Hrišćanska crkva
Za ostale upotrebe, v. Crkva (razvrstavanje).
| Dio serije članaka na temu | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
Isus Hristos Osnove Historija
Teologija Biblija |
Crkva (grč. ἐκκλησία [ekklēsiā] — „skupština“[1]) predstavlja zajednicu hrišćana, ljudi koji dele istu religiju i verovanja. Teološka disciplina koja se bavi crkvom naziva se eklesiologija.
Poimanje crkve se danas prilično razlikuje u okviru različitih hrišćanskih tradicija, kao što su katoličanstvo, pravoslavlje i protestantizam. U prvim vekovima kršćanstva je bilo sukobljeno ortodoksno poimanje crkve, kao hijerarhijski ustrojene univerzalne zajednice podređene biskupima, i gnostičko, kao istinsko bratstvo duhovnih ljudi, koji poseduju gnozu.[2]
U ranom hrišćanstvu je ideja o crkvi u savremenom smislu bila sasvim tuđa.[3] Tek tokom historijskog razvitka crkva poprima hijerarhijsku organizaciju, i postaje sveta institucija, više od pukog zbroja njenih članova. Kasnije, Crkva posreduje u spasenju, vjernici su njena djeca i samo kroz nju čovjek može postići sigurnost i blaženstvo.[3]
Pejgels smatra da održanje hrišćanske tradicije dugujemo organizacijskoj i teološkoj strukturi koju je razvila crkva, i da se glavne religijske dogme (vera u jednog Boga, Hristovu muku i vaskrsenje, »svetu, univerzalnu i apostolsku crkvu«) podudaraju sa političkim pitanjima u razvoju hrišćanske ortodoksije.[2]
Reč crkva se takođe koristi i za verske građevine u kojima se okupljaju vernici.
Sama reč crkva je prevod grčke reči ekklêsia, koja je izvorno značila sabor ili okupljanje prvih hrišćana. U Bibliji se ta „zbornica“ božjeg naroda označava pomoću dva termina – he ekklêsia i he synagogê. I dok su Jevreji u prvom veku svoju religijsku instituciju nazivali sinagogom, hrišćani, koji su uglavnom govorili grčki, upotrebljavali su reč „ekklesia“. U Novom zavetu taj termin se koristi u nekoliko različitih značenja. On, s jedne strane, upućuje na grupu ljudi – bilo da je tu reč o celokupnoj hrišćanskoj zajednici u jednom gradu ili o vernicima što su se okupili u nekoj kući. S druge strane, u nekim novozavetnim spisima pojam crkve ima i univerzalni, generički smisao, pa se tu onda, pre svega, misli na crkvu svih hrišćana. U svakom slučaju, u rana hrišćanska vremena reč ekklêsia nikad nije označavala religijsku građevinu ili veroispovest, denominaciju, a to su dve najčešće savremene upotrebe te reči.[4]
Reč ekklesia, veoma poznata u antičkoj grčkoj književnosti, označava javno i u redovnim vremenskim razmacima sazivano sabranje građana jednog grada, s ciljem donošenja ozbiljnih odluka (npr. saziv skupštine koji srećemo u Solonovom zakoniku).[5] Suštinska razlika pojma ekklesia u hrišćanskoj upotrebi je teološka. Reč crkva prati pridev: „crkva Božija“ ili „Hristova“, koji izražava da je izvor pravednosti ne samo sabranje (crkva), već Hrist, odnosno Bog. Ovo donosi suštinsku promenu u grčki smisao crkve: od demokratskog se pretvara u teokratski. Konkretna forma crkve je bilo sabranje radi vršenja evharistije.[5]
Zizjulas smatra da su politički običaji grčke demokratije uticali na organizaciju rane Crkve. Prva organizacija Crkve u Jerusalimu posle smrti Isusa odvija po uzoru na helenske obrasce.[5] Izbor Matije kao dvanaestog apostola umesto Jude vrši se na osnovu žreba, na isti način na koji to predviđa atinski zakonik, kako navodi Aristotel: od jednog broja kandidata (u slučaju prve Crkve dva kandidata su bili Just i Matija) odabira se žrebom jedan. Neki proučavaoci smatraju da se način izvođenja hrišćanskog sabora ni po čemu ne razlikuje od ustavnog procesa političkih sabranja u antičkoj Grčkoj.[5]
