaniu i obserwowaniu procesów chemicznych<ref>{{cytuj stronę |url =http://www.academia.edu/5248132/Inicjacje_i_transgresje._Antystrukturalno%25C5%259B%25C4%2587_sztuki_XX_i_XXI_wieku_w_oczach_socjologa |tytuł=Inicjacje i transgresje. Antystrukturalność sztuki XX i XXI wieku w oczach socjologa | nazwisko =Możdżyński | imię =Paweł |opublikowany=Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego |data =2011, s. 99 |data dostępu=2018-06-22}}</ref>. Podczas jednego ze swoich prowokacyjnych występów pt. „Topienie korony Cara”<ref>{{cytuj stronę |url=http://www.iks-medienarchiv.de/en/kuenstler.php?id=41 |tytuł=IKS-Institut für Kunstdokumentation und Szenografie |opublikowany=iks-medienarchiv.de |data dostępu=2016-06-22}}</ref> przetopił zakupioną przez pewnego przedsiębiorcę replikę złotej korony [[Iwan IV Groźny|cara Iwana Groźnego]], nadając metalowi formę [[zając]]a i słonecznej kuli. Po zakończeniu owej „alchemicznej prezentacji” Beuys stwierdził, że korona, która była symbolem tyranii, przeobraziła się w symbol pokoju<ref>{{cytuj pismo |autor=Ryszard Różanowski |tytuł=Homo aestheticus – „przebiegły chłop znad Dolnego Renu” |url=http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-2a188202-be59-48e9-b47f-ab82bb4906ba |czasopismo=DYSKURS: Pismo Naukowo-Artystyczne ASP we Wrocławiu |data=2013-01-01 |wydanie=16 |data dostępu=2016-06-22}}, s. 212.</ref>.


Do alchemii (do złota i ołowiu) nawiązuje również polski artysta [[Jarosław Kozakiewicz]]. W pracy „O granicach ciał”<ref>{{cytuj stronę |url=http://culture.pl/pl/tworca/jaroslaw-kozakiewicz |tytuł=Jarosław Kozakiewicz |opublikowany=Culture.pl |data dostępu=2016-06-22}}</ref> przedstawił ołowiane odlewy ludzkich organów zestawione z modelami dziewięciu planet Układu Słonecznego. Autor wprost stwierdza, że [[ołów]] ma dla niego znaczenie alchemiczne, a „w kosmologii chińskiej ołów łączono z oddychaniem”. Według Pawła Możdżyńskiego w pracy Kozakiewicza widoczna jest „kosmizacja ciała ludzkiego”, czyli obecne od wieków w tradycji, także alchemicznej, zestawienie mikrokosmosu ciała z makrokosmosem wszechświata<ref>{{cytuj stronę |url =http://www.academia.edu/5248132/Inicjacje_i_transgresje._Antystrukturalno%25C5%259B%25C4%2587_sztuki_XX_i_XXI_wieku_w_oczach_socjologa |tytuł=Inicjacje i transgresje. Antystrukturalność sztuki XX i XXI wieku w oczach socjologa | nazwisko =Możdżyński | imię =Paweł |opublikowany=Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego |data =2011, s. 98 i 104 |data dostępu=2018-06-22}}</ref>.
== Alchemia w Polsce ==
Pierwsze udokumentowane doniesienia o paraniu się alchemią na terenie Polski pochodzą z XV wieku. W roku [[1491]] przed sądem biskupim w Poznaniu stawał [[Kasper Bakałarz]], będący altarystą kościoła Marii Magdaleny w Poznaniu. W czasie procesu przyznał się do zarzucanych mu czynów obejmujących paranie się alchemią oraz „palenia płynnego złota”. Zarzuty obejmowały również uprawianie czarostwa. Wiek XVI to na terenie Polski rozkwit [[jatrochemia|jatrochemii]] czyli kierunku alchemii mającego na celu sporządzanie leków i badanie funkcji organizmów żywych. Przedstawicielami tych czasów byli: wojewoda sieradzki [[Olbracht Łaski]] herbu Korab, nadworny lekarz króla [[Zygmunt II August|Zygmunta Augusta]], [[Józef Struś]] znany pod zlatynizowanym nazwiskiem Strutius (1510-1568), [[Jędrzej Grutinus]] będący profesorem Akademii Krakowskiej, [[Kasper Skarbimierski]] (Skarbimur), lekarz [[Wojciech Oczko]] (1537-1599) nadworny lekarz króla [[Stefan Batory|Stefana Batorego]] i [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III]], dalej gdańszczanin [[Jan Bretschneider]] i lwowianin [[Hieronim Reussner]]. Jednak największym z ówczesnych alchemików, czy też uczniów Paracelsusa, który notabene odwiedził w tych czasach Polskę pisząc o wielości swych uczniów w tym kraju, był [[Michał Sędziwój]] (Sendivogius Polonus 1566-1636). Działał on na dworach króla Zygmunta III i cesarza [[Rudolf II Habsburg|Rudolfa II]] w Pradze. Jedno z dzieł Sędziwoja, ''De lapide philosophorum tractatus duodecim'' w latach 1604-1787 doczekało się aż 53 wydań.


