Kociewie

Herb Kociewia

Obszar Kociewia

Kociewie – region etnograficzno-kulturowy na Pomorzu Gdańskim, położony na lewym brzegu Wisły w dorzeczu Wdy i Wierzycy, obejmujący wschodnią część Borów Tucholskich. W przybliżeniu Kociewie zajmuje obszar obecnych powiatów starogardzkiego, tczewskiego i północnej części świeckiego, zamieszkany przez ok. 350 tys. mieszkańców. Część mieszkańców regionu posługuje się gwarami kociewskimi.

Położenie

Granice Kociewia wytyczać można z różnych punktów widzenia. Najpopularniejszymi perspektywami z których opisuje się to zagadnienie to spojrzenia: geograficzne, językowe i administracyjne. Geograficzne granice Kociewia wykreślił Jerzy Szukalski, który w publikacji „Krajobrazy Kociewia”  pisał, że jest to region geograficzno-etnograficzny leżący na lewym brzegu dolnej Wisły w dorzeczu czterech jej dopływów: Wda, Mątawa, Wierzyca oraz Motława. Jego granice były w większości dość naturalne: od wschodu Wisła, od zachodu główny kompleks Borów Tucholskich. Kociewski krajobraz tworzy Pojezierze Starogardzkie, część równiny Borów Tucholskich, Równiny Świeckiej oraz lewobrzeżna część Doliny Kwidzyńskiej, przechodzącej w Żuławy Wiślane.

Językowe granice Kociewia wytyczył Kazimierz Nitsch na podstawie swoich badań terenowych z początków XX wieku. Zaś granice administracyjne zazwyczaj utożsamia się dziś z terenem powiatów tczewskiego, starogardzkiego (w województwie pomorskim) oraz świeckiego (w kujawsko-pomorskim).

Najpopularniejsza jest dziś perspektywa językowa, bo do niej odwołuje się większość opisów regionu. Według niej granice Kociewia wyglądają następująco:

• wschodnia granica na około 120-kilometrowym odcinku Wisły od wsi Topolinek koło Świecia do wsi Czatkowy koło Tczewa
• północno-zachodnia granica na linii Trąbki Wielkie – Wysin – Liniewo – Nowe Polaszki – Konarzyny
• południowo-zachodnia granica biegnąca przez Czarną Wodę, Osieczną, Lińsk, Lniano, Bukowiec, Gruczno do Topolinka.

Granicą borowiacko-kociewską jest dawna puszcza na północ i zachód od Śliwic i Osówka aż po rzekę Wdę. Pomiędzy tymi dwiema starymi wsiami a odległą o ponad 20 km Wdą, gdzie dopiero znajdowały się osady dzisiejszego Kociewia, znajdował się teren niezamieszkany. Dopiero w ciągu XVII stulecia osadnicy od terenu borowiackiego i od Wdy z terenu Kociewia zaczęli tę część borów zaludniać.

Fale osadnicze borowiackie i kociewskie nachodziły na siebie gdzieś w rejonie wówczas powstałych Osiecznej i Ocypla.

Wyznaczanie granicy borowiacko-kociewskiej na podstawie dzisiejszej i XX-wiecznej mowy mieszkańców jest metodologicznym błędem, ponieważ w XX wieku nie ma już większych wyraźnych różnic językowych, a wpływ tendencji unifikacyjnych (poprzez szkołę, radio, telewizję, administrację itd.) spowodował, że jednostki posługują się dziś raczej ogólnym „językiem” który można by nazwać „pomorskim”, a trudno jest i było przyporządkować daną cechę językową Kociewiakom i Borowiakom. Historia osadnictwa tego terenu wskazuje prawidłową granicę.

Spośród Kociewiaków wyróżniano następujące grupy etniczne:

• Lasacy – w Borach Tucholskich
• Feteracy – z okolic Pelplina
• Górale – zamieszkujący wyżynne obszary w północnej części regionu
• Piaskarze – w okolicach Śliwic
• Olędracy – zamieszkujący nad Wisłą
• Samburczycy – z okolic Tczewa.

