İçeriğe atla

Ermeni Kırımı: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Aynamahruti (mesaj | katkılar)
832 değişiklik
Kaynak eklendi. Türk kaynaklarında ölü sayısı belli olmadığı için ancak tehcirden etkilenen sayısı verilmekte.
Tahtaciyik adamik (mesaj | katkılar)
886 değişiklik
k lütfen ilk önce tartışma sayfasına başvurunuz
7. satır: 7. satır:
| tarih = 1915{{#tag:ref|Ermeni katliamları, 1915 yılında yoğunlaştığı için genellikle bu yıl ile ilişkilendirilir. Çeşitli kaynaklar katliamların şu yıllar arasında gerçekleştiğini yazar: 1915–1916, 1915–1917, 1915–1918, 1915–1923, 1894–1915, 1894–1923|group="not"}}
| tarih = 1915{{#tag:ref|Ermeni katliamları, 1915 yılında yoğunlaştığı için genellikle bu yıl ile ilişkilendirilir. Çeşitli kaynaklar katliamların şu yıllar arasında gerçekleştiğini yazar: 1915–1916, 1915–1917, 1915–1918, 1915–1923, 1894–1915, 1894–1923|group="not"}}
| tür = [[Tehcir]] ve [[katliam]]
| tür = [[Tehcir]] ve [[katliam]]
| ölü = <sub>Türk Kaynaklarına Göre</sub>Etkilenen Sayısı:900.000 <ref>[http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=312 TTK-Talat Paşa’nın evrak-ı metrûkesi hakkında], Prof. Dr. Kemal Çiçek, Türk Tarih Kurumu Ermeni Masası.</ref> <ref> [http://www.milliyet.com.tr/Guncel/HaberDetay.aspx?aType=HaberDetay&ArticleID=1042903&Kategori=guncel&Date=05.01.2009&b=Tehcir%20farki%20972%20bin Tehcir Farkı 972 bin], Murat BARDAKÇI, Milliyet </ref> <br /><sub>Ermeni kaynaklarına göre</sub> Ölü Sayısı:600.000 ila 1.500.000 {{#tag:ref|1,5 milyon içlerinde daha kabul gören sayıdır,<ref>{{Web kaynağı | başlık = Tsitsernakaberd Memorial Complex | url = http://www.genocide-museum.am/eng/Description_and_history.php | yayımcı = [[Tsitsernakaberd|Armenian Genocide Museum-Institute]] | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150523141013/http://www.genocide-museum.am:80/eng/Description_and_history.php | arşivtarihi = 23 Mayıs 2015}}</ref><ref>{{Haber kaynağı| soyadı = Kifner | ad= John| başlık= Armenian Genocide of 1915: An Overview| url = http://www.nytimes.com/ref/timestopics/topics_armeniangenocide.html | gazete = The [[New York Times]]|authorlink = John Kifner | tarih=7 Aralık 2007}}</ref><ref>{{Haber kaynağı| başlık= The forgotten Holocaust: The Armenian massacre that inspired Hitler | url = http://www.dailymail.co.uk/news/article-479143/The-forgotten-Holocaust-The-Armenian-massacre-inspired-Hitler.html | gazete= The [[Daily Mail]]| tarih= 11 Ekim 2007 | yer=Londra}}</ref> ancak çeşitli kaynaklarda sayı 600.000 ile 1,500.000 arasında değişmektedir.<ref name = "Auron2000">{{Kitap kaynağı | first = Yair | last = Auron | title = The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide|url = http://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44 |year=2000|publisher = Transaction | isbn = 978-0-7658-0881-3 | page = 44}}</ref><ref name = "Forsythe2009">{{Kitap kaynağı| first = David P. |last=Forsythe | title = Encyclopedia of human rights | url = http://books.google.com/books?id=1QbX90fmCVUC&pg=PA98 | date= 11 Ağustos 2009| format = Google Books | publisher= Oxford University Press| isbn = 978-0-19-533402-9 | page = 98}}</ref><ref name = "ChalkJonassohn1990">{{Kitap kaynağı | first1 = Frank Robert | last1 = Chalk | first2 = Kurt | last2 = Jonassohn | others =Institut montréalais des études sur le génocide | title =The history and sociology of genocide: analyses and case studies| url= http://books.google.com/books?id=UgzAi1DD75wC&pg=PA270 | date = 10 Eylül 1990|publisher= Yale University Press|isbn = 978-0-300-04446-1 |pages= 270–}}</ref>|group ="not"}}
| ölü = 600.000 ila 1.500.000 {{#tag:ref|1,5 milyon içlerinde daha kabul gören sayıdır,<ref>{{Web kaynağı | başlık = Tsitsernakaberd Memorial Complex | url = http://www.genocide-museum.am/eng/Description_and_history.php | yayımcı = [[Tsitsernakaberd|Armenian Genocide Museum-Institute]] | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150523141013/http://www.genocide-museum.am:80/eng/Description_and_history.php | arşivtarihi = 23 Mayıs 2015}}</ref><ref>{{Haber kaynağı| soyadı = Kifner | ad= John| başlık= Armenian Genocide of 1915: An Overview| url = http://www.nytimes.com/ref/timestopics/topics_armeniangenocide.html | gazete = The [[New York Times]]|authorlink = John Kifner | tarih=7 Aralık 2007}}</ref><ref>{{Haber kaynağı| başlık= The forgotten Holocaust: The Armenian massacre that inspired Hitler | url = http://www.dailymail.co.uk/news/article-479143/The-forgotten-Holocaust-The-Armenian-massacre-inspired-Hitler.html | gazete= The [[Daily Mail]]| tarih= 11 Ekim 2007 | yer=Londra}}</ref> ancak çeşitli kaynaklarda sayı 600.000 ile 1,500.000 arasında değişmektedir.