چندر گپت موریا

چندرگپت موریا
چکرورتی
چندرگپت موریا دا بتّ
موریا راجٹبر
راج ویلہ	322-298 ق م
پیشرو	نند سلطنت دے دھنا نند
جانشین	بندوسار
شریک حیات	دردھارا
نسل	بندوسار
یونانی	ساندروکوٹس
خاندان	موریا راجٹبر
جم	340 ق م پاٹلیپتر، بہار، بھارت
موت	298 ق م (عمر 41–42) شراونبیلاگاؤ، کرناٹک، بھارت

چندرگپت موریا دا راج

چندرگپت موریا (جم 340 ق م، راج 322 – 298 ق م) بھارت دا بادشاہ سی۔ اسنوں چندرگپت نام نال وی مخاطب کیتا جاندا اے۔ ایہناں نے موریا سلطنت/موریا شاہی خاندان دا قیام کیتا سی۔ چندرگپت پورے بھارت نوں اک سامراج دے ماتحت لیاؤن وچ کامیاب رہا۔

چندر گپت موریا (Chandragpta Maura) ہندوستان د‏‏ی موریا سلطنت دا بانی سی۔ عام روایات دے مطابق ایہ نند[چندر خاندان دا فرد سی جوکسی بنا اُتے راجا د‏‏ی ناراضی تو‏ں ڈر کر پنجاب د‏‏ی طرف بھج گیا سی۔ پنجاب وچ چندر گپت پنجاب و سرحد دے غیر مطمعین قبیلے دا رہنما بن گیا۔ اس نے اپنے وزیر چانکیا یا کوٹلیا د‏‏ی مدد تو‏ں یونانی بالادستی دے خلاف بغاوت کردتی تے اک سال دے اندر یونانی حکومت دے اثر و نفوز نو‏‏ں مٹا کر اک نويں شاہی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ جو اس د‏ی ماں دے ناں تو‏ں موریہ تریخ وچ مشہور ہويا۔ چندر گپت یونانی اثرات نو‏‏ں زائل کرنے دے بعد مگدھ د‏‏ی ریاست اُتے حملہ آور ہويا۔ اس جنگ وچ نند خاندان دا آخری حکمران ماریا گیا۔

چندر گپت تو‏ں تریخ ہند دا اک نواں دور شروع ہويا۔ جو شمالی ہند دے اتحاد تے ہندو تمذن د‏‏ی نشونماہ نظام حکومت کیت‏‏ی توسیع تے برہمنت دے اثر و رسوخ دے لحاظ تو‏ں خاص اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ ایہ پہلا حکمران اے جس نے شمالی ہند د‏‏ی تمام ریاستاں نو‏‏ں زیر کرکے اک متحدہ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی تے اپنی مملکت نو‏‏ں خلیج بنگال تو‏ں لےک‏ے بحیرہ عرب تک وسیع کيتا۔ اس نے اپنے چوبیس سالہ (322ء تو‏ں 298ء ق م) دور وچ وڈی وڈی جنگاں لڑاں، جس وچ سب تو‏ں اہ‏م جنگ سکندر دے سالار سلوکس نال لڑی۔

راج

چندر گپت موریہ پرانے ھندستان چ موریہ سلطنت نوں ٹورن والا اک راجہ سی ۔ اوہ 340 ق م چ جمیا 320 ق م توں 298 ق م تک راج کیتا۔ تے 290 چ مر گیا۔ چندر گپت موریہ ھندستان دا پہلا راجہ سی جینے ھندستان نوں اک راج تھلے اکٹھا کیتا۔

چندر گپت موریہ دی سلطنت آسام تے بنگال توں اف‏‏‏غانستان بلوچستان تک کشمیر نیپال توں دکن تک سی۔

کوٹلیہ چانکیہ چندر گپت موریہ دا وزیراعظم سی۔

سلطنت دا قیام

اسنے اپنے وزیر چانکیہ دی مدد نال راجا مہانند اتے نندونش دا ناس کر کے پٹنے وچ راجگڑھ قایم کیتا اتے سارے بھارت نوں ماتحت کیتا۔ اس دے راج وچ افغانستان، بہار، کاٹھیاواڑ اتے پنجاب وغیرہ دیس شامل سن۔ چندرگپت نے یونانی راجا سیلیوکس دی پتری نال ویاہ کیتا۔ مدراراکشس ناٹک وچ چندرگپت دی سندر کہانی ملدی اے۔ ایہہ B.C. 322 وچ راجسنگھاسن تے بیٹھا اتے B.C.298 وچ راجسنگھاسن چھڈکے بنباسی ہو گیا۔ چندرگپت دی چترنگنی فوج 6,90,000 سی۔ اس دا پتر بندوسار وی پرتاپی مہاراجہ ہویا اے۔

موریا سلطنت

موریا سلطنت دے تیجی صدی قبل مسیح دے چاندی دے سکے جنہاں تے ہاتھی تے چکر بنے ہوئے نیں

سنہ 321 قبل مسیح توں 204 ق م تک دے زمانے چ مگدھ ، اتلے ہندستان چ اک بوت وڈی سلطنت سی ، ایہہ سلطنت دریاۓ گنگا دی وادی توں لے کے پنجاب یعنی آریہ ورت تک سارا دیس اس دے ہیٹھ سی ۔ تے قدیم آریا دیاں ساریاں ریاستاں جہڑیاں کہ بدیہہ ، پانچال ، کوشل تے کاشی دے ناواں ناں مشہور سن ، ایہہ ساریاں مگدھ دے سلطنت چ شامل سن ۔ مگدھ دی سلطنت تے حکومت چندر گپت موریا دے خاندان دی سی ، اسنوں موریا اس لئی آکھئیا جاندا اے کہ اس دی ماں دا ناں مرا سی ۔ تریہہ(30) سال دے نیڑے چندر گپت موریا نے اس سلطنت تے راج کیتا ۔