Większość tych grup odnotowywana była jednak incydentalnie, przy okazji badań Kociewia w pierwszej połowie XX wieku. Niektóre nazwy, jak Samburczycy, były od razu uznawane za przypadkowe (o czym pisała „odkrywczyni” tej nazwy prof. Zofia Stamirowska). Dziś poza określeniem „Lasacy”, pozostałe nazwy nie funkcjonują.

Historia

Pierwszy zapis nazwy w formie Gociewie pochodzi z 10 lutego 1807 r. z meldunku ppłk. Hurtiga do generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Kolejne znane zapisy mają już formę Kociewie (Florian Ceynowa, Oskar Kolberg) – odnotowuje się je od lat sześćdziesiątych XIX wieku. Historycy nie mają jednoznacznej opinii w sprawie historii regionu jako takiego. Jan Powierski początków odrębności Kociewia szukał w okresie nowożytnym, z czym współgrał głos językoznawców, szukających korzeni gwary kociewskiej w XVI wieku. Jednak Gerard Labuda widział w Kociewiu dziedzictwo podziałów plemiennych z wczesnego średniowiecza. W XII i XIII wiecznych księstwach świeckim i lubiszewskim (tczewskim) dostrzegał przejaw wcześniejszej odrębności plemiennej względem reszty Pomorza Gdańskiego zamieszkałego przez przodków dzisiejszych Kaszubów. Jego poglądy wspierać mogą odkrycia archeologów w Kałdusie pod Chełmnem, który zdaje się być ważnym ośrodkiem z czasów pierwszych Piastów obejmującym nie tylko Ziemię Chełmińską, ale i większą część dzisiejszego Kociewia. Zdaje się nie budzić wątpliwości fakt, że znaczna część dzisiejszego Kociewia tworzy wyrazisty region także pod względem historycznym, choć dzisiejsza nazwa ma znacznie młodszą metrykę.

Sejmik Województwa Pomorskiego, chcąc podkreślić potrzebę zachowania i rozwoju wielokulturowego bogactwa Pomorza, ustanowił rok 2005 Rokiem Kociewskim.

W 2007 r. po raz pierwszy ogłoszono 10 lutego jako Światowy Dzień Kociewia.

Kultura

Od 1995 co 5 lat na Kociewiu odbywają się Kongresy Kociewskie, na których spotykają się samorządowcy oraz regionaliści, aby dyskutować o sprawach związanych z regionem.

Swoją przynależność do Kociewia mocno podkreśla Wojciech Cejrowski – satyryk, podróżnik. W swoich programach (WC Kwadrans) promował tradycyjne i konserwatywne poglądy, nazywając je ironicznie „Ciemnogrodem”, a samo Kociewie uczynił jego stolicą. Odwiedzał również regularnie z kamerą Kociewie, pokazując region i tradycyjny styl życia kontrastujący z „Jasnogrodem” libertyńskiego i socjalliberalnego światopoglądu.

Turystyka

Kociewskie Trasy Rowerowe to projekt realizowany od kilku lat przez Lokalną Organizację Turystyczną „Kociewie” przy wsparciu Lokalnych Grup Działania „Wstęga Kociewia” i „Chata Kociewia”, a także lokalnych samorządów. Na Kociewskie Trasy Rowerowe składa się ponad 400 kilometrów oznakowanych szlaków, łączących miasta Kociewia – Tczew, Starogard Gdański, Pelplin, Czarną Wodę, Gniew, Skórcz, Nowe i Świecie.