Rana Crkva je verovala da je ona ikona Carstva Božijeg u svome vremenu.[5] U prvom stoljeću su kršćanske zajednice bile izgrađene na nezavisnosti i slobodi svakog pojedinca.[3] Njemački povjesničar Hans von Schubert govori o nepostojanju crkvene organizacije u 1. vijeku, kada je prvobitna kršćanska zajednica bila povezana samo "zajedničkom vezom vjere, nade i ljubavi." Budući da su prvi kršćani osjećali da su hodočasnici i stranci na Zemlji, nije bilo potrebe za stalnim ustanovama.[6]
Apostol Pavle u svojim poslanicama, koje predstavljaju najdrevnije postojeće tekstove crkvene istorije, svaki put kada koristi termin „crkva“ za oblasti šire od jednog grada (npr. Makedonija, Judeja itd.) se služi množinom (crkve Makedonije, crkve Judeje itd.). Kada se, međutim, izraz „crkva“ odnosi na jedan grad, tada se konstantno upotrebljava jednina (crkva Soluna ili ona koja „obitava“ u Korintu itd.).[5] Crkva kao organizovana zajednica za osnovu geografski ima grad. Crkva kao organizovana zajednica je od nastanka bila lokalna Crkva. Razne lokalne Crkve nalazile su se u konstantnoj vezi preko poslanika, prepiske (kasnije i putem sabora), ali je u osnovi svaka lokalna Crkva bila samoupravna.[5]
Tokom 1. veka su u hrišćanskim zajednicama važnu ulogu imaju apostoli i učitelji, a naročito proroci.[7] Izvorno su ranohrišćanske crkve bile "harizmatičke zajednice" (Ehrman). Verovalo se da je svakom članu zajednice dodeljen "dar" Duha (harizma) kako bi pomogao zajednici: postojali su darovi poučavanja, upravljanja, milostinje, lečenja, prorokovanja, itd. Ali, kako su očekivanja skorašnjeg kraja sveta počela da blede, postalo je jasno da mora postojati stroža crkvena struktura, posebno ako je crkva trebalo da postoji dugoročno.[8]
Vremenom, Crkve su počele da imenuju vođe koje će donositi odluke, počela su da se uobličavaju pravila o životu zajednice, upražnjavanju rituala, obučavanju novih članova, itd. Često su se hrišćani okupljali u kućama imućnijih članova, koji su postajali prvi lideri crkve.[8] Počela su da nastaju i pisana pravila kako crkva treba da bude uređena. Prvo poznato crkveno pravilo, Učenje apostola, napisano je oko 100. godine.[8]
Krajem 2. veka, pravoverni hrišćani su počeli da određuju objektivne kriterijume za pripadanje crkvi. Svako ko je ispovedao veru, prihvatao obred krštenja, učestvovao u bogosluženju, i pokoravao se sveštenstvu, bio je prihvaćen kao hrišćanin. Biskupi su iz toga isključivali one koji su stavljali u pitanje ma koji od tri elementa ovog sistema: doktrinu, obred i svešteničku hijerarhiju — a gnostici su osporavali sva tri.[2]
Da bi ujedinili različite crkve razbacane po svetu u jedinstvenu organizaciju, biskupi su odbacili "elitističke" kriterijume za članstvo u crkvi, kao što su procenjivanje kandidata na osnovu duhovne zrelosti ili svetosti. Da bi postala katolička (opšta), crkva je odbacila sve oblike elitizma u nameri da obuhvati što veći broj vernika. U tom nastojanju, njene vođe su stvorile okvir u koji su ulazili doktrina, obred i politička struktura, što se pokazalo kao "zadivljujuće efikasan sistem organizacije".[2]