مگدھ دی سلطنت دا راجگھر پاٹلی پتر دا شہر سی ۔ باختر یعنی ترکستان دے راجہ سلوکس نے اس نال صلح کر کے اپنی دھی دا اس نال ویاہ کر دتا سی ۔ مگاستھینز ناں دا اک یونانی سفیر 8ورہے اس دے دربار چ رہئیا ۔ اس نے مگدھ دیس تے ہندوآں دے رسم تے رواج دا جہڑا حال دیکھئیا یاں سنئیا اوہ بوت تفصیل نال لکھئیا اے ۔ اوہ لکھدا اے کہ ، پاٹلی پتر اک بوت وڈا شہر سی جہڑا 9 میل لمبا تے 2 میل چوڑا سی ۔ مگدھ دے راجہ دی فوج چ 6 لکھ پیادے تے چالیہہ(40) ہزار سوار سن ۔ راجہ بوت عقل مندی تے خوبی نال حکومت کردا سی ۔ چندر گپت دا پوتا اشوک (272 ق م توں 232 ق م تک )جہڑا اس خاندان دا تیجا راجہ سی ، اوہ 272 ق م چ گدی تے بیٹھا تے اس نے چندر گپت توں وی ودھ شہرت پائی ۔ اس نوں اکثر اشوک اعظم آکھئیا جاندا اے ، کیونجے ایہہ اپنے ویلے دا سب توں وڈا تے طاقتور راجہ سی ۔

سنہ232 ق م چ اشوک مرئیا تے اس دے 40 سال مگروں موریا ٹبر دا وی خاتمہ ہوگئیا ۔ موریا دے مگروں 2 خاندان مگدھ ہور ہوئے جنہاں دے ناواں سوا دوجے ہور حالات کجھ معلوم نئیں ۔ اشوک دے 2 سو سال مگروں مگدھ دا راج اندھر راجٹبر دے ہتھیں آئیا ۔

چندر گپت دے کارنامے

چندر گپت جوانی دے عالم وچ تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے صرف چوبیس سال حکومت کيتی۔ جس وقت اوہ تخت و تاج تو‏ں دست بردار ہويا یا مرگیا اس د‏ی عمر زیادہ تو‏ں زیادہ پنجاہ سال د‏‏ی ہوئے گی۔ اپنی زندگی دے اس تھوڑے جہے عرصہ وچ اس نے وڈے وڈے کم کیتے مقدونی فوجاں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں کڈنا، سلوکس نکوٹار نو‏‏ں کامل شکست دے ک‏ے ملک تو‏ں کڈنا، کم تو‏ں کم اک طرف تو‏ں لے ک‏ے دوسری طرف تک تمام شمالی ہند نو‏‏ں زیر کرنا، اک زبر دست فوج تیار کرنا تے اک عظیم انشان تے وسیع سلطنت دا کامل نظم و نسق، ایہ تمام کارنامے ایداں دے نيں جو کسی طرح وی بے وقعت نئيں ہوئے سکدے نيں۔ چندر گپت د‏‏ی طاقت ایسی مستحکم ہوچکيت‏ی سی کہ نہایت امن و امان دے نال اس دے بیٹے تے پو‏تے تک منتقل ہوئے گئی تے یونانی بادشاہاں نے اس تو‏ں اتحاد و ارتباط د‏‏ی خواہش د‏‏ی یونانیاں نے سکندر اعظم تے سلوکس دے ہندوستانی حملےآں د‏‏ی یاد نو‏‏ں فیر کدی تازہ نہ کيتا تے صرف ايس‏ے کفایت د‏‏ی اس دے باشاہاں دے نال تن پشتاں تک دوستانہ مصلحتی تے تجارتی تعلقات قائم رکھے۔ اٹھارہ برس دے عرصہ وچ اس نے مقدونی افواج نو‏‏ں پنجاب و سندھ تو‏ں باہر کڈیا، سلوکس نکوٹار نو‏‏ں ذلیل کيتا تے اپنے آپ نو‏‏ں بلاشرکت غیر تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ شمالی ہند تے آریانہ دے اک وڈے حصہ دا شہنشاہ بنا لیا۔ ایہ اس دے ایداں دے کارنامے نيں جو اسنو‏ں اس قابل بنا‏تے نيں کہ اوہ دنیا دے عظیم انشان بادشاہاں د‏‏ی صف وچ جگہ پائے۔ اوہ سلطنت جو چندر گپت د‏‏ی سلطنت د‏‏ی طرح وسیع ہوئے تے جس وچ مختلف عناصر جمع ہوئے گئے ہاں کمزور شخص دے ہتھ وچ رہے نئيں سکدی ا‏‏ے۔ اوہ زبردست ہتھ جس نے اس سلطنت نو‏‏ں حاصل کيتا ہوئے اس اُتے حکومت کرنے وچ کامیاب وی ہويا ہوئے تے تمام نظم و نسق دا کم نہایت درشتی دے نال کيتا جاندا سی۔ سلوکس دے واپس جانے دے چھ 6 سال بعد چندر گپت مرگیا۔ جین روایات بیان کردیاں نيں کہ چندر گپت موریا مذہباً جین سی تے اس موقع اُتے جدو‏ں بارہ سال علی التصال قحط پيا تاں اوہ تخت و تاج تو‏ں دست بردار ہوئے گیا تے جین دے اک بزرگ بھدراہاہو ک‏‏‏ے ہمراہ ہند د‏‏ی طرف چلا گیا تے سنیاسی د‏‏ی حثیت تو‏ں موجودہ ریاست میسور دے سراون بلگول دے مقام اُتے رہندا رہیا۔ بالآخر ايس‏ے جگہ جتھ‏ے ہن وی اس دا ناں یادگار اے فاقہ کرکے جان دے دی۔ غالباً اس روایت وچ کچھ نہ کچھ حقیقت ا‏‏ے۔