<ref name = "Auron2000">{{Kitap kaynağı | first = Yair | last = Auron | title = The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide|url = http://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44 |year=2000|publisher = Transaction | isbn = 978-0-7658-0881-3 | page = 44}}</ref><ref name = "Forsythe2009">{{Kitap kaynağı| first = David P. |last=Forsythe | title = Encyclopedia of human rights | url = http://books.google.com/books?id=1QbX90fmCVUC&pg=PA98 | date= 11 Ağustos 2009| format = Google Books | publisher= Oxford University Press| isbn = 978-0-19-533402-9 | page = 98}}</ref><ref name = "ChalkJonassohn1990">{{Kitap kaynağı | first1 = Frank Robert | last1 = Chalk | first2 = Kurt | last2 = Jonassohn | others =Institut montréalais des études sur le génocide | title =The history and sociology of genocide: analyses and case studies| url= http://books.google.com/books?id=UgzAi1DD75wC&pg=PA270 | date = 10 Eylül 1990|publisher= Yale University Press|isbn = 978-0-300-04446-1 |pages= 270–}}</ref>|group ="not"}}<ref>[http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=312 TTK-Talat Paşa’nın evrak-ı metrûkesi hakkında], Prof. Dr. Kemal Çiçek, Türk Tarih Kurumu Ermeni Masası.</ref>
| işleyen = [[İttihat ve Terakki]]
| işleyen = [[İttihat ve Terakki]]
}}
}}
14. satır: 14. satır:
Kimi tarihçiler tarafından bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilerin devlet yönetimi tarafından kasıtlı ve emirler dahilinde öldürüldüğü ve bu sebeple olayların ilk modern soykırımlardan biri ve bir [[etnik temizlik]] olduğu tezi savunulmuştur.<ref>[http://www.salon.com/opinion/kamiya/2007/10/16/armenian_genocide/ www.salon.com]</ref><ref name="24.04.1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, 24 Nisan 1998].</ref><ref>[[Niall Ferguson|Ferguson, Niall]]. ''The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West''. New York: Penguin Press, 2006, ISBN 1-59420-100-5, s. 177.</ref><ref name="IAGS">[http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf A Letter from The International Association of Genocide Scholars on 13/06/05].</ref> Bir kısım tarihçiler ise olayları [[I. Dünya Savaşı]]'nda dağılmakta olan Osmanlı İmparatorluğu'nun cephe gerisini güvene almak için uyguladığı tehcir sonucunda [[Millet (Osmanlı)|milletler]] arasında gerçekleşen bir iç çatışma olarak değerlendirmekte ve devlet duruşunun bu yönde olmadığını savunmaktadır.<ref>[http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/ermeni.htm Prof.Dr. Metin Ayışığı, ERMENİ TEHCİRİ KONUSUNDA YENİ PERSPEKTİFLER, Balıkesir Üniversitesi]</ref>
Kimi tarihçiler tarafından bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilerin devlet yönetimi tarafından kasıtlı ve emirler dahilinde öldürüldüğü ve bu sebeple olayların ilk modern soykırımlardan biri ve bir [[etnik temizlik]] olduğu tezi savunulmuştur.<ref>[http://www.salon.com/opinion/kamiya/2007/10/16/armenian_genocide/ www.salon.com]</ref><ref name="24.04.1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, 24 Nisan 1998].</ref><ref>[[Niall Ferguson|Ferguson, Niall]]. ''The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West''. New York: Penguin Press, 2006, ISBN 1-59420-100-5, s. 177.</ref><ref name="IAGS">[http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf A Letter from The International Association of Genocide Scholars on 13/06/05].</ref> Bir kısım tarihçiler ise olayları [[I. Dünya Savaşı]]'nda dağılmakta olan Osmanlı İmparatorluğu'nun cephe gerisini güvene almak için uyguladığı tehcir sonucunda [[Millet (Osmanlı)|milletler]] arasında gerçekleşen bir iç çatışma olarak değerlendirmekte ve devlet duruşunun bu yönde olmadığını savunmaktadır.<ref>[http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/ermeni.htm Prof.Dr. Metin Ayışığı, ERMENİ TEHCİRİ KONUSUNDA YENİ PERSPEKTİFLER, Balıkesir Üniversitesi]</ref>