Suzbijanjem gnosticizma pravoverne vođe su ustanovile organizovan sistem koji je ujedinjavao sve vernike u jednu institucionalnu strukturu. Jedina podela koju su dozvoljavali unutar zajednice bila je podela na sveštenstvo i pastvu, i nisu dopuštali nikom da se izuzima od pokoravanja doktrini, obredu i disciplini koju su zavodili sveštenici i biskupi. Gnostičke crkve koje su odbacile taj sistem u korist subjektivnijih oblika religijskog udruživanja preživele su još nekoliko stotina godina.[2]
U početku nije crkva bila ta koja je mogla oprostiti grijehe već sam Bog.[3] Kasnije je uvedeno pravilo "Extra ecclesiam nulla salus" (izvan crkve nema spasenja); te jedino crkva može ponuditi zaštitu protiv bilo kojeg gubitka milosti.[3]
U srednjem veku, Crkvi je bila ideološki stub feudalne vlasti, najveći zemljoposednik u Evropi i jedna od institucija najdogovornijih za eksploataciju seljaštva.[9] Do XI veka, crkva je postala despotska sila, koja je svoje navodno božansko namesništvo koristila da bi vladala gvozdenom pesnicom i punila svoje riznice pomoću bezbrojnih oblika iznuđivanja.[9] Prodaja oprosta, indulgencija i crvenih položaja, kao i iznošenje svih sakramenata na tržište, bili su uobičajene prakse, od pape do poslednjeg seoskog sveštenika. Korupcija sveštenstva je bila uobičajena u celom hrišćanskom svetu. Sveštenici više nisu sahranjivali preminule, krstili ili davali razrešenja od greha, bez određene nadoknade. Čak je i pričešće postalo predmet cenjkanja, a „ako bi neka nepravdena cena bila odbijena, neposlušni vernik bi bio ekskomuniciran, tako da bi za pomilovanje morao da plati dodatnu sumu, pored one prvobitno tražene“.[9]
Pravoverni hrišćani su tvrdili kako je čoveku, da bi pristupio Bogu, neophodna opšta crkva, bez koje bili izgubljeni (»izvan crkve nema spasenja«). Pripadnost crkvi se, pre svega, ogledala u poslušnosti prema biskupima, koji su smatrani naslednicima apostola.
Ignatije, antiohijski biskup, svoju definiciju crkve zasniva na podređenosti biskupu:
Neka niko ne čini ništa što se odnosi na crkvu bez biskupa.[10] ... Nezakonito je krštavati ili prirediti agape bez biskupa ... pridružiti se biskupu jeste pridružiti se crkvi; odvojiti se od biskupa jeste odvojiti se ne samo od crkve nego i od samog Boga.[11]
Ignacije tvrdi da izvan crkvene hijerarhije »nema ničeg što se može nazvati crkvom«.[12]
Irenej, lionski biskup, kaže da je jedina prava crkva ona koja svugde »održava isti oblik crkvenog ustrojstva«.[13] Samo opšta crkva nudi »potpun sistem doktrine«. Izvan te crkve nema spasenja: »ona je ulaz u život; svi drugi su lopovi i pljačkaši«.[14] Svi koji odbacuju hrišćansku hijerarhiju su »lažne osobe, zli zavodnici i hipokriti«, koji »govore mnoštvu o onima u crkvi koje oni nazivaju katolicima ili eklezijasticima.«[15]
Irenej naziva Crkvu »velikim i slavnim tijelom Kristovim« u koje idu i starozavjetni proroci, jer su i oni bili udovi Kristovi. Kao što se, preko naših udova iskazuje djelovanje tijela, ali se lik cijeloga čovjeka ne pokazuje preko jednoga uda nego preko svih, isto tako su i proroci svi unaprijed oslikavali Hrista. Ovo tijelo Kristovo neki, koji »nemaju ljubavi Božje i gledaju na vlastitu korist, a ne na jedinstvo Crkve«, cijepaju, razdjeljuju, ubijaju; »govore o miru a prave rat«, dok u stvari »od njih ne može doći nikakva tako velika reforma kolika je šteta od raskola«.[16]