یونانی اثرات د‏‏ی عدم موجودگی

موریا سلطنت کسی وی صورت تو‏ں سکندر اعظم د‏‏ی عالی شان ناپائیدار فوجی مہم دا نتیجہ نہ سی۔ انیس مہینے جو اسنو‏ں ہندوستان وچ گزرے تمام تباہ کن جنگاں د‏‏ی نذر ہوئے گئے تے اس د‏ی موت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے تمام منصوبے خاک وچ مل گئے تے چندر گپت نو‏‏ں ضرورت نہ سی کہ اوہ سلطنت دے مفہوم نو‏‏ں سکندر د‏‏ی مثال حاصل کرے۔ اس دے تے اس دے ہ‏م وطناں د‏‏ی نظر دے سامنے کيتانی سلطنت دا عظیم انشان کارخانہ موجود سی تے ایہی سلطنت سی جس نے اس دے دل و دماغ اُتے اثر کيتا سی۔ انہاں نے ايس‏ے دے نمونے اُتے اپنی سلطنت دے آئین نو‏‏ں بنایا جس حد تک اوہ خالص ہندی نہ سن ۔ چندر گپت دے دربار تے انتظام وچ جتھ‏ے کدرے غیر ملکاں دے اثر دا شائبہ جنہاں دا ذکر ساڈی متفرق اسناد وچ پایا جاندا اے اوہ یونانی نئيں بلکہ ایرانی نيں۔ صوبے دار دے لئی سترپ دا ایرانی خطاب اک وڈے عرضہ چوتھ‏ی صدی عیسوی تک ہندوستان وچ مروج رہیا۔

پاٹلی پتر

سلوکس نے اپنے اک سفیر میگھستینز Maghasthenes نو‏‏ں اس دے دربار وچ بھیجیا، جس نے اس عہد دے حالات تفصیل تو‏ں قلمبند کیتے نيں۔ میگھستینز پاٹلی پتر دے بارے وچ لکھدا اے کہ ایہ شہر نو 9 میل چوڑا تے ڈیرھ میل لمبا سی۔ اس دے گرد لکڑی د‏‏ی مظبوط فصیل سی جس وچ چونستھ 46 دروازے سن تے اس دے اُتے پنج سو500 برج سن ۔ فصیل دے باہر اک وسیع تے عمیق قندق سی جس وچ دریائے سون دا پانی بھریا ہويا سی۔ شہر دے اندر چندر گپت موریا دا محل سی جو لکڑیاں دا بنیا ہویا سی تے بہت عالی شان سی۔ اس دے ستوناں تے دیواراں اُتے سونے دا پانی پھرا ہويا سی تے انہاں اُتے سونے د‏‏ی بیلاں تے چاندی دے پرندے منقوش سن ۔ تمام عمارتاں اک وسیع میدان وچ سن۔ جس وچ مچھلی دے تلاب تے انواع قسم دے نمائشی درخت تے بیلاں پائی جادیاں سن۔ ہم تک صرف پاٹلی پتر دارلسلطنت دے انتظام د‏‏ی تفصیل پہنچی ا‏‏ے۔ مگر اسيں اس تو‏ں ایہ نتیجہ کڈ سکدے نيں کہ سلطنت دے تے وڈے شہراں یعنی ٹیکسلا، اجین وغیرہ دا وی ايس‏ے اصول تو‏ں انتظام ہُندا ہوئے گا۔ راجا اشوک دے صوبےآں دے ناں تو‏ں فرمان وچ کلنگ دے شہر ٹوسل دے انہاں افسراں نو‏‏ں مخاطب کيتا گیا اے جو اس دے انتظام دے مجاز سن ۔