Do idei transmutacji nawiązywał również polski artysta [[Marek Kijewski]], który w performance „Kwiat jednej nocy”<ref>{{cytuj stronę |url=http://culture.pl/pl/tworca/marek-kijewski |tytuł=Marek Kijewski |opublikowany=Culture.pl |data dostępu=2016-06-22}}</ref>{{r|acad}} po nałożeniu złotego pigmentu na swoją skórę ścierał ją ze swojego ciała drucianym zmywakiem i w ten sposób „odbóstwiał się”{{r|acad}}.
== Interpretacja psychologiczna ==

Alchemiczną literaturę poddał badaniom twórca psychologii analitycznej - [[Carl Gustav Jung]]. W ich wyniku średniowieczne nauki alchemików zinterpretował jako symboliczne opisy psychicznego procesu przemiany analogicznego do [[proces indywiduacji|indywiduacji]]. Reakcje i substancje chemiczne odpowiadają [[Nieświadomość (psychoanaliza)|nieświadomym]] treściom i zachodzącym w psychice procesom<ref> {{cytuj książkę
== Motywy alchemii w literaturze ==
|nazwisko= Skogemann|imię= Pia|autor link= |inni= Peter Billing (tł.)|tytuł= Kobiecość w rozwoju

|url= |wydanie= 1|wydawca= [[ENETEIA Wydawnictwo Psychologii i Kultury|Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA]]|miejsce= Warszawa|rok= 1995
* [[Paulo Coelho]] "[[Alchemik (powieść)|Alchemik]]"<ref>{{Cytuj |tytuł = Alchemik {{!}} Paulo Coelho |data dostępu = 2022-02-17 |opublikowany = Lubimyczytać.pl |url = https://lubimyczytac.pl/ksiazka/35932/alchemik |język = pl-PL}}</ref>
|strony= 119|rozdział= Indywiduacja kobiety|adres rozdziału=
* [[Robert Lipscombe]] "[[Drzewo Salamandry]]"<ref>{{Cytuj |tytuł = Lipscombe Robert Drzewo salamandry |data dostępu = 2022-02-17 |opublikowany = www.biblionetka.pl |url = http://www.biblionetka.pl/book.aspx?id=19575}}</ref>
|seria= Biblioteka jungowska .Tom 3|id = |isbn= 83-85713-02-6|oclc= |doi= |cytat= |data dostępu = }} </ref>.
.


== Przypisy ==
{{Przypisy}}
{{Przypisy}}


== Zobacz też ==
== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko=Ball |imię=Philip |tytuł=The Elements. A Very Short Introduction |wydawca=Oxford University Press |miejsce=Oxford |rok=2002 |odn=tak}}
* {{Otwarty dostęp}} {{Cytuj pismo | autor = Natalia Stawarz | tytuł = Alchemia: klucz do wszechwiedzy | url = https://histmag.org/Alchemia-klucz-do-wszechwiedzy-18940 | czasopismo = Histmag.org | data = czerwiec 2019 | data dostępu = 2019-08-07}}