Katliamlar ve çatışmalar nedeniyle ölen Ermenilerin toplam sayısı üzerine çok farklı rakamlar öne sürülmüş ve en yaygın akademik araştırmalarca 600.000 ile 1,5 milyon kişi arasında can kaybı olduğu öngörülmektedir.<ref>Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (düz.) ''Dictionary of Genocide'', Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, s. 19.</ref><ref>Noël, Lise, ''Intolerance: A General Survey''. Arnold Bennett, 1994, ISBN 0-7735-1187-3, s. 101.</ref><ref>Schaefer, T (haz.). ''Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society''. Los Angeles: SAGE Publications, 2008, s. 90.</ref><ref>The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects, by Ralph J. Henham, Paul Behrens, 2007, s. 17</ref> Buna karşın [[1914 Osmanlı İmparatorluğu nüfus sayımı|1914 nüfus sayımına]] göre 1 milyon ve daha üstü ölü sayısının gerçeği yansıtmadığı görüşü de muhtemeldir. ABD Ulusal Arşivleri, 500 bin civarında Ermeni'nin tehcir edildikleri yerlere ulaştıklarını ve burada kendilerine yiyecek yardımı yapıldığı ve yerleştirildiklerini yazmaktadır. Osmanlı Arşivleri'ndeki nüfus sayımları da iddia edildiği gibi 1 milyonun üstünde kişinin ölemeyeceği, zira bazı iddia edilen sayıların o zamanki Ermeni nüfusundan fazla olduğunu göstermektedir.<ref>http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183</ref><ref>http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=99</ref>
Katliamlar ve çatışmalar nedeniyle ölen Ermenilerin toplam sayısı üzerine çok farklı rakamlar öne sürülmüş ve en yaygın akademik araştırmalarca 600.000 ile 1,5 milyon kişi arasında can kaybı olduğu öngörülmektedir.<ref>Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (düz.) ''Dictionary of Genocide'', Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, s. 19.</ref><ref>Noël, Lise, ''Intolerance: A General Survey''. Arnold Bennett, 1994, ISBN 0-7735-1187-3, s. 101.</ref><ref>Schaefer, T (haz.). ''Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society''. Los Angeles: SAGE Publications, 2008, s. 90.</ref><ref>The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects, by Ralph J. Henham, Paul Behrens, 2007, s. 17</ref>