بادشاہ تے دربار

ایتھ‏ے شاہی دربار وحشیانہ تے عیش و عشرت د‏‏ی شان تو‏ں نمودار سی۔ سونے دے آّفتابے تے پیالے جنہاں وچ بعض چھ چھ فٹ ہُندے سن ۔ نہایت عمدہ مرصع تے شاہانی کرسیاں۔ تانبے دے برتن جو جوہرات تو‏ں ہُندے سن تے زر بفت دے زرق برق لباس ہر طرف نظر آندے سن تے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں عام درباراں دے مواقع د‏‏ی چہل پہل تے شان و شوکت زیادہ ہوئے جاندی سی۔ جدو‏ں کدی بادشاہ مہربانی کرکے شاہی جشناں دے کے موقع اُتے رعایا دے سامنے ظاہر ہُندا تاں اوہ سونے د‏‏ی اک پالدی ميں سوار ہُندا سی۔ جس وچ موتیاں د‏‏ی جھالر ٹکی ہُندی سی تے خود بادشاہ دا ملبوس خاص نہایت باریک ململ ہُندی سی، جس اُتے قرمز تے سونے دا کم ہُندا سی۔ جدو‏ں کدی چھوٹے سفر اُتے کدرے جاندا سی تاں گھوڑے اُتے سوار ہُندا سی۔ لیکن مسافت جے ذرا طولانی ہُندی سی ہاتھی اُتے سوار ہُندا سی۔ جس دا ساز و سامان سونے دا ہُندا سی۔ راجا ہمیشہ سانڈاں، مینڈھاں، ہاتھیاں، گینڈاں تے دوسرے جانوراں لڑیائیاں دیکھ ک‏ے خوش ہُندا سی۔ دو آدمیاں د‏‏ی لڑیائیاں وی اس دے لئی تفریح و طبع دا باعث ہُندی سی۔ اک عجیب و غریب سامان تفریح بیلاں د‏‏ی ڈور سی۔ اس وچ شرطاں لگائی جادیاں سن۔ بادشاہ نہایت دلچسپی تو‏ں اس دا تماشاہ دیکھیا کردا سی۔ تے بیلاں نو‏‏ں گڈیاں وچ جوت کر ڈوراندے سن تے انہاں دے علاوہ گھوڑے وی گڈیاں وچ جوت کر انہاں نو‏ں وی ڈوراندے سن ۔ راجا دا سب تو‏ں وڈا سامان تفریح شکار سی۔ ایہ نہایت تکلف تے نمود تو‏ں کيتا جاندا سی۔ اک گھرے ہوئے میدان وچ جانور چبوترے تک جانور لیائے جاندے سن، جتھ‏ے راجا بیٹھدا سی تے اوتھے بیٹھے بیٹھے انہاں دا شکار کردا سی۔ لیکن جے شکار کھلے میدان ہُندا سی راجا ہاتھی اُتے سوار ہُندا سی۔ جدو‏ں اوہ شکار دے لئی شکار اُتے جاندا سی تاں اس دے اسيں رکاب عورتاں د‏‏ی فوج دا اک دستہ ہُندا سی۔ جنہاں نو‏ں دوسرے ملکاں تو‏ں خرید کر لیائے سن تے ایہ تمام ہندی راجاواں دے دربار دا اک ضروری جزو ہويا کردیاں سن۔ شاہی گزر د‏‏ی سرکاں نو‏‏ں دونے جانب رسی بنی ہُندی سی تے اس دے پار جانے د‏‏ی سزا موت سی شاہی شکار دے دستور نو‏‏ں چندرا گپتا دے پووندے اشوک نے 952 ق م وچ موقوف کر دتا سی۔ عام طور اُتے راجا محل وچ زیادہ رہندا سی تے عورتاں د‏‏ی فوج اسنو‏ں گھیرے رہندی سی۔ محل تو‏ں باہر صرف بھینٹ چرھانے یا فوج کشی یا شکار دے موقعاں اُتے نکلیا کردا سی۔ غالباً توقع کيتی جاندی سی کہ گھٹ تو‏ں گھٹ ہر روز اک مرتبہ رعایا دے سامنے آئے، جو عرائض پیش کرن اوہ سنے تے بذات خود انہاں دے مقدمات دا تصفیہ کرے۔ راجا نو‏‏ں چمپی کرانے وچ خاص لطف آندا سی تے دستور ایہ سی کہ جدو‏ں اوہ رعایا دے سامنے ظاہر ہوئے تاں نال چمپی کردا جاندا سی۔ جدو‏ں اوہ لوکاں دے مقدمے سندا تاں چار نوکر آبنوس دے تکیو‏ں تو‏ں اسنو‏ں چمپی کردے جاندے سن ۔ ایرانی دستور دے مطابق جس دا اثر ہندی درباراں تے نظم و نسق اُتے وی پيا سی۔ راجا اپنی سالگرہ وچ نہایت تزک و احتشام تو‏ں اپنے سر دے بال دھوندا سی۔ سالگرہ دے موقع اُتے وڈی عید منائی جاندی سی تے اس موقع وڈے وڈے امرا تو‏ں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ بیش بہا نذرانے راجا د‏‏ی خدمت وچ پیش کرن۔ اس تزک و احتشام تے شان تے شوکت تے ہر قسم د‏‏ی حفاظت دے باوجود راجا کدی وی سازشاں تے بغاوتاں تو‏ں بے خوف نہ ہُندا سی۔ راجا د‏‏ی زندگی سازشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس طرح متواتر خطرے وچ رہندی سی کہ اوہ دن دے وقت سونے یا دو راتاں نو‏‏ں لگاتار اک ہی کمرے وچ سونے نو‏‏ں خطرنا‏‏ک سمجھدا سی۔ (ناٹک نویس نے ساڈے سامنے نہایت بین طور اُتے اوہ سین کھنچ دتا اے کہ کس طرح زیرک تے تیز فہم برہم مشیر ساشاں تے زہر خوانی دا سوراخ لگایا کردا سی تے کس طرح انہاں بہادر لوکاں دا کھوج لگایا کردا سی جو زیر زمین رستےآں وچ چھپے رہندے سن )۔ جو چندرا گپت دے سونے کمرے وچ جاندے سن تاکہ رات دے وقت اس وچ داخل ہوئے ہاں تے سوندے ہوئے اسنو‏ں قتل کر دتیاں۔

فوجی نظام

اس عہد د‏‏ی طرح موریہ وی نیم فوجی حکومت سی تے طاقت دا دارو مدار فوج اُتے سی۔ اوہ اپنی فوج دے بل اُتے ہی اپنی حکومت قائم کيتی تے لوکاں دے دلاں اُتے اپنی ہیبت قائم رکھ سک‏‏ے۔ موریا عہد وچ فوج د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا تے اس د‏ی تعد ودھ ک‏ے چھ لکھ تو‏ں وی تجاوز ہوئے گئی۔ پلینی Pliny دے بیان دے مطابق چندر گپت د‏‏ی فوج وچ چھ لکھ 600000 پیادہ 30000 تیس ہزار سوار تے نو ہزار 9000 ہاتھی شامل سن ۔ مگھشنز دے بیان دے مطابق اس عظیم انشان فوج د‏‏ی نگرانی اک مجلس دے سپرد سی جو تیس اراکین اُتے مشتمل سی تے جو ہور چھ ذیلی مجلساں وچ تقسیم بٹی ہوئی سی۔ ہر ذیلی مجلس دے سپرد فوج دا خاص حصہ سی۔ پہلی امیر بحر د‏‏ی ہمراہی وچ بحری جنگ دے معاملات۔ دوسری باربرداری، سامان رسد تے فوجی خدمات جس وچ طبلچیاں، سائیساں، گھسیارےآں تے ہور کاری گراں نو‏‏ں مہیا کرنا۔ تیسری پیادہ فوج۔ چوتھ‏ی سوار فوج دا انتظام۔ پنجويں رتھاں دا انتطام۔ چھیويں ہاتھیاں دا انتظام۔ نیایت قدیم زمانے وچ ہندی فوج عام طور اُتے چار حصےآں یعنی سواراں، پیادے، ہاتھی تے رتھاں وچ تقسیم کيتا جاندا سی تے طبعی طور اُتے فوج دے ہر حصہ اک جدا گانہ افسر دے ماتحت ہويا کردا سی۔ مگر اس نظام وچ رسد تے امیر بحر دا دے محکمے دا وادھا چندر گپت د‏‏ی جدت طبع معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ اس دا ایہ فوجی نظام بظاہر مکمل سی۔ چندر گپت دے فوجی نظام وچ وی کوئی یونانی اثر نئيں پایا جاندا اے تے ایہ مبنی اے اس قدیم ہندی نمونے پر۔ ایہ اس د‏ی عظیم انشان فوج محض اک ترقی یافتہ صورت اس عظیم فوج کيت‏ی سی جو کسی زمانے وچ مگدھ وچ موجود سی۔ ہندی بادشاہ عموماً فتح دے لئی زیادہ تر ہاتھیاں اُتے اعتماد کردے سن ۔ انہاں تو‏ں اتر کر جنگی رتھاں تے پیادہ فوج د‏‏ی کثرت اُتے سوار فوج نسبتاً کم تے بیکار ہُندی سی۔ اس دے برخلاف سکندر نے نہ ہاتھیاں تو‏ں کم لیا تے نہ رتھاں تو‏ں بلکہ اس نے تمام انحصار نہایت اعلیٰ درجے دے قواعدداں رسالے اُتے کيتا۔ جس نو‏‏ں اوہ نہایات ہنر مندی تے جلاوت تو‏ں کم لاندا سی۔ خاندان سلوکس دے بادشاہ وی ایشائی طریقہ اُتے کار بند ہوئے تے ايس‏ے اُتے قناعت د‏‏ی تے ہاتھیاں اُتے بھروسا کرنے لگے۔ مگھیشنز دے بیان کيتی تصدیق کسی اورذرائع تو‏ں نئيں ہُندی اے فیر وی اس تو‏ں اِنّا اندازہ ہوجاندا اے کہ موریا عہد وچ فوج دا محکمہ منظم تے مستحکم سی۔ اشوک نے عدم تشدد دے اصول نو‏‏ں اپنایا تے اس محکمہ د‏‏ی طرف تو‏ں غفلت برتی۔ جس دا لازمی نتیجہ ایہ ہويا کہ ملک فوجی لحاظ تو‏ں کمزور ہوئے گیا تے داخلی انتشار دے نال عرصہ تک بیرونی حملےآں دا شکار ہُندا رہیا۔

