Wierzbnik (Starachowice)
51°02′28″N 21°05′01″E/51,041111 21,083611
| część miasta / osiedle Starachowic | |||
 Wierzbnicki rynek | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Miasto | |||
| Prawa miejskie |
1624–1870 i 1916–1939[1] | ||
| W granicach Starachowic |
historyczna cz. miasta | ||
| SIMC |
0948265 | ||
| Powierzchnia |
0,58[2] km² | ||
| Populacja (2015) • liczba ludności |
| ||
| • gęstość |
1957 os./km² | ||
| Tablice rejestracyjne |
TST | ||
Plan Wierzbnika
| |||
Położenie na mapie Starachowic  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu starachowickiego  | |||
| 51°02′28″N 21°05′01″E/51,041111 21,083611
| |||
Wierzbnik – mieszkaniowa część miasta Starachowic (woj. świętokrzyskie), stanowi historyczną starówkę miasta, dawniej (1624–1870 i 1916–1939) odrębne miasto.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Miasto Wierzbnik zostało założone w 1624 r. przez opata Bogusława Radoszewskiego z klasztoru świętokrzyskiego. Król Zygmunt III Waza nadał miastu prawo magdeburskie, targi tygodniowe i trzy jarmarki rocznie.
Opat Stanisław Sierakowski wzniósł w Wierzbniku kościół murowany, natomiast w 1688 staraniem opata Hieronima Jaxy Komornickiego biskup krakowski, w którego diecezji znajdowała się miejscowość, erygował parafię. Po wykonaniu w końcu XVIII w. dla kościoła klasztornego na Świętym Krzyżu nowego wystroju wnętrz, barokowy ołtarz główny trafił do kościoła parafialnego w Wierzbniku, gdzie znajduje się do dziś.
W 1827 Wierzbnik liczył 61 domów i 450 mieszkańców, natomiast w 1857 było 50 domów i 450 mieszkańców.
1 stycznia 1870 Wierzbnik utracił prawa miejskie i został przekształcony w osadę, którą włączono do wiejskiej gminy Starachowice, przemianowując ją równocześnie na gminę Wierzbnik[3]. Około 1880–1893 roku osada miejska Wierzbnik posiadała kościół parafialny murowany, szkołę początkową, sąd gminny, urząd gminny, stację drogi żelaznej dąbrowieckiej. W każdy piątek odbywał się targ (tzw. targ tygodniowy), natomiast 4 razy do roku były organizowane jarmarki. W skład gminy Wierzbnik wchodziły: Brody, Dziurów, Kopalnia Herkules, Jabłonna, Kuczów, Krzyżowa Wola, Michałów, Ruda, Styków, Starachowice, Świrta, Wanacja Rządowa i Księża oraz Wierzbnik. Gmina Wierzbnik liczyła 5263 mieszkańców[4].
W 1905 r. bojówka działającego w mieście PPS-u dokonała udanego ataku na urząd gminy w Łagowie paraliżując jego pracę. W innej akcji zerwano carskiego orła z budynku szkoły w Koniemłotach.
Od 1915 Wierzbnik był siedzibą władz powiatu iłżeckiego. 18 sierpnia 1916 Wierzbnik pod okupacją odzyskał prawa miejskie[5]. Po wyłączeniu Wierzbnika, gmina Wierzbnik utrzymała się do 1919 roku, kiedy to utworzono z niej na podstawie uchwały sejmowej z 2 sierpnia 1919 nową gminę Styków[6]; w jej skład weszła też większa część dawnej gminy Lubienia[7]. Siedziba gminy Styków pozostała w Wierzbniku.
W czerwcu 1920 r. w miejscowości wybuchł strajk protestacyjny wobec faktu aresztowania przez policję działaczy Komunistycznej Partii Robotniczej Polski w Piotrkowie. W rezultacie protestu policja zwolniła więzionych[8].