== Arka plan ==
== Arka plan ==
=== Millet sistemi ve Ermeniler ===
=== Millet sistemi ve Ermeniler ===
:''İlgili Maddeler: [[Millet (Osmanlı İmparatorluğu)]], [[Osmanlı Ermenileri]]''
:''İlgili Maddeler: [[Millet (Osmanlı İmparatorluğu)]], [[Osmanlı Ermenileri]]''
[[Albert Malet]]'e göre, Osmanlı İmparatorluğu, bünyesinde bulunan gayrimüslim halka dini özellikleri doğrultusunda “[[Millet (Osmanlı Devleti)|millet]]” olarak kendi kendilerini yönetme hakkını "tam muhtariyetlik" olarak tanır; bir diğer deyişle, imparatorluktaki müslümanların dışındaki toplulukların büyük çoğunluğunu oluşturan Yahudiler, Ermeniler ve Rumlar kendi dinî yöneticilerinin idaresinde kalmışlardır. Türkler diğer imparatorluklarda olduğu gibi aynı dinden olanların mahallî teşkilatlarına kendi kendilerini yönetme hakkı tanıyarak yalnızca hepsini aynı devlet çatısı altında birleştirirler<ref name="malet1">Albert Malet, "L'epoque Contemporaine", Hachette, Paris, 1909, s.505</ref>.
[[Albert Malet]]'e göre, Osmanlı İmparatorluğu, bünyesinde bulunan gayrimüslim halka dini özellikleri doğrultusunda “[[Millet (Osmanlı Devleti)|millet]]” olarak kendi kendilerini yönetme hakkını "tam muhtariyetlik" olarak tanır; bir diğer deyişle, imparatorluktaki müslümanların dışındaki toplulukların büyük çoğunluğunu oluşturan Yahudiler, Ermeniler ve Rumlar kendi dinî yöneticilerinin idaresinde kalmışlardır. Türkler diğer imparatorluklarda olduğu gibi aynı dinden olanların mahallî teşkilatlarına kendi kendilerini yönetme hakkı tanıyarak yalnızca hepsini aynı devlet çatısı altında birleştirirler.<ref name="malet1">Albert Malet, "L'epoque Contemporaine", Hachette, Paris, 1909, s.505</ref> Buna karşın [[1914 Osmanlı İmparatorluğu nüfus sayımı|1914 nüfus sayımına]] göre 1 milyon ve daha üstü ölü sayısının gerçeği yansıtmadığı görüşü de muhtemeldir. ABD Ulusal Arşivleri, 500 bin civarında Ermeni'nin tehcir edildikleri yerlere ulaştıklarını ve burada kendilerine yiyecek yardımı yapıldığı ve yerleştirildiklerini yazmaktadır. Osmanlı Arşivleri'ndeki nüfus sayımları da iddia edildiği gibi 1 milyonun üstünde kişinin ölemeyeceği, zira bazı iddia edilen sayıların o zamanki Ermeni nüfusundan fazla olduğunu göstermektedir.<ref>http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183</ref><ref>http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=99</ref>


'''İmparatorlukta genel nüfus dağılımı'''
'''İmparatorlukta genel nüfus dağılımı'''

Sayfanın 08.57, 28 Şubat 2016 tarihindeki hâli

Ermeni Kırımı
Ermeni Sorunu'nun bir parçası
Osmanlı askerleri eşliğinde Harput'tan Mazraa (günümüz Elazığ) yakınındaki bir hapishaneye doğru sürülen Ermeni kafilesi, Nisan 1915.
BölgeOsmanlı İmparatorluğu
Tarih1915[not 1]
Saldırı türü
Tehcir ve katliam
Ölü600.000 ila 1.500.000 [not 2][7]
İşleyenlerİttihat ve Terakki

Ermeni Kırımı[8] veya Ermeni Soykırımı[9] (Ermenice: Հայոց Ցեղասպանութիւն, Hayots Tseğasbanutün; Մեծ Եղեռն, Medz Yeğern, "Büyük Felaket"), Osmanlı İmparatorluğu'nun I. Dünya Savaşı esnasındaki İttihat ve Terakki iktidarı döneminde Ermeni tebaasına karşı uyguladığı tehcir esnasında meydana gelen, 22 ülkenin soykırım olarak tanımladığı[10] toplu ölümler.[11][12] Bazı kaynaklar, II. Abdülhamid döneminde Hamidiye Alayları'nın gerçekleştirdiği katliamları da buna dâhil etmektedirler.[13]

Kimi tarihçiler tarafından bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilerin devlet yönetimi tarafından kasıtlı ve emirler dahilinde öldürüldüğü ve bu sebeple olayların ilk modern soykırımlardan biri ve bir etnik temizlik olduğu tezi savunulmuştur.[14][15][16][17] Bir kısım tarihçiler ise olayları I. Dünya Savaşı'nda dağılmakta olan Osmanlı İmparatorluğu'nun cephe gerisini güvene almak için uyguladığı tehcir sonucunda milletler arasında gerçekleşen bir iç çatışma olarak değerlendirmekte ve devlet duruşunun bu yönde olmadığını savunmaktadır.[18]

Katliamlar ve çatışmalar nedeniyle ölen Ermenilerin toplam sayısı üzerine çok farklı rakamlar öne sürülmüş ve en yaygın akademik araştırmalarca 600.000 ile 1,5 milyon kişi arasında can kaybı olduğu öngörülmektedir.[19][20][21][22]