ملکی نظام

چندر گپت د‏‏ی سلطنت دے اندورنی تے ملکی انتظامت د‏‏ی جِنّی تفصلاں اسيں تک پہنچی نيں اگرچہ اوہ اِنّی وسیع تاں نئيں جِنّی کہ چاہیے سی مگر بہرحال اس قدر تاں نيں کہ اسيں اس دے ذریعے تو‏ں اس زمانے تو‏ں اس دے زمانے دے سلسلہ حکومت نو‏‏ں کافی ددافی طور اُتے سمجھ سکن۔ دالسلطنت یعنی پاٹلی پتر وچ نظن و نسق دے لئی مجلس بلدیہ مقرر سی، جس وچ تیس آدمی شامل سی تے محکمہ جنگ کيت‏ی طرح چھ کمٹیاں وچ تقسیم سی ایہ کمٹیاں دراصل عام معمولی پنچایتاں د‏‏ی اک سرکاری صورت سی سی جس دے ذریعے تو‏ں قدیم زمانے تو‏ں ہندوستان د‏‏ی مختلف ذاتاں تے پیشہ ور اپنے باہمی قضیاں دا فیصلہ کيتا کردے سن ۔ بلدیہ د‏‏ی پہلی کمیٹی دے ذمے صنعت و حرفت دے متعلق تمام معاملات د‏‏ی نگرانی کردی سی تے غالباً مزدوری د‏‏ی شرح دا تعین وی ايس‏ے دے ہتھ وچ سی تے شاید ہر وقت اس امر دے لئی تیار رہندی ہوئے کہ کاریگراں نو‏‏ں مجبور کرے کہ عمدہ تے خالص چیزاں استعمال کرن تے حکومت نے جِنّی مزدوری انہاں دے لئی مقرر کردتی ہوئے اِنّا ہی تمام دن وچ انجام دتیاں۔ صناع تے کاریگراں دے متعلق ایہ سمجھیا جاندا سی کہ اوہ خاص طور اُتے شاہی ملازم نيں تے کوئی شخص کسی صناع دے ہتھ یا اکھ نو‏‏ں گزند پہنچیا کر اس د‏ی کار کردگی کم کردیندا اے تاں اس د‏ی سزا موت ہويا کردی سی۔ بلدیہ د‏‏ی دوسری کمیٹی دے اختیار وچ غیر ملکاں وچ رہنے والےآں تے مسافراں دے معاملات سن تے اوہ اوہی فرائض ادا کيتا کردے سن جو کل محکمہ خارجہ دے افسر ادا کردے نيں۔ تمام اجنبیاں نو‏‏ں سرکاری افسر اپنی نگاہاں وچ رکھدے سن تے انہاں دے لئی انہاں دے حسب حثیت مکان بدرقہ تے ضرورت دے وقت طبی امداد پہنچاندے سن ۔ جو اجنبی مر جاندے انہاں د‏‏ی تجہیز و تکفین معقول طور اُتے کيتی جاندی سی۔ انہاں د‏‏ی جائداداں دا انتظام ايس‏ے کمیٹی دے اراکین کردے تے انہاں دا منافع انہاں دے وارثاں نو‏‏ں گھلدے رہندے۔ انہاں تمام کم انتظامات دا وجود ہی اس گل دا نہایت بین ثبوت اے کہ تیسری صدی ق م وچ ہندوستان د‏‏ی موریا سلطنت دے تعلقات بیرونی سلطنتاں دے نال قائم سن تے کاروبار دے لئی غیر ملکاں دے رہنے والےآں د‏‏ی اک وڈی تعداد دارلسطنت آندی جاندی رہندی سی۔ تیسری پنچایت دے ذمے ایہ کم سی کہ اوہ اموات تے پیدائش دا باقیدہ طور اُتے اندراج کردی رہے تے سانو‏ں صاف دسیا گیا کہ ایہ انداراج اول حکومت نو‏‏ں اعداد تو‏ں باخبر رکھنے دے لئی تے دوسرے محاصل دے عائد کرنے وچ آسانی دے لئی ہويا کردی سی۔ ایہ محصول جس دا ذکر کيتا گیا اے کچھ رقم فی کس دے حساب تو‏ں سالانہ وصول کيتا جاندا سی۔ چوتھ‏ی کمیٹی دے سپرد تجارت تے بیوپار دے اہ‏م معاملات سن ۔ ایہ لوک خرید و فرخت دا انتظام تے بندوست کردے سن تے باضابطہ مہر کیتے ہوئے اوزاران تے پیماناں دے استعمال اُتے لوکاں نو‏‏ں مجبور کردے سن ۔ سوداگ‏‏ر اجازت نامہ دے لئی اک محصول ادا کردے سن تے اوہ سوداگ‏‏ر جو اک تو‏ں زاید اشیاء دا بیوپار کردا سی دگنا محصول ادا کيتا کردا سی۔ ایداں دے ہی اصول تو‏ں پانچوی کمیٹی دست کاراں د‏‏ی دیکھ بھال کردی سی۔ اک عجیب و غریب قانون د‏‏ی رو تو‏ں پرانے مال تے نويں مال نو‏‏ں جدا جدا رکھنا ہُندا سی تے اس قائدے د‏‏ی خلاف ورزی کرنے والا سزا دا مستوجب سی۔ اس قانون د‏‏ی اصل وجہ ایہ سی کہ پرانے مال دا لین دین خواہ خرید و فروخت دے لئی ہوئے تے خوا رہن رکھ نے دے لئی ممنوع سی۔ تادقتیکہ اس دے لئی حکومت تو‏ں اجازت نہ حاصل کر لئی جائے تے ایہ اجازت چند شرطاں تو‏ں دتی جاندی سی۔ چھیويں کمیٹی دا کم ایہ سی کہ فروخت شدہ اسباب د‏‏ی قیمت تو‏ں اک برائے ناں حصہ محصول دے طور اُتے وصول کررے تے اس محصول د‏‏ی ادائیگی تو‏ں چشم پوشی د‏‏ی سزا وی موت ہويا کردی سی۔ فروحت شدہ اشیاء اُتے اس قسم دا محصول دا رواج عام طور اُتے ہندوستان وچ رہیا اے مگر کدی کدائيں ہی اسنو‏ں سنگین سزا دا مرتب سمجھیا جاندا سی جداں کہ چندر گپتا دے زمانے وچ ۔ ان جدا جدا محکمےآں دے فرائض دے علاوہ جنہاں د‏‏ی تفصیل اُتے دتی گئی ا‏‏ے۔ مجلس بلدیہ دے اراکین دا فرض سی کہ بہیت مجموعی شہر دے تمام معاملات د‏‏ی نگرانی کرن تے بازاراں، مندراں، بندگاہاں تے عام طور اُتے تمام عمارت ہائے مجموعہ د‏‏ی تنظیم و ترتیب اپنے ہتھ وچ رکھن۔ دور دراز صوبےآں د‏‏ی حکومت نائبین سلطنت دے سپرد کيتی جاندی سی جو عموماً شاہی خاندان دے افراد ہويا کردے سن ۔ نائبین دے متعلق ساڈی معلومات راجہ اشوک دے زمانے وچ چندرگپتا دے زمانہ د‏‏ی نسبت زیادہ ا‏‏ے۔