Hymn Kociewski

7 marca 2003 r. ustanowiono herb i hymn Kociewia, którego słowa są autorstwa ks. Bernarda Sychty:

Pytasz sia, gdzie Kociewiaki

Majó swoje dómi,

Swe pachnące chlebam pola,

Swoje sochy, bróny

ref. Gdzie Wierzyca, Wda

Przy śrebnym fal śpsiwie

Nieso woda w dal,

Tam nasze Kociewie (x2)

Czy to my tu na Kociewiu,

Czy Borusy w borach,

Czy Lasaki, czy Kaszuby

Na morzu, jeziorach

ref. Jedna Matka nas,

Wszystkich kolybała,

Pokłóńma sie w pas:

Tobie, Polsko, chwała (x2)

Miasta na Kociewiu

• Tczew – 22,26 km² – 60 207 mieszkańców
• Starogard Gdański – 25,27 km² – 48 191 mieszkańców
• Świecie – 11,87 km² – 25 802 mieszkańców
• Pelplin – 4,45 km² – 9200 mieszkańców
• Gniew – 6,75 km² – 6759 mieszkańców
• Skarszewy -11,96 km²- 7100 mieszkańców
• Nowe – 3,57 km² – 6238 mieszkańców
• Skórcz – 3,67 km² – 3532 mieszkańców
• Czarna Woda – 9,94 km² – 3303 mieszkańców

Znane osoby pochodzące z Kociewia

• Teresa Budzisz-Krzyżanowska – aktorka
• Wojciech Cejrowski – pisarz, podróżnik
• Grzegorz Ciechowski – muzyk
• Kazimierz Deyna – sportowiec (piłka nożna)
• Danuta Dziawgo – ekonomistka, profesor zwyczajna, prorektor ds. ekonomicznych i rozwoju Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Magdalena Gabig-Cimińska – profesor nadzwyczajna Polskiej Akademii Nauk (Instytut Biochemii i Biofizyki PAN)
• Andrzej Grubba – sportowiec (tenis stołowy)
• Henryk Jankowski – ksiądz
• Ryszard Karczykowski – śpiewak operowy
• Grzegorz Kołodko – ekonomista
• Dorota Landowska – aktorka
• Roman Landowski – pisarz, regionalista
• Włodzimierz Łajming – malarz
• Bronisław Malinowski – sportowiec, mistrz olimpijski z Moskwy z 1980 r.
• Oktawia Nowacka – pięcioboistka, brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich (2016)
• Zygmunt Nowak – architekt
• Albin Ossowski – aktor
• Edward Pałłasz – kompozytor
• Teresa Piotrowska – polityk, samorządowiec, posłanka na Sejm IV, V, VI, VII i VIII kadencji, od 2014 do 2015 minister spraw wewnętrznych
• Sławomir Pstrong – reżyser, scenarzysta, autor opowiadań.
• Danuta Rosani – lekkoatletka dyskobolka, trzykrotna mistrzyni Polski i olimpijka
• Tomasz Schuchardt – aktor
• Ania Szarmach – piosenkarka, kompozytorka i autorka tekstów
• Paulina Tyszewska – członkini polskiego wywiadu
• Bogdan Wenta – trener polskiej reprezentacji piłki ręcznej; zdobywca wicemistrzostwa świata w 2007 roku
• Urszula Zajączkowska – poetka, botanik i artystka wizualna
• Kazimierz Zimny – lekkoatleta

Bibliografia

• Kociewie II, pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 1992.
• M. Kurowski, Kociewskie początki, Starogard Gdański, 2015. (Rozwinięcie zawartych w tej publikacji tez w dyskusji na portalu Wirtualne Kociewie:[5])
• Kociewie Pomorska Kraina, zeb. i oprac. M. Kargul, Tczew 2008.[6]
• J. Golicki, Kociewie. Nazwa, granice, dialekt, grupy etnonimiczne, „Kociewski Magazyn Regionalny”, nr 1, 1986, s. 3–8.[7]
• Zofia Stamirowska, Kociewie i inne nazwy grup językowo-terytorialnych na pierwotnym Pomorzu, „Język Polski”, 1937, nr 2-4. [8]
• Tomasz Żuroch-Piechowski, Struktura społeczno-gospodarcza Kociewia w XVIII-XIX wieku

Linki zewnętrzne

• O Kociewiu, [w:] Wirtualne Kociewie
• Kociewie, [w:] Skarbnica Kociewska
• Kociewiacy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 228 .
• Kociewie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 230 .