Arka plan

Millet sistemi ve Ermeniler

İlgili Maddeler: Millet (Osmanlı İmparatorluğu), Osmanlı Ermenileri

Albert Malet'e göre, Osmanlı İmparatorluğu, bünyesinde bulunan gayrimüslim halka dini özellikleri doğrultusunda “millet” olarak kendi kendilerini yönetme hakkını "tam muhtariyetlik" olarak tanır; bir diğer deyişle, imparatorluktaki müslümanların dışındaki toplulukların büyük çoğunluğunu oluşturan Yahudiler, Ermeniler ve Rumlar kendi dinî yöneticilerinin idaresinde kalmışlardır. Türkler diğer imparatorluklarda olduğu gibi aynı dinden olanların mahallî teşkilatlarına kendi kendilerini yönetme hakkı tanıyarak yalnızca hepsini aynı devlet çatısı altında birleştirirler.[23] Buna karşın 1914 nüfus sayımına göre 1 milyon ve daha üstü ölü sayısının gerçeği yansıtmadığı görüşü de muhtemeldir. ABD Ulusal Arşivleri, 500 bin civarında Ermeni'nin tehcir edildikleri yerlere ulaştıklarını ve burada kendilerine yiyecek yardımı yapıldığı ve yerleştirildiklerini yazmaktadır. Osmanlı Arşivleri'ndeki nüfus sayımları da iddia edildiği gibi 1 milyonun üstünde kişinin ölemeyeceği, zira bazı iddia edilen sayıların o zamanki Ermeni nüfusundan fazla olduğunu göstermektedir.[24][25]

İmparatorlukta genel nüfus dağılımı

Doğu Anadolu'da etnik yapı

  • Alman kartograf August Heinrich Petermann tarafından hazırlanan 1893-96 sayımınca Ermeni nüfusu.
    Alman kartograf August Heinrich Petermann tarafından hazırlanan 1893-96 sayımınca Ermeni nüfusu.
  • Müslümanların (Yeşil ve Çizgili Yeşil), Ermenilerin (Çizgili Kırmızı) çoğunlukta oldukları yerleri gösteren 19. yy sonuna ait Rusça bir harita.
    Müslümanların (Yeşil ve Çizgili Yeşil), Ermenilerin (Çizgili Kırmızı) çoğunlukta oldukları yerleri gösteren 19. yy sonuna ait Rusça bir harita.

1914-1918 Osmanlı Meclis-i mebusanı

ilgili Madde: 1914-1918 Osmanlı Meclis-i Mebusanı

Ermeni faciası döneminde Osmanlı meclisi çok uluslu bir meclistir. Türk mebusların yanı sıra, parlemanterler arasında 11 Ermeni mebus bulunuyordur, bunlar: Stepan Çıracıyan, Vartkes Serengülyan, Artin Boşgezenyan, Bedros Hallaçyan, Krikor Zohrab, Onnik İhsan, Karabet Tomayan, Matyos Nalbantyan, Agop Hırlakyan, Kegam Dergarabedyan ve Dikran Barsamyan'dır. 19.yy'da toplam 33 Ermeni mebus Meclis-i Mebusan'da hizmette bulunmuştur.

Erken tarihsel arka plan

Taner Akçam'a göre, Doğu Anadolu üzerindeki Ermeni talepleri 1870'lerden sonra Osmanlı Devleti için siyasi bir sorun oluşturur.[26] Hınçak Partisi üyelerinin girişimleriyle gerçekleşen 20 Haziran 1890'daki Erzurum İsyanı ve 15 Temmuz'da İstanbul'daki Kumkapı Nümayişi ile ilk Ermeni-Türk çatışmaları başlar.[27] Bu ilk olaylarda iki taraftan toplam 10 kişi ölür. Bu olaylarda yer alan Ermenilerin Batı ülkelerinin baskısı üzerine hafif cezalar almaları veya hiç cezalandırılmamaları, ilerleyen dönemde daha fazla olayın çıkması yönünde etkili olacaktır.[28] 1891 yılında II. Abdülhamid olaylara karışan Ermeniler için bir af çıkarır, ancak bu af daha sonraki olayları durduramaz.[29] 1892-1893 yıllarında Kayseri, Yozgat, Çorum ve Merzifon'da olaylar yaşanır.[27] Hınçak ve Taşnaksutün gibi Ermeni militan örgütleri 1894'ten itibaren bazı tedhiş eylemlerine girişirler. 1895'te Ermenilerin ayaklanma teşebbüsü sertlikle bastırılır.[26] 1894 yılında Sason İsyanı, Bâb-ı Âli Gösterisi ve Zeytun İsyanı gerçekleşir.[27][30] 1896 yılında Osmanlı Bankası Ermeniler tarafından basılır ve işgal edilir. 1896 yılında Van İsyanı, 1903'te ise İkinci Sason İsyanı gerçekleşir.[30] 21 Temmuz 1905'te Ermeni suikastçiler II. Abdülhamid'e suikast düzenlerler, ancak başarılı olamazlar.[27]