== Linki zewnętrzne ==
{{commons|Alchemy}}
{{commons|Alchemy}}
{{wikiquote|dopełniacz=o alchemii}}
{{Wikicytaty|dopełniacz=o alchemii}}
{{wikisłownik|alchemia}}
{{wikisource|Encyklopedia staropolska/Alchemja|hasło ''Alchemja'' w Encyklopedii staropolskiej|tekst=nie}}
* {{Cytuj stronę | url = http://historia.org.pl/2012/12/27/alchemia-i-alchemicy-w-xvi-wiecznej-polsce/ | tytuł = Alchemia i alchemicy w XVI-wiecznej Polsce | nazwisko = Krok | imię = Tomasz | opublikowany = historia.org.pl | data = 2012-12-27 | data dostępu = 2016-05-17}}
* [[Historia chemii]]
* {{Cytuj stronę | url = http://www.edupress.pl/download/gfx/edupress/pl/defaultopisy/372/1/1/1164.pdf | tytuł = Zanim pojawiła się chemia | autor = Ewa Małecka | data = 2004 | opublikowany = edupress.pl | data dostępu = 2016-05-17 | archiwum = https://web.archive.org/web/20160610115645/http://www.edupress.pl/download/gfx/edupress/pl/defaultopisy/372/1/1/1164.pdf | zarchiwizowano = 2016-06-10 }}
* [[Kamień filozoficzny]]
* {{otwarty dostęp}} [[Łukasz Lamża]], ''[https://www.youtube.com/watch?v=N_Jn3PxvwkE Alchemia i średniowieczny kosmos]'', [[Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych]] – [[Uniwersytet Jagielloński]], kanał „Copernicus” na [[YouTube]], 30 grudnia 2017 [dostęp 2024-10-08].
* [[Transmutacja]]
* {{otwarty dostęp}} [[Krzysztof Dołowy]], ''[https://www.youtube.com/watch?v=31ePoUwiSmI Alchemia – tajemna i magiczna poprzedniczka chemii]'', kanał Nauka / Science [[Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie|SGGW]] na [[YouTube]], 16 października 2020 [dostęp 2024-08-03].
* [[Uroboros]]
* {{paywall}} ''[https://www.rep.routledge.com/articles/thematic/alchemy/v-1 Alchemy]'' {{lang|en}}, [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]], rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].

{{Kontrola autorytatywna}}


[[Kategoria:Alchemia| ]]
[[Kategoria:Alchemia| ]]

{{link FA|es}}
{{link FA|he}}
{{link FA|it}}
{{link FA|nl}}
{{link FA|pt}}
{{link FA|tl}}

[[af:Alchemie]]
[[ar:خيمياء]]
[[az:Əlkimya]]
[[bn:আলকেমি]]
[[bg:Алхимия]]
[[bs:Alhemija]]
[[br:Alkimiezh]]
[[ca:Alquímia]]
[[cs:Alchymie]]
[[co:Alchimia]]
[[cy:Alcemi]]
[[da:Alkymi]]
[[de:Alchemie]]
[[et:Alkeemia]]
[[el:Αλχημεία]]
[[en:Alchemy]]
[[es:Alquimia]]
[[eo:Alkemio]]
[[eu:Alkimia]]
[[fa:کیمیا]]
[[fr:Alchimie]]
[[fy:Algemy]]
[[ga:Ailceimic]]
[[gl:Alquimia]]
[[ko:연금술]]
[[hy:Մատենադարանի ձեռագրերը քիմիայի մասին]]
[[hi:कीमिया]]
[[hr:Alkemija]]
[[io:Alkemio]]
[[id:Alkimia]]
[[is:Gullgerðarlist]]
[[it:Alchimia]]
[[he:אלכימיה]]
[[kn:ರಸವಿದ್ಯೆ]]
[[ka:ალქიმია]]
[[kk:Алхимия]]
[[la:Alchemia]]
[[lv:Alķīmija]]
[[lt:Alchemija]]
[[hu:Alkímia]]
[[mk:Алхемија]]
[[ml:ആൽകെമി]]
[[mr:अल्केमी]]
[[xmf:ალქიმია]]
[[ms:Alkimia]]
[[nl:Alchemie]]
[[ja:錬金術]]
[[no:Alkymi]]
[[nn:Alkymi]]
[[oc:Alquimia]]
[[pt:Alquimia]]
[[ro:Alchimie]]
[[ru:Алхимия]]
[[sq:Alkimia]]
[[scn:Archimìa]]
[[simple:Alchemy]]
[[sk:Alchýmia]]
[[sl:Alkimija]]
[[sr:Алхемија]]
[[sh:Alkemija]]
[[su:Alkémi]]
[[fi:Alkemia]]
[[sv:Alkemi]]
[[tl:Alkimiya]]
[[ta:இரசவாதம்]]
[[te:రసవాదం]]
[[th:การเล่นแร่แปรธาตุ]]
[[tr:Simya]]
[[uk:Алхімія]]
[[vi:Giả kim thuật]]
[[war:Alkimiya]]
[[zh-yue:煉金術]]
[[bat-smg:Alkemėjė]]
[[zh:炼金术]]