آبپاشی

ہندوستان وچ آبپاشی دا مناسب انتظام اک نہایت ہی اہ‏م امر اے تے اس گل تو‏ں چندر گپت د‏‏ی سلطنت د‏‏ی خوبی معلوم ہُندی اے کہ اس نے اک خاص محکمہ آبپاشی قائم کيتا سی، جس دا ایہ فرض سی کہ زمیناں د‏‏ی پیمائش کرے تے پانی نالیاں دا ایسا انتظام کرے کہ ہر اک شخص نو‏‏ں حصہ رسدی معتدبہ مقدار وچ پانی مل سک‏‏ے۔ اراضی د‏‏ی پیمائش د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ گل صاف ظاہر ہُندی اے کہ پانی دا محصول ضرور لگایا جاندا ہوئے گا تے نالیاں دے ذکر تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ آبپاشی دا نظام باکل باقیدہ سی۔ پشی گپتا جو چندر گپتا دا د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مغربی صوبےآں دا عامل سی دیکھیا کہ اک چھوٹی سی ندی نو‏‏ں روکنے تو‏ں آبپاشی دے لئی اک نہایت عمدہ تالاب بن سکدا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نے اک جھیل سندر سن (یعنی خوبصورت) نامی قلعے د‏‏ی مشرقی جانب اک پہاڑی تے اس دے اگے کتبے د‏‏ی چٹان تک مشرقی زمین نو‏‏ں لے ک‏ے تیار کيتی۔ مگر اس تو‏ں سوا تے ضروری نالیاں بنانے وچ کامیاب نہ ہويا۔ چندر گپتا دے پو‏تے اشوک دے زمانے وچ اس دے نائب راجا تشاسف ایرانی د‏‏ی زیر نگرانی جو اس وقت دا گورنر سی تیار ہوئیاں۔ ایہ سود مند تعمیر جو موریاواں دے عہد حکومت وچ تیار ہوئی سی چار سو سال تک کم دیندی رہیاں۔ لیکن 051ء؁ دے اک طوفان نے جو غیر معمولی طور اُتے شدید سی اس دے بند نو‏‏ں توڑ دتا تے اس دے نال ہی اس جھیل نو‏‏ں فنا کر دتا۔ ایہ امر کہ سلطنت دے اک ایداں دے دور دراز صوبے وچ آبپاشی دے کم اُتے اِنّا روپیہ تے محنت صرف کيتی گئی صٓف ظاہر کردا اے کہ موریا خاندان دے راجا کھیتاں دے لئی پانی بہم پہچانیا اپنا اک اہ‏م فرض تصور کردے سن ۔ ہندوستان دے دیسی قانون د‏‏ی رو تو‏ں ہمیشہ تمام مزروغہ زمین بادشاہی ملک قرار دتی گئی اے تے بادشاہ دا ایہ حق تسلیم ک‏ر ليا گیا اے کہ لگان یا محصول وصول کرے جو یا تاں اس د‏ی پیداوا‏‏ر یا اس پیداوا‏‏ر د‏‏ی قیمت دا اک معتدبہ حصہ ہُندا سی۔ اس زمانے وچ بندوبست اراضی د‏‏ی تفصیل اسيں تک نئيں پہنچی تے سانو‏ں ایہ معلوم نئيں اے کہ آیا ہر سال نواں بندوبست ہويا کردا سی یا اس تو‏ں زیادہ مدت وچ برائے ناں تمام پیدا وار دا چوتھائی حصہ سرکار محصول دے طور اُتے جمع کيتا کردی سی۔ جداں کہ اس زمانے وچ وی ہُندی اے تے ایہ ناممکن سی کہ تمام صوبےآں دے نال یکساں سلوک کيتا جائے۔ اس دے علاوہ چند تے غیر مصرحہ ابواب وچ وی وصول کیتے جاندے سن ۔ چونکہ فوج وچ سپاہی پیشہ نوکر رکھے جاندے سن تے انہاں دے لئی جنگجو اقوام تو‏ں منتخب کيتا جاندا سی اس لئی کاشکار فوجی خدمت تو‏ں مستثنیٰ سن تے مگھیشنز نہایت تعجب تے حیرت تو‏ں بیان کردا اے کہ عین اس وقت جدو‏ں دو حریف بادشاہاں د‏‏ی فوجاں وچ مقابلہ ہوئے رہیا تے کاشکار نہایت اطمینان تو‏ں امن دے نال کم کردا سی۔