1907 yılı sonunda Paris’te tüm muhalif gruplar ve Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutün)'un katılımı ile Ahmet Rıza, Prens Sabahaddin ve Malumyan’ın ortak başkanlığında II. Jön Türk Kongresi düzenlenir. Bu sefer "dış müdahale" konusu ortaya atılmayıp, üç gün süren kongre çalışmaları 29 Aralık'ta tamamlanarak bir bildirge yayımlanır. Bu beyannameyle katılımcıların Abdülhamid'i tahttan inmeye zorlamak ve parlamenter bir yönetimin kurulması etrafında birleştikleri duyurulur[31]. 1909'daki Adana Katliamı'nda çok sayıda sivil Ermeni hayatını kaybeder.[26]

Bâb-ı Âli Baskını ile Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeni tehcirinin arefesinde 23 Ocak 1913 günü Enver Bey ve Talat Bey'in başını çektiği İttihat ve Terakki üyelerince hükûmet binası Bâb-ı Âli basılır ve gerçekleştirilen bu askerî darbe nihayetinde Paşalar iktidarı ele geçirirler. Bu baskın sırasında Harbiye Nazırı Nâzım Paşa öldürülür, Sadrazam Kâmil Paşa'ya zorla istifası imzalattırılır. Böylece, bu darbe sonrasında iktidar İttihat ve Terakki'nin eline geçer.

I. Dünya Savaşı başlangıcında iktidardaki İttihat ve Terakki yönetiminde kimi üyeler, Doğu'daki Ermenilerin muhtemel bir Rus istilasından önce ayaklanarak Ruslara destek olacağı kaygısını taşımaktadır. Bunun yanı sıra iktidara yakın bazı fikir adamları, Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devleti'nin parçalanması halinde Anadolu'da bir Türk ulusal devleti kurulmasını, bunun için de ülkenin gayrımüslim unsurlardan arındırılmasını savunmaktadırlar.[32] 1918'de Vahidettin paşanın iktidarı ellerinden geri alması ile, İttihat ve Terakki feshedilecek ve yasa dışı uygulamaları nedeniyle Âliye Divan-ı Harb-i Örfi'de suç işledikleri öngörülen kimi üyeleri yargılanacaktır.

Erzurum Kongresi, 1914

28 Temmuz - 14 Ağustos 1914 tarihleri arasında Erzurum'da Taşnakların liderliğinde bir kongre düzenlenir ve İttihat ve Terakki özel bir heyet gönderir.[33] Kongrenin amacı Ermenilerin olası savaş çıkması durumunda takınacakları tavrın kararlaştırılmasıdır. Osmanlı devletinde hükümet olan İttihat ve Terakki önemli isimlerinden Naci Bey ve Bahattin Şakir'i bu kongreye yollarlar. İttihat ve Terakki, Ermenilerden bazı taleplerde bulunur. İsteklerin başında Ermenilerin savaş çıkması durumunda sadık kalacaklarına dair söz vermeleri gelmektedir. Ruslara karşı savaşacak Ermeni askerler, ikinci istektir. Son olarak da, Rusya'daki Ermenilerin cephe gerisinde Osmanlılara yardım etmeleri istenmektedir. Ermenilerin yanıtı, Osmanlı Ermenilerinin Osmanlı Devleti'ne sadık oldukları ama İttihat ve Terakki hükümetiyle aynı görüşlerde olmayıp bağımsız hareket edecekleri yönündedir. Kafkaslar'daki ayaklanma teklifine karışmayacaklarını, Rusya'daki Ermenilerin Rusya'ya sadık kalacaklarını ilettiler.[33]

Hovannisian'a göre Taşnaklar Osmanlı vatandaşları olarak vatan savunmasında üzerine düşeni yapma karar