Aktualna wersja na dzień 13:12, 8 paź 2024

Ten artykuł dotyczy nauki. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.
„Alchemik Sędziwój”, obraz Jana Matejki

Alchemia – przednaukowa praktyka łącząca elementy, które zawarte są obecnie w chemii, fizyce, sztuce, semiotyce, psychologii, parapsychologii, metalurgii, medycynie, astrologii, mistycyzmie i religii. Wspólnym celem alchemików było odkrycie metody transmutacji ołowiu w złoto (kamień filozoficzny), lekarstwa na wszelkie choroby (panaceum), eliksiru nieśmiertelności czy sztuczne stworzenie ludzkiego życia (homunkulus). Alchemię można uważać za bezpośredniego przodka współczesnej chemii.

Alchemia symboliczna to także część rytuału „wolnomularskiej podróży” symbolizująca między innymi ascezę prowadzącą do masońskiej gnosis – wiedzy dla wtajemniczonych.

Słowo alchemia pochodzi od arabskiego al-kīmijāʾ (الكيمياء), które złożone jest z arabskiego rodzajnika określonego al- oraz prawdopodobnie greckiego słowa χυμεία (chymeia „łączenie, stapianie”)[1].

Historia alchemii

[edytuj | edytuj kod]
Laboratorium alchemiczne

Alchemia pochodzi prawdopodobnie ze starożytnego Egiptu i była początkowo związana ze sztuką balsamowania zwłok. Wielki rozwój alchemii nastąpił w czasach władcy Egiptu Ptolemeusza II Filadelfosa (285–246 p.n.e.), w Aleksandrii. Właśnie za jego panowania rozwinęły się nowe idee alchemiczne, w tym idea kamienia filozoficznego i eliksiru życia. Philadelphos sam uprawiał alchemię. Był słabego zdrowia i lekarze z jego otoczenia prześcigali się w preparowaniu „cudownych mieszanek” zapewniających zdrowie, siłę i długie życie

Wielkim adeptem miał być też Komanos, kapłan i nauczyciel Kleopatry (I wiek p.n.e.), która ponoć sama osiągnęła biegłość w tej dziedzinie.

Z Akademią Aleksandryjską była związana także Maria Prophetissa (Maria Prorokini), zwana Żydówką (I wiek n.e). Przypisuje jej[kto?] się m.in. wynalezienie aparatu destylacyjnego (jako pierwsza go opisała).

W III wieku n.e Egipcjanin Zosimos napisał dwudziestoośmiotomowe dzieło, w którym zawarł całość wiedzy alchemicznej. Dzieło to nie przedstawiało większej wartości naukowej, poza opisem metody otrzymywania octanu ołowiu(II) (cukru ołowianego) znanego ze słodkiego smaku i trujących właściwości.

Samo słowo alchemia pochodzi z języka arabskiego. Muzułmańscy uczeni przejęli kulturową spuściznę antyku, w szczególności zaś pisma Arystotelesa. W oparciu o starożytną filozofię przyrody znacząco rozwinęli medycynę i nauki przyrodnicze. Największym alchemikiem arabskim był Dżabir Ibn Hajjan (760–815) zwany na Zachodzie Geberem. Znacząco zmodyfikował on teorię czterech żywiołów Arystotelesa. Do czterech żywiołów (ziemi, powietrza, ognia i wody), będących podstawowymi elementami materii, dodał dwie „zasady bezpośrednie” (siarkę i rtęć), z których złożone były wszystkie metale[2]. Z tego też powodu, uznawano, że manipulując tymi dwiema zasadami, można otrzymać dowolny z metali, np. zmienić ołów w złoto. Jego następcą był alchemik perski Ar-Razi (850–925) znany w Europie jako Rhazes, a następnie tadżycki uczony Ibn Sina (979–1037) znany jako Awicenna.