Crkva je obnovljeni Raj na zemlji: »Zasađena je Crkva, Raj na ovom svijetu.«[17] Sa slikom Crkve kao Raja na zemlji usko je povezana slika Crkve kao »djevičanske majke«, koju nalazimo razrađenu prvi put kod Ireneja, a koja odonda postaje zajedničko dobro otačke literature. Zapravo se ideja o Crkvi kao majci i djevici, kao solidna formula za označavanje Crkve, prvi put pojavljuje u izvještaju o Lionskim mučenicima koji je vjerojatno napisao sam Irenej.[7]
Tertulijan i njegov učenik Hipolit su delili mišljenje po kome je crkva jedini čuvar istine. Poput Ireneja, oni su kao istinu definisali ono što — na osnovi kanona i crkvene doktrine — garantuje apostolsko nasleđe.[2] Dok je bio »katolički hrašćanin«, Tertulijan je tvrdio da samo opšta crkva sadrži apostolska pravila vere, poštuje kanon Biblije i sadrži potvrdu apostolskog nasleđa ispoljenu u crkvenoj hijerarhiji. Tertulijan je optuživao jeretike za kršenje svih ovih pravila. On osuđuje jeretike što su »tabor buntovnika«, koji je odbio da se pokori autoritetu biskupa. Govoreći u prilog strogoj hijerarhijskoj poslušnosti i pokoravanju, on zaključuje da je »dokaz strože discipline među nama još jedan dokaz istine«.[18]
Međutim, pred kraj života, kada ga je prišao pokretu montanista, odbacio je opštu crkvu kao crkvu »apstraktnih« hrišćana. Tertulijan je počeo da pravi razliku između empiričke crkve i duhovnog viđenja crkve. Više nije definisao crkvu na osnovu crkvene organizacije, nego samo pomoću duha koji je posvećivao pojedinačne pripadnike. On prekoreva katoličku zajednicu kao »crkvu određenog broja biskupa«:
Jer sama crkva, tačno i u principu, jeste duh u kome je trojstvo jednog božanstva, Otac, Sin i Sveti duh ... crkva se okuplja tamo gde je Gospod odredio — duhovna crkva za duhovne ljude — a ne crkva određenog broja biskupa![19]
Gnostici su, nasuprot opštim hrišćanima, tvrdili da je najvažniji elemenat crkve duhovni elemenat, te da se »duhovna crkva« sastoji od svih koji imaju gnozu.
Nasuprot doktrini o prevlasti episkopa, gnostički hrišćani tvrde da ono po čemu se razlikuje prava od lažne crkve nije njen odnos prema sveštenstvu, nego nivo razumevanja njenih članova i kvalitet međusobnih odnosa.[2] Petrova apokalipsa kaže da »oni koji su iz života« pošto su prosvetljeni[20], sami umeju da razlikuju šta je pravo a šta lažno. Privučeni znanjem gnoza[21], oni niti pokušavaju da vladaju drugima niti se pokoravaju biskupima i đakonima, tim »bezvodnim kanalima«. Umesto toga, oni učestvuju u »mudrosti bratstva koje stvarno postoji ... u duhovnom drugarstvu sa onima ujedinjenim u pričesti«.[22]
Druga rasprava o velikom Setu slično govori da ono što karakteriše istinsku crkvu jeste zajedništvo njenih pripadnika s Bogom, kao i njihovo međusobno zajedništvo:
»ujedinjeni prijateljstvom večitih prijatelja, koji ne znaju ni za neprijateljstvo niti za zlo, nego su ujedinjeni mojom gnozom... u prijateljstvu jedan s drugim«.[23]
Oni su bliski kao da su u braku, »duhovnom venčanju«, jer žive »u očinstvu i materinstvu i racionalnom bratstvu i mudrosti« [24] kao oni što se vole kao »srodne duše«.[25]