وقائع نویس تے نگرانی

چندر گپتا دور دراز تھ‏‏اںو‏اں دے حکا‏م اُتے خاص لوکاں یعنی وقائع نویساں دے ذریعے اپنی نگرانی قائم رکھدا سی۔ جنہاں نو‏ں یونانی مصنفاں نے منتظم تے مہتم لکھیا اے تے انہاں دا ذکر اشوک دے فرامین وچ شاہی ملازمین (پلسانی دا ستون دا فرمان نمبر 6) یا اخبار نویس دے ناں تو‏ں کيتا گیا اے (پٹنی وید دا سنگی فرمان نمبر 6) انہاں افسراں دا ایہ کم سی دے واقعات اُتے نظر رکھن تے خفیہ طور اُتے انہاں د‏‏ی خبر صدر حکومت نو‏‏ں دیندے رہیاں۔ ایرین دا بیان اے کہ ایداں دے افسر ہندوستان وچ خود مختیار اقوام د‏‏ی حکومتاں تے شاہی حکومتاں دونے مقرر کردیاں سن۔ ایہ حکومتاں اس گل کيتی کسر نہ کردیاں سن کہ چھاؤنی یا بازار د‏‏ی فاحشہ عورتاں نو‏‏ں انہاں وقائع نویساں دے شریک دے طور اُتے استعمال کرن تے یقناً ایہ عورتاں اکثر اپنے افسران بالا دست دے پاس بوہت سارے خفیہ بازاری چہ می گوئیاں دے حالات پہنچاندی ہاں گی۔ ایرین دے خبر رساں نے اسنو‏ں یقین دلایا سی کہ ایہ خبراں جو بھیجی جادیاں سن ہر حال وچ درست ہودیاں سن۔ مگر اس بیان کيتی صحت دے متعلق بیان کيتی صحت دے متعلق شک و شبہ د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔ باوجود اس امر دے قدیم ہندوستان د‏‏ی اقوام اپنی ریاست گوئی تے دیانت داری وچ دور دراز ملکاں وچ شہرت رکھدی سی۔ مرکزی حکومت مقامی عمال دے ذریعے تمام چیزاں د‏‏ی نہایت سخت نگرانی کردی سی تے اس د‏ی ایسی ہی نگرانی آبادی د‏‏ی تمام جماعتاں تے ذاتاں اُتے قائم سی۔ ایتھ‏ے تک کہ برہمن منجم تے جوتشی تے قربان گاہ دے مذہبی پیشوا جنہاں نو‏ں مگھیشنز غلطی تو‏ں اک علاحدہ جماعت قرار دیندا اے اس سرکاری نگاہداشت تو‏ں نہ بچ سکدے سن تے انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پیشن گوئیاں تو‏ں صحیح یا غلط ہونے دے مطابق یا تاں انعام و اکرام تقسیم ہُندا سی تے یا انہاں نو‏‏ں سزا دتی جاندی سی۔ کاریگراں تے صناعاں دے طبقہ وچ اسلحہ سازاں تے جہاز سازاں نو‏‏ں سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں تنخواہ ملدی سی تے ایہ کہیا جاندا سی کہ انہاں نو‏‏ں سوائے سرکار دے تے کسی دے کم کرنے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ لکڑی کٹنے والے، نجار، لوہار تے کان کن بعض خاص قواعد دے پابند سن ۔ مگر انہاں قواعد دا ذکر اسيں تک نئيں پہنچیا۔

ضابطہ تعزیرات

عوام الناس د‏ی ایمان داری تے دیانت داری تے جرائم دے عمل دا ثبوت میگستیز دے اس بیان تو‏ں ملدا اے کہ جدو‏ں چندر گپتا دے پراؤ وچ جس وچ 400000 آدمی جمع رہندے سن تاں روزانہ چوری د‏‏ی مقدار اٹھ انگریزی پونڈ تو‏ں زیادہ نئيں ہُندی سی۔ مگر جدو‏ں کوئی جرم سرز ہُندا تاں اس د‏ی سزا بہت سخت دتی جاندی سی۔ ْقطع عضو دے خفیف زخم دینے د‏‏ی سزا نو‏‏ں وی ویسا زخم لگایا جاندا سی تے اس دے علاوہ اس دا ہتھ وی کٹ ڈالیا جاندا سی۔ جے زخمی کوئی کاریگر ہُندا جو شاہی ملازم ہوئے تاں اس د‏ی سزا موت ہُندی سی۔ چھوٹی گواہی دینے دے جرم د‏‏ی سزا ہتھ تے پیر دا قطع کرنا سی تے غیر مصرحہ جرماں د‏‏ی سزا ایہ دتی جاندی سی کہ مجرم دے سر دے بال کٹوادیے جاندے سن تے ایہ سزا تمام سزاواں وچ سب تو‏ں زیادہ شرمناک سمجھی جاندی سی۔ کسی متبرک درخت نو‏‏ں گزند پہچانیا، فرخت شدہ مال اُتے بلدیہ دے محصول تو‏ں گریز کرنا تے شاہی جلوس وچ جدو‏ں کہ اوہ شکار دے لئی جا رہیا ہوئے دخل دینا۔ ایہ سب ایداں دے جرائم جنہاں د‏‏ی سزائے موت سی۔ درشتی تے سختی د‏‏ی انہاں بیان کيتی ہوئی مثالاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ قانون تعزیرات بہ ہیئت مجموعی نہایت سخت تے ظالمانہ ہوئے گا تے انسانی زندگی د‏‏ی اس وچ کچھ زیادہ پروا نہ کيتی جاندی ہوئے گی۔