Za sprawą uczonych muzułmańskich, alchemia rozwinęła się również w średniowiecznej Europie, a jej przedstawicielem był m.in. Albert Wielki czy podpisujący się imieniem Gebera tzw. Pseudo-Geber.

Na XVI w. przypada kolejny etap rozwoju alchemii, którego przedstawicielami są m.in. Georg Bauer (1494–1555) zwany Agricolą, autor De re metallica (1556) czy Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493–1541) zwany Paracelsusem. Paracelsus oparł się na dwuzasadowej koncepcji Dżabira Ibn Hajjana, dodając do siarki i rtęci, trzecią zasadę: sól. W ten sposób została sformułowana wpływowa koncepcja trójzasadowa[3]. W XVI w. obecność alchemików na dworach królewskich stała się przede wszystkim modna. Przykładem otwartości na tajemne nauki alchemii był dwór cesarza Rudolfa II Habsburga, gdzie przebywał m.in. Michał Sędziwój – wielki polski alchemik, który zasłynął jako prekursor odkrycia tlenu[4].

Zmierzch alchemii

[edytuj | edytuj kod]
„Laboratorium alchemika” sztych autorstwa Paullusa van der Dorsta, z książki H. Khunratha, pt. „Amphitheatrum sapientiae aeternae”. 1595

Rozwój filozofii przyrody, badań empirycznych i aparatury w XVII w. związany był m.in. ze stopniowym porzuceniem celów alchemii i skupieniu się na bardziej ogólnych celach poznawczych. Stopniowo przyczyniło się to do porzucenia klasycznych żywiołów i sformułowanie idei pierwiastka chemicznego.

Historię chemii jako nauki i koniec alchemii datuje się od wydania przez Roberta Boyle’a dzieła The Skeptical Chymist (1661), w którym wyraźnie rozgraniczył on chemię jako naukę od przednaukowych badań alchemicznych. Zauważył on, że niektóre substancje, poddawane „wpływowi Wulkana” (podgrzewaniu), nie dają się rozłożyć na prostsze elementy, co stawia pod znakiem zapytania koncepcję czterech żywiołów. Choć jego pisma unikały radykalnych wniosków, wynikało z nich, że podstawowe elementy materii powinny być określane drogą eksperymentalną, a nie na podstawie filozoficznej spekulacji[5]. Kluczowe znaczenie tej pracy polegało na postulacie wyraźnego oddzielenia opisu wyniku prowadzonych badań i wynikających z tych badań bezpośrednich wniosków od ich filozoficzno-ezoterycznych interpretacji.

Interpretacja psychologiczna

[edytuj | edytuj kod]

Alchemiczną literaturę poddał badaniom twórca psychologii analitycznej – Carl Gustav Jung. W ich wyniku średniowieczne nauki alchemików zinterpretował jako symboliczne opisy psychicznego procesu przemiany analogicznego do indywiduacji. Reakcje i substancje chemiczne odpowiadają nieświadomym treściom i zachodzącym w psychice procesom[6].

Alchemia a sztuka

[edytuj | edytuj kod]
„Makrokosmos i mikrokosmos”, Basilica Philosophica, III tom. Johann Daniel Mylius. Frankfurt.
„Saliera” Benvenuto Cellini. 1543. Wiedeń

W sztukach plastycznych istnieje wiele odwołań do tematu alchemii. Są to zarówno działania związane z metodologią wytapiania metali, działania symboliczne, inicjacyjne i transgresyjne, a także działania demaskatorskie, tzw. alchemia artystyczna[7].

Najbardziej znanym przedstawieniem w sztuce jest złota solniczka, tzw. Saliera autorstwa Baenvenuto Celliniego. Wyrób sztuki złotniczej, przedstawia dwie postacie – męską i kobiecą. Ich przeplecione nogi symbolizują Morze i Ląd. Powiązania z alchemią i sztuką istnieją w pracach okultysty Eliphasa Levi[8].