Ranohrišćanki gnostički spis Svjedočanstvo istine odbacuje kao pogrešna mnoga obeležja opšte crkve (pretenzije na isključiv pristup istini, pokoravanje zakonu i vlasti, verovanje u obred, i sl.). Autor smatra da poslušnost prema svešteničkoj hijerarhiji zahteva od vernika da se pokoravaju »slepim vođama«, čija vlast dolazi od demijurga. Pokoravanje pravilu vere nameće svim hrišćanima jednu inferiornu ideologiju: »Oni kažu, (čak i ako anđeo) dođe s neba, i propoveda vam nešto što vam mi ne propovedamo, neka bude proklet!«[26] Verovanje u svete tajne pokazuje naivno mađijsko mišljenje: crkveni hrišćani obavljaju krštenje kao obred posvećenja, u uverenju da su samo oni koji su kršteni »određeni za život«.[27]
Protiv takvih »laži« spis objavljuje da »kad čovek spozna sebe, i Boga, koji je iznad istine, biće spasen.«[28] Samo oni koji uvide da žive u neznanju i nauče da se oslobode otkrivanjem ko su, doživljuju prosvetljenje kao nov život, kao »vaskrsenje«. Fizički obredi poput krštenja postaju nevažni, jer je »krštenje istinom« nešto drugo: ono se nalazi samo odricanjem od sveta.[29]
Ranohrišćanki spis Autoritativno učenje žestoko napada univerzalno hrišćanstvo oličeno u crkvi biskupa. Pisac napominje da Isusova poruka nije zbir odgovora, već ohrabrenje duši na traženje Boga[30], i pravi hrišćani idu tim putem. Međutim, crkveni hrišćani ne tragaju za Bogom[31] Oni jedino veruju propovedi koju čuju, ne postavljaju pitanja, prihvataju ponuđeno bogosluženje, i ne samo da ostaju neznalice, već »ako naiđu na nekoga ko se raspituje za spasenje«[32], odmah preduzimaju korake da ga cenzurišu i ućutkaju. Autor kritikuje i pretenzije tih »neprijatelja« da budu »pastiri« duša:
Oni misle »mi smo njen pastir koji je hrani.« Ali oni nisu shvatili da ona (duša) zna drugi način koji je skriven od njih. Taj njen pravi pastir ju uči gnozi.[33]
Upotrebljavajući uobičajenu reč za biskupa (poimen - »pastir«), autor kritikuje pripadnike sveštenstva, koji ne shvataju da istinski hrišćanin ima direktan pristup Hristu, istinskom pastiru duše, i nije mu potrebno njihovo vođstvo.[2] Niti ti tzv. pastiri shvataju da prava crkva nije vidljiva, nego da »ona ima nevidljivo, duhovno telo« [34] te joj pripadaju samo duhovni.
Povrh svega, ti hrišćani (»nepripadnici« istinske crkve) piju vino, imaju polne odnose i bave se običnim poslovima kao pagani. Da bi opravdali svoje ponašanje, ugnjetavaju i kleveću one koji su postigli gnozu i koji upražnjavaju odricanje. Autor izjavljuje:
Oni nas ne interesuju kad nas (blate). I mi ne obraćamo na njih pažnju kad nas proklinju. Kad nam bacaju sramotu u lice, mi ih gledamo i ne govorimo. Jer oni rade svoj posao, a mi idemo gladni i žedni.[35]
Iako Valentin i njegova škola pripadaju širem pokretu gnosticizma, po pitanju crkve su imali zasebno shvatanje. Valentinci su zauzeli srednji stav između univerzalnih hrišćana i radikalnih gnostika, koji su tvrdili da predstavljaju istinsku crkvu optužujući jedni druge da su jeretici. Suprotstavljajući se pokušaju pravovernih da ih obeleže kao nepripadnike, valentinovci su insistirali na pripadnosti crkvi. Ali valentinci su među sobom vodili žestoku polemiku o statusu univerzalnih hrišćana. Njihovo neslaganje oko tog pitanja bilo je toliko ozbiljno da su se podelili u dve različite frakcije.[2]
Istočna grana valentinaca je govorila da univerzalni hrišćani ne pripadaju crkvi, »Hristovom telu«. Oni su tvrdili da je Hristovo telo, crkva, »čisto duhovno«, i sastoji se samo od onih koji su duhovni, koji su primili gnozu. Teodot, veliki učitelj Istočne škole, definisao je crkvu kao »izabranu rasu«,[36] onih »izabranih pre osnutka sveta«.[37] Njihovo spasenje je bilo sigurno, predodređeno i isključivo. Kao i Tertulijan u svojim kasnijim godinama, Teodot je učio da samo oni koji su primili neposrednu duhovnu inspiraciju pripadaju »duhovnoj crkvi«.[38]