1 kwietnia 1939 do obszaru miasta Wierzbnik włączono osiedle Starachowice Fabryczne, położone dotychczas na obszarze gmin Styków i Wąchock[9]. Zarządzeniem MSW z 28 marca 1939 roku nazwę miasta Wierzbnik zmieniono na Starachowice-Wierzbnik[10], a w 1949 roku ostatecznie na Starachowice[11]. Proces ten czasami jest interpretowany jako fakt powstania nowego miasta, tymczasem miasto Wierzbnik, pomimo zmiany nazwy zachowało ciągłość prawną.
Krótka historia osadnictwa żydowskiego w Wierzbniku
[edytuj | edytuj kod]Początki osadnictwa żydowskiego sięgają XIX w. Do XVIII w. w Wierzbniku nie mieszkali starozakonni, było to miasto Benedyktynów Świętokrzyskich.
Pojawili się dopiero w XIX w. W 1827 r. było ich tu zaledwie 8, na 450 mieszkańców, ale w 1857 r. już 225.
W 1860 r. w Wierzbniku zamieszkiwało 545 osób, w tym chrześcijan 400, Żydów 144 oraz 1 ewangelik[12]. Gmina żydowska powstała w XIX w. Obejmowała Wierzbnik, gminy: Styków, Rzepin i Tarczek. W 1929 r. został do niej włączony Wąchock[13]. W Wąchocku, wyznawcy judaizmu zaczęli się osiedlać pod koniec XVII w. W 1921 r. było w Wąchocku 468 Żydów co stanowiło 19,6% mieszkańców.
Dynamiczny rozwój społeczności żydowskiej wymusił w 1891 roku decyzję o założeniu cmentarza. Dalszy rozwój osady spowodował w krótkim czasie potrzebę założenia kolejnego większego kirkutu.
W 1905 w Starachowicach wzniesiono murowaną synagogę, a już dwa lata później mieszkańcom udało się zorganizować własny, niezależny kahał. W 1910 r. zamieszkiwało w Wierzbniku 2606 osób, w 1916 r. – 2588, 1921 r. – 5459, w tym 2159 wyznania mojżeszowego (1687 podało narodowość żydowską)[14], 1931 r. – 7379, w 1935 r. – około 8000 mieszkańców, z czego Żydzi stanowili 31%.
Dnia 9 września 1939 roku miasto zostało zajęte przez Niemców. W lutym 1941 r. założyli tu getto, nazywane zbiorczym, do którego trafiali Żydzi z różnych miejscowości (prócz Żydów starachowickich, również ludność z Łodzi i Płocka).
Likwidacja getta nastąpiła 27 października 1942 r. Niemcy otoczyli getto, a następnie dokonali selekcji ludności żydowskiej na Rynku. Zabito około 200 osób. Około 1200 mężczyzn i 400 kobiet umieszczono w pobliskim przyzakładowym obozie pracy, ale około 4000 osób wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W lipcu 1944 r. Niemcy przystąpili do likwidacji obozu pracy. Część więźniów próbowała uciec, lecz w większości została złapana przez ukraińskich strażników. Około 1500 więźniów wywieziono do Auschwitz – Birkenau[15]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Źródłem dokumentującym mało znaną historię Żydów w Starachowicach jest publikacja Biblioteki Publicznej w Nowym Jorku[16] podana w języku hebrajskim, ale z ilustracjami, szkicami i fotografiami ludzi i miasta Wierzbnik z okresu przed 1939 rokiem.
Związani z Wierzbnikiem
[edytuj | edytuj kod]- Jan Certowicz (ur. 24 listopada 1889, zm. wiosną 1940 w Katyniu) – podpułkownik w stanie spoczynku służby sanitarnej Wojska Polskiego, kawaler Krzyża Zasługi, doktor nauk medycznych, ofiara zbrodni katyńskiej.
- Józef Szaybo (ur. 1841, zm. 1911) urodził się w roku 1841 w Jurowcach koło Białegostoku – rotmistrz kawalerii w czasie powstania styczniowego. Walczył w augustowskim, łomżyńskim i płockim. Po powstaniu osiedlił się w Wierzbniku, tu założył rodzinę, pracował i zmarł. Pochowany na wierzbnickim cmentarzu przy ul. Iłżeckiej.