Alchemia w sztuce współczesnej

[edytuj | edytuj kod]

W sztuce współczesnej odwołania do alchemii pojawiły się m.in. u Josepha Beuysa, dla którego sztuka jest „metodą łączenia dwóch światów, widzialnego i niewidzialnego” i działaniem alchemicznym. Jego performance często opierały się na ukazywaniu i obserwowaniu procesów chemicznych[9]. Podczas jednego ze swoich prowokacyjnych występów pt. „Topienie korony Cara”[10] przetopił zakupioną przez pewnego przedsiębiorcę replikę złotej korony cara Iwana Groźnego, nadając metalowi formę zająca i słonecznej kuli. Po zakończeniu owej „alchemicznej prezentacji” Beuys stwierdził, że korona, która była symbolem tyranii, przeobraziła się w symbol pokoju[11].

Do alchemii (do złota i ołowiu) nawiązuje również polski artysta Jarosław Kozakiewicz. W pracy „O granicach ciał”[12] przedstawił ołowiane odlewy ludzkich organów zestawione z modelami dziewięciu planet Układu Słonecznego. Autor wprost stwierdza, że ołów ma dla niego znaczenie alchemiczne, a „w kosmologii chińskiej ołów łączono z oddychaniem”. Według Pawła Możdżyńskiego w pracy Kozakiewicza widoczna jest „kosmizacja ciała ludzkiego”, czyli obecne od wieków w tradycji, także alchemicznej, zestawienie mikrokosmosu ciała z makrokosmosem wszechświata[13].

Do idei transmutacji nawiązywał również polski artysta Marek Kijewski, który w performance „Kwiat jednej nocy”[14][7] po nałożeniu złotego pigmentu na swoją skórę ścierał ją ze swojego ciała drucianym zmywakiem i w ten sposób „odbóstwiał się”[7].

Motywy alchemii w literaturze

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ alchemy | Origin and meaning of alchemy by Online Etymology Dictionary [online], www.etymonline.com [dostęp 2019-10-15] (ang.).
  2. ↑ Ball 2002 ↓, s. 17.
  3. ↑ Ball 2002 ↓, s. 16.
  4. ↑ Natalia Stawarz. Alchemia: klucz do wszechwiedzy. „Histmag.org”, czerwiec 2019. [dostęp 2019-08-07]. 
  5. ↑ Ball 2002 ↓, s. 18–20.
  6. ↑ Indywiduacja kobiety. W: Pia Skogemann: Kobiecość w rozwoju. Peter Billing (tłum.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA, 1995, s. 119, seria: Biblioteka jungowska.Tom 3. ISBN 83-85713-02-6.
  7. ↑ a b c Inicjacje i transgresje. Antystrukturalność sztuki XX i XXI wieku w oczach socjologa. academia.edu. [dostęp 2016-06-22].
  8. ↑ Andrzej Kostołowski. Eliphas Levi – mag jako artysta. „Dyskurs”, 1996. [który numer? wydawca/odpowiedzialność? issn?]
  9. ↑ Paweł Możdżyński: Inicjacje i transgresje. Antystrukturalność sztuki XX i XXI wieku w oczach socjologa. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2011, s. 99. [dostęp 2018-06-22].
  10. ↑ IKS-Institut für Kunstdokumentation und Szenografie. iks-medienarchiv.de. [dostęp 2016-06-22].
  11. ↑ Ryszard Różanowski. Homo aestheticus – „przebiegły chłop znad Dolnego Renu”. „DYSKURS: Pismo Naukowo-Artystyczne ASP we Wrocławiu”, 2013-01-01. [dostęp 2016-06-22]. , s. 212.
  12. ↑ Jarosław Kozakiewicz. Culture.pl. [dostęp 2016-06-22].
  13. ↑ Paweł Możdżyński: Inicjacje i transgresje. Antystrukturalność sztuki XX i XXI wieku w oczach socjologa. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2011, s. 98 i 104. [dostęp 2018-06-22].
  14. ↑ Marek Kijewski. Culture.pl. [dostęp 2016-06-22].
  15. ↑ Alchemik | Paulo Coelho [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2022-02-17] (pol.).
  16. ↑ Lipscombe Robert Drzewo salamandry [online], www.biblionetka.pl [dostęp 2022-02-17].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Philip Ball: The Elements. A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2002.
  • publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Natalia Stawarz. Alchemia: klucz do wszechwiedzy. „Histmag.org”, czerwiec 2019. [dostęp 2019-08-07]. 

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Alchemia&oldid=74920362”