Typpi
| |||||
| Almoliih ääših | |||||
| Nommâ | Typpi | ||||
| Tubdâldâh | N | ||||
| Oornigloho | 7 | ||||
| Luokka | epimeetaal | ||||
| Laigos | p | ||||
| Juávkku | 15 (typpijuávkku) | ||||
| Ráiđu | 2 | ||||
| Saahâdvuotâ | 0,00125 · 103 kg/m3 | ||||
| Kavnâmihe, kävnee | 1772, Daniel Rutherford | ||||
| Aatoomjiešvuođah | |||||
| Aatoommassa (Ar) | 14,00674 | ||||
| Aatoomsuonjâr, mittedum (rekinistum) | 70 pm | ||||
| Kovalentsuonjâr | 75 pm | ||||
| Van der Waals suonjâr | 92 pm | ||||
| Orbitaalrááhtus | 2s2 2p3 | ||||
| Elektroneh elektronkoorâin | 2, 5 | ||||
| Hapittemlovoh | −III, −II, −I, +I, +II, +III, +IV, +V | ||||
| Kristalrááhtus | kuuđâčievâg | ||||
| Fysikaallâš jiešvuođah | |||||
| Orroomhäämi | kaasu | ||||
| Suddâmčuogâstâh | 63,25 K (-209,86 °C) | ||||
| Tuoldimčuogâstâh | 77,35 K (-195,8 °C) | ||||
| Kuulmâsčuogâstâh | 63,18 K já 0,126 kPa | ||||
| Kriittisâš čuogâstâh | 126,2 K já 0,03390 kPa | ||||
| Moolisaijaavuotâ | 22,4 · 10−3 m3/mol | ||||
| Suddâmliegâsvuotâ | 0,3604 kJ/mol | ||||
| Lievlâlumliegâsvuotâ | 2,7928 kJ/mol | ||||
| Jienâ liähtu | 334 m/s 293 K:st | ||||
| Eres jiešvuođah | |||||
| Elektronegatiivlâšvuotâ | 3,04 (Pauling ciäkkádâh) | ||||
| Jiešvuođâlâš liegâsvuotâkapasiteet | 1,040 (N2) kJ/kg·K | ||||
| Liegâsvuođâsirdem | 0,03 W/(m·K) | ||||
| Tiäđuh normaalliegâsvuođâst já -teddust | |||||
Typpi lii algâaamnâs, mon kiemiallâš merkkâ lii N (nitrogenium). Tyypi oornigloho lii 7 já tot tiättoo luándust typpimolekyylin (N2). Tyypi aatoomtiäddu lii IUPAC standard mieldi [14,00643;14,00728]. Typpi tiättoo maaŋgâin elimân tergâdis ovtâstuvâin, tego aminosuuvrâin. Áimukeerdist 78 % lii typpi.
Historjá
Daniel Rutherford kaavnâi tyypi ive 1772, mut jo koskâääigi alkemisteh tubdii tyypi ovtâstuvâid.
Ive 1790 ranskalâš kemist Jean-Antoine Chaptal adelij amnâsân noomâ nitrogène (kreikakielân νίτρον, nitron 'sooda' + ranskakielân -gène 'rähtee'). Antoine Lavoisier adelij vetyn noomâ azote (ranskakielân elimettum).
Suomâkielâlâš já anarâškielâlâš nommâ typpi puátá suomâkielâlâš kuávlukielâsäänist typehtyä ('puáhčániđ', 'časkâđ'), ko typpi avkkâd pyellim já ij pyele. Sääni keevtij vuosmuu keerdi kirjálâšvuođâ totkee Julius Krohn tyejestis Kemiallisia tiedesanoja (Kemiallâš tieđâsäänih). 1800-lovvoost suomâkielâst lâi kiävtust meid nomâttâs tuko, mii lâi suorgiittum siämmáin jurduin säänist tukahtua.
Isotoopeh
Tyypist láá kyehti stäđis isotoop: 14N já 15N. Luándu tyypist 99,634 % lii 14N já 0,366 % 15N. Tyypist láá meid love rahtum radioisotoopid, moi massalovoh láá kooskâst 12–23. 13N pelilumäigi lii love minuttid, mut eres radioisotoopij pelilumäigi lii tuše muáddi seekunt teikâ milliseekunt.