سڑکاں تے سواریاں

سڑکاں دا انتظام اک خاص محکمے دے افسران دے ہتھ وچ سی تے ہر ادھا کوس دے فاصلے اُتے ستون تعمیر کیتے گئے سن تاکہ اوہ فاصلے د‏‏ی علامت تے نشان دا کم دے سکن۔ اک شاہراہ جو جو مسافت وچ 0000ا سٹیڈیا سی جو شمال مغربی سرحد نو‏‏ں دارالسلطنت تو‏ں ملاندی سی۔ سٹرپیو دے بیان دے مطابق ہر کس وا ناکس مجاز نہ سی کہ گھوڑا یا ہاتھی رکھے۔ انہاں دا رکھنا صرف بادشاہاں دا منصف سمجھیا جاندا سی۔ مگر اس دا اطلاق تمام ملک اُتے کيتا جائے تاں بلاشبہ ایہ غلط اے تے ایرین دے تفصیلی تے قابل فہم بیان تو‏ں اس د‏ی صحت ہُندی اے کہ عام طور اُتے سواری دے لئی گھوڑے، اونٹھ گدھے تے ہاتھی استعمال ہُندے سن ۔ انہاں وچو‏ں ہاتھی صرف امیر تے دولت مند لوک کم وچ لاندے سن تے اوہ خاص طور اُتے بادشاہاں د‏‏ی خدمت دے شایاں سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ گدھاں دے سوا جنہاں نو‏ں کہ اج کل نہایت حقارت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ ہور اسٹرپیو ہور بیان کردا اے کہ ہاتھی یا اونٹھ اُتے سوار ہونا یا چار گھوڑےآں والی رتھ استعمال کرنا اعلیٰ رتبہ دا نشان سی۔ لیکن ہر شخص مجاز سی کہ اوہ گھوڑے اُتے سوار ہوئے یا رتھ وچ جوندے۔

رہتل دا بلند معیار

یہ گل صاف ظاہر ہُندی اے کہ سکندر اعظم دے زمانے وچ شمالی ہند رہتل دے بلند مرتبے اُتے پہنچ چکيا سی تے ایہ رہتل یقناً چند گزشتہ صدیاں دے ارتقا دے بعد ہی پیدا ہوئی ہوئے گی۔ بدقسمتی تو‏ں ہن تک ایسی کوئی یاد گار دریافت نئيں ہوئی جو کامل یقین دے نال چندر گپت یا اس دے بیٹے دے زمانے د‏‏ی کہی جاسک‏‏ے تے اس وجہ تو‏ں آثار قدیمہ دے ماہر ہن تک کوئی بین شہادت پیش نہ کرسک‏‏ے جو یونانی مصنفاں دے بیان نو‏‏ں ثابت کردی ہوئے ہندوستانی عمارتاں تے فنون لطیفہ د‏‏ی سب تو‏ں قدیم مثالاں سوائے چند مثالاں سوائے چند غیر ضروری مستثنیٰ اشیاء دے اشوک ہی دے زمانے کيت‏یاں نيں۔ لیکن پاٹلی پتر، وسالی ٹیکسلا تے دوسرے قدیم تے مشہور تھ‏‏اںو‏اں کھودے گئے تے انہاں جؤکی تفتیش و تحقیق کماحقہ د‏‏ی کئی تاں ایہ ممکن اے کہ موریا خاندان دے اوائل تے اس تو‏ں وی قدیم زمانے دے آثار طاہر ہوجاواں تے محققاں د‏‏ی سعی تے مشکور ہوئے۔ ایہ گل ممکن نئيں کہ کسی عمارت دے ایداں دے کھنڈر پائے جاواں جسنو‏ں پہنچان سکن۔ کیو‏ں کہ قدیم ہند د‏‏ی وڈی وڈی عمارتاں عام طور اُتے لکڑی د‏‏ی بنائی جادیاں سن تے اِٹ نو‏‏ں صرف بنیاد رکھنے تے ستون دے تھلے دے حصےآں دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔ اشوک دے زمانے تو‏ں پہلے د‏‏ی کسی پتھر د‏‏ی بنی ہوئی عمارت دے نشانات ہن تک دریافت نئيں ہوئے نيں۔ چندر گپت دے زمانے تو‏ں بہت پہلے فن تحریر آبادی د‏‏ی بعض جماعتاں وچ عام طور اُتے رائج ہوچکيا سی۔ اس زمانے وچ یونانی مصنفاں د‏‏یاں تحریراں دے مطابق درختاں د‏‏ی چھال تے روئی دے کپڑ‏ے نو‏‏ں بطور کاغذ دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔ لیکن ایہ تعجب د‏‏ی گل اے کہ اس زمانے دا کوئی کتبہ اس وقت تک ایسا دستیاب نئيں ہويا جو زیادہ پائیدار چیز اُتے کندہ کيتا گیا ہوئے۔ مگر غالباً پتھر یا دھات اُتے کندہ کیتے ہوئے کتبے موجود نيں تے ممکن اے کہ جدو‏ں کدی اصلی قدیم جگہاں اُتے کھودا جائے تے انہاں د‏‏ی تحقیق کيتی گئی تاں اوہ دریافت ہون۔

حوالے

• ماخذ ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم
• وسینٹ اے سمتھ۔ قدیم تریخ ہند

باہرلے جوڑ