Ali Ptolomej i Herakleon, vodeći učitelji Zapadne škole valentinaca, nisu se s tim slagali. Nasuprot Teodotu, tvrdili su da se »Hristovo telo«, crkva, sastoji od dva različita elementa, duhovnog i neduhovnog. To znači, objašnjavali su oni, da i gnostički i negnostički hrišćani pripadaju istoj crkvi. Navodeći Isusovu izreku »mnogo je zvanih, malo izabranih«, objašnjavali su da hrišćani koji nemaju gnozu — velika većina — jesu oni mnogi koji su zvani. Oni, gnostički hrišćani, pripadaju malom broju izabranih. Herakleon je učio da je njima Bog dao duhovno razumevanje radi ostalih — da bi bili u stanju da uče »mnoge« i da ih uvedu u gnozu.[39]
Hrist je u crkvi sastavio i duhovne i neduhovne hrišćane da bi na kraju svi postali duhovni.[40] U međuvremenu, i jedni i drugi su pripadali jednoj crkvi; i jedni i drugi su krštavani; i jedni i drugi su prisustvovali bogosluženju; i jedni i drugi su se ispovedali na isti način. Razlikovali su se samo po nivou razumevanja. Da bi ilustrovao te odnose, Herakleon daje simbolično tumačenje crkve kao hrama — oni koji su bili obični hrišćani molili su kao Leviti, u dvorištu hrama, isključeni iz tajne. Samo oni koji su imali gnozu mogli su da uđu u mesto »sveto nad svetima«. Ipak, jedan hram — crkva — obuhvatao je oba mesta za molitvu.[41][42]
Četiri obeležja Crkve, donešena na Nikejskom saboru, podrazumijevaju četiri karakteristike koje se pripisuju hrišćanskoj Crkvi — „jedna, sveta, saborna i apostolska Crkva“. Ova obeležja se odnose na četiri suštinska aspekta Crkve:
Na ova obeležja se pozivaju mnoge hrišćanske denominacije, jer ona potiču iz Nikejskog simbola vere.
Pošto je crkva tokom svog postojanja pretendovala na vlast nad ljudima koji joj pripadaju (i često je imala), pitanje odnosa crkve i sveštenstva sa državnim vlastima bio je uzrok mnogih sporova i, često, ratova.
Tokom srednjeg veka postojala su dva osnovna tipa odnosa između crkve i svetovne vlasti:
- Primat državne vlasti nad crkvenom (cezaropapizam), koji je postojao u Vizantiji, gde je poglavar svetovne vlasti (car) faktički bio poglavar crkve (papa): on je imenovao crkvenog poglavara, carigradskog patrijarha. Carevi su se često mešali u dogmatske sporove, regulišući dogmu i rituale ediktima i zakonima. Takva situacija je postojala u Istočnom rimskom carstvu iz vremena prvih vaseljenskih sabora (počevši od borbe protiv arijanstva), tokom kojih su crkvena lica apelovala na cara u rešavanju dogmatskih, obrednih i crkvenih pitanja. Konačno, takva odredba je bila sadržana u Kodeksu i Novelama cara Justinijana, koji je rekao da je „izvor sveg bogatstva crkve velikodušnost cara“.
- Primat crkvene vlasti nad državnom (papocezarizam), je počeo da se formira na teritoriji Zapadnog rimskog carstva posle njegove propasti. Ovu ideju je prvi put formulisao episkop hiponski Avgustin u svom delu O državi Božjoj: osnovna ideja ovog rada, koji je napisan nakon zauzimanja Rima od strane Gota i inspirisan tim događajem, jeste zamena državnog jedinstva Rimskog carstva duhovnim jedinstvom pod vođstvom Crkve. Konačno, ova teza se pojavila u pismu pape Gelasija I caru Anastasiju I, koje je dobilo naziv po svom početku Duo sunt. U tom pismu papa je upravo istakao da postoje dve vlasti: svetovna i duhovna, i da duhovna vlast ima veću težinu.
Ova dva tipa odnosa su našla svoju pravnu formulaciju u dva oblika: tzv. simfonija i konkordat. Simfonija je prvi put bila formulisana u 6. veku u šestoj Justinijanovoj noveli. Konkordat se prvi put spominje u 12. veku (Vormski konkordat).
Tokom novog veka javlja se novi odnos:
- odvojenost crkve i države (sekularizam), koji je postao preovlađujući u savremenim demokratskim društvima.
Nemački teolog i socijalni filozof Ernst Trelč je naveo sledeće karakteristike crkve:
- pripadnost crkvi je zasnovana na rođenju ili krštenju;
- crkva je inkluzivna, otvorena za sve koji žele da joj pristupe;
- crkva teži univerzalizmu, to jest da joj pristupi što veći broj ljudi;
- u crkvi postoji hijerarhija i birokratski aparat;
- spasenje se zadobija putem božanske milosti, a milost se prenosi putem sakramenata;
- sveštenici su posebno rukopoloženi za obavljanje sakramenata;
- crkva nastoji da se prilagodi široj društvenoj zajednici;
- izvorno otkrovenje nije jedini kriterijum istine;
- crkveni obred je formalan, sledi određenu proceduru.
- ↑ Liddell and Scott:ἐκκλησία
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ Religije sveta: budizam, hrišćanstvo, islam
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-03-28.
- ↑ Hans von Schubert, Grundzüge der Kirchengeschichte (Osnovne povijesti Crkve), Tubingen, 1904.
- ↑ 7,0 7,1 Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ 9,0 9,1 9,2 „Silvija Federiči, Žene i jeres”. Arhivirano iz originala na datum 2013-03-29. Pristupljeno 2013-02-27.
- ↑ Ignatius, Poslanica Smirnjanima 8.1—2.
- ↑ Ignatius, Poslanica Smirnjanima 8.2.
- ↑ Ignatius, Poslanica Tralijcima 3.1.
- ↑ Irenaeus, AH 4.33.8.
- ↑ Irenaeus, AH 3.4.1.
- ↑ Irenaeus, AH 3.15.2.
- ↑ Irenaeus, Adv. haer. 4, 33, 7
- ↑ Irenaeus, Adv. haer. 5, 20, 2
- ↑ Tertullian, DE PRAESCR. 44.
- ↑ Tertullian, De Pudicitia 21.
- ↑ Petrova apokalipsa 70.24—71.4, u: NHL 340.
- ↑ Petrova apokalipsa 71.20—21, u: NHL 340.
- ↑ Petrova apokalipsa 79.1—4, u: NHL 343.
- ↑ Druga rasprava velikog Seta 67.32—68.9, u: NHL 337.
- ↑ Druga rasprava velikog Seta 67.2—5, u: NHL 336.
- ↑ Druga rasprava velikog Seta 70.9, u: NHL 338.
- ↑ Svedočanstvo istine 73.18—22, u: NHL 415.
- ↑ Svedočanstvo istine 69.18, u: NHL 414.
- ↑ Svedočanstvo istine 44.30—45.4, u: NHL 411.
- ↑ Svedočanstvo istine 69.22—24, u: NHL 414.
- ↑ Ibid., 34.20—23, u: NHL 283.
- ↑ Ibid., 33.4—34.9, u: NHL 282.
- ↑ Ibid., 33.16—17, u NHL 282.
- ↑ Ibid., 32.30—33.3, u: NHL 282.
- ↑ Ibid., 32.30—32, u: NHL 282.
- ↑ Ibid., 27.6—15, u: NHL 280.
- ↑ Clemens Alexandrinus, EXCERPTA 4.1.
- ↑ Ibid., 41.2.
- ↑ Ibid., 24.1—2.
- ↑ Heracleon, Frag. 37—38, u: Origen, COMM. JO. 13.51—13.53.
- ↑ Irenaeus, AH 1.8.3—4.
- ↑ Heracleon, Frag. 13, u: Origen, COMM. JO. 10.33.
- ↑ Za anlalizu videti: E. Pagels, The Johannine Gospel in Gnostic Exegesis (Nashville, 1973), 66—74.