Ovtâstuvah
Typpi lii uáli passiivlâš kaasu, ko typpimolekyylist typpiatomij kooskâst lii uáli korrâ kuulmâkiärdásâš kovalentlâš čoonâs. Ollâ liegâsvuođâst tot puáhtá rähtiđ vetyin ammoniak (NH3) já happijn typpimonoksid (NO) já typpidioksid (NO2). Ammoniak kiävttoo typpisuvle, typpisuuvrâ já pávkkánâsamnâsij vaalmâštmist sehe čuáskudemamnâsin. Tot lii uáli mirhâlâš sehe kaasun ete čäcilaagân. Ammoniakkaasu iärdud vuáimálávt liške sehe čoolmijd já vuoiŋâmkiäinuid. Ááimu vuoiŋâm, jis ton typpinalliisvuotâ lii paijeel 5 000 ppm, puáhtá tovâttiđ jotelis jäämmim kuággum já kiäppái puttânem tiet. Ammoniaklaggâ toovât vuáimáás purâlum sehe kolmum, já stirccomeh čolmijd pyehtih tovâttiđ čalmettemesvuođâ. Ammoniak puáhtá rähtiđ pävkitteijee siähus happijn.[1] Tyypi oksideh šaddeh pyelimist ovdâmerkkân energiapyevtitmist já jotoluvvâst. Typpidioksid iärdud vuoiŋâmluodâid, já tot lii merhâšittee ááimunuáskádâs eromâšávt kaavpugijn. Typpidioksid mereh láá kiäppánâm avdoi katalysaattorij tiet.[2]
Tyypi oksideh tovâtteh meid pirrâs já čácáduvâi suvrom. Tyypi oksidij já čääsi reaktiost šadda typpisuuvrâ, mii vyeleed čääsi pH-áárvu.[3] pH-áárvu vuálánem hettee kuolij lasanem já hiäjusmit kalkkâkorrâs iälánij koorâid. Motomeh iäláneh killájeh suvrom eenâb ko nubeh. Ovdâmerkkân njäähi já kuávžur láá heerkih suvromân.[4]
Tyypi táválumos ioneh láá nitridioni N3-, nitriitioni NO2-, nitraationi NO3- já ammoniumioni NH4+. Stuárráámus uási eennâmvuáđu tyypist lii nitraat- teikâ ammoniumionin. Typpi lii šaddoid uáli tergâdis aamnâs já tondiet suvleh siskeldeh tyypi. Jis suvle typpi piäsá liijkás ennuv čácáduvváid, te tot sáttá tovâttiđ njivlom ađai šadoi liijkás stuorrâ raavvâdmere. Njivlom toovât čácádâhân happivänivuođâ, mii hiäjusmit tobbeen ellee ellei tile.[5]
Elimân tergâdumos typpiovtâstuvah láá aminosuuvrah, moh láá proteiinij ráhtusohtâduvah. Proteiineh tuáimih seelâi rakânâsamnâsin já katalysisteh toi kemiallâš reaktioid. Puoh proteiinijn láá tuše 20 aminosuvrâd, mut luándust láá tuhátteh proteiineh. Roppâ puáhtá valmâštiđ 11 aminosuvrâd, mut loopâid ađai 9 proteiinid kalga finniđ ravâdâsâst. Typpi tiättoo meid DNA-typpialkaalijn ađai adeniinist, guaniinist, sytosiinist já tymiinist.
Tyypi juurrâm luándust
Typpi jorá ohtânmaanoost áimukeerdi, eennâmvuáđu já iälánij kooskâst. Aldâgâsâi tiet ááimu typpi muttoo nitraat- já nitriitionin, moh kásánitteh eennâmvuáđun. Tastmaŋa bakteereh nubásmitteh tom ammoniumionin, mon šadoh pyehtih kevttiđ. Motomeh šadoiguin symbioosist ellee bakteereh pyehtih čoonnâđ tyypi eennâmvuáđun já luovâttiđ tom njuolgist šaadon. Eres bakteereh nubásmiteh ammoniumtyypi nitraatin já typpikaasun, mii mana maasâd ááimun. Šadoi typpi puátá maasâd eennâmvuáđun ko šaddo, šaddoporree teikâ piätuellee jáámá já pieđgejeijeeh pieđgejeh tom.[6][7]
Kiävttu
Typpi kiävttoo vyeligáá tuoldimčuogâstuvâs tiet ovdâmerkkân čuáskudmân. Typpi lii kevttum ton passiivlâšvuođâ tiet syejikaasun já ton E-koodi lii E 941. Ráhtulâšvuođâst typpi kiävttoo ammoniak, typpisuuvrâ, suvlij já pávkkánâsâi vaalmâštmist. Typpisuuvrâ já sälttisuuvrâ siävus kunâgâsčääci lii ohtâ haarvijn suuvrâin, moh pyehtih laggiđ kole.
Varâlâšvuotâ
Piergâspuohčâmist kevttum teedâááimust leijee typpi sáttá tovâttiđ pyehčeetaavdâ, jis puohčâleijee paijaan čäsuáiván liijkás jotelávt. Čääsi vyelni korrâsub teddust typpi laggân eenâb voorân. Jotelis pajanem tiet teedâ vuállán, mut tyypi laggânemvuotâ ij muttuu nuuvt huápust já tondiet typpi puuljârdškuát voorâst, mii toovât pyehčeetaavdâ.[8] Paijeel 30 meetter kieŋŋâlvuođâst uhken lii meid typpinarkoos. Korrâ teddust vuoiŋâmááimu typpi vaaikutškuát alkohol náál niärvádâhân. Tot sulâstit uáivistvuođâ ijge lah jiešalnees varâlâš, mut tot sáttá tovâttiđ ovdâsvástádâstobdo monâttem, kuás puohčâleijee lii uhken olssis sehe iärásáid.
Käldeeh
- ↑ OVA-ohje: AMMONIAKKI Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ ilmatieteenlaitos.fi - Typpidoksidi Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ edu-helsinki.fi - happamoituminen Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ ymparisto.fi - happamoituminen Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ vesi.fi - Mistä rehevöityminen johtuu? Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ pelastajarvi.fi - typen kierto Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ peda.net - Typen kiertokulku Čujottum 15.6.2021 (suomâkielân)
- ↑ duodecimlehti.fi - Sukeltajantauti Čujottum 16.6.2021 (suomâkielân)