- Leszek Starkel (ur. 8 września 1931 w Wierzbniku) – polski geograf i geolog, profesor nauk przyrodniczych
- Andrzej Sycz (Andrzej Roman Sycz ur. 28 lutego 1931 w Wierzbniku, zm. 30 grudnia 1995 w Ramat Gan) – polski fizyk, astronom, filozof, malarz, tłumacz i wynalazca
- Bolesław Sztobryn (ur. 28 maja 1871 we wsi Włostowice – zm. 7 lipca 1926 w Berdyczowie) – duchowny katolicki, działacz polityczny, społecznik, członek Tymczasowej Rady Stanu w Królestwie Polskim - proboszcz w Kościele Świętej Trójcy w Starachowicach w latach 1912 - 1919[17].
- Z Wierzbnika pochodzą rodzice Geddy Lee (ur. 29 lipca 1953 w Toronto jako Gary Weinrib) – kanadyjski wokalista i basista. Rodzice Geddego byli żydowskimi emigrantami z Polski, ocalałymi z holocaustu. Jego matka, Mania Rubinstein i ojciec Morris Weinrib urodzili się w Wierzbniku (mylnie podano w Starachowicach), przeżyli pobyt w obozach koncentracyjnych i wyemigrowali do Kanady w 1947 roku[18].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Jako samodzielne miasto
- ↑ a b UCHWAŁA NR VII/17/2016 RADY MIEJSKIEJ W STARACHOWICACH
- ↑ Postanowienie z 17 (29) października 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 415).
- ↑ Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. XIII. Warszawa: Druk „WIEKU” Nowy Świat Nr.61, 1893, s. 398–399.
- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku (rozdział II – Terytorium i podział administracyjny). Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, 2005.
- ↑ Historia sołectwa Styków.
- ↑ Brak informacji o dacie zniesienia gminy Lubienia nie pozwala stwierdzić, czy gmina Lubienia została włączona do gminy Wierzbnik (a także do gmin Błaziny i Mirzec), czy też bezpośrednio do gminy Styków.
- ↑ Jan Szczepański „Władze i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej wobec bolszewickiego zagrożenia w 1920 roku“ Wydawnictwo Sejmowe 2022, ISBN 978-83-7666-720-1, s. 92
- ↑ Dz.U. z 1939 r. nr 7, poz. 42.
- ↑ M.P. z 1939 r. nr 77, poz. 175
- ↑ M.P. z 1949 r. Nr 59, poz. 795 (M.P. z 1949 r. nr 59, poz. 795).
- ↑ Przemiany społeczno-gospodarcze 1815-1869, Warszawa-Kraków 1980, tab. 43;info
- ↑ Wirtualny sztetl: Wirtualny sztetl-Starachowice.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. Województwo kieleckie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924.
- ↑ Instytut YadVashem – Starachowice/ Język angielski.
- ↑ New York Public Library – hasło Starachowice.
- ↑ Głos Karmelu, s. 214
- ↑ The Canadian Jewish News - How the Holocaust rocked Rush’s Geddy Lee. www.cjnews.com. [dostęp 2011-07-28]. (ang.).
Literatura
[edytuj | edytuj kod]- Kalendarz świętokrzyski 2005, Z dnia na dzień przez stulecia, Kielce 2004.
- Spis gmin miejskich i wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej, oprac. J. Scheinkönig i J. Kowalczewski, Warszawa 1934.
- K. Urbański, Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006, s. 139; S. Marcinkowski, Miasta Kielecczyzny.
- Christopher R. Browning: Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, Wydawnictwo Czarne 2012.
- Świętokrzyski Sztetl - Ośrodek Edukacyjno-Muzealny "Świętokrzyski Sztetl": STARACHOWICE-WIERZBNIK. [dostęp 2017-08-19]. (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Wierzbnik (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 398.
- Wierzbnik w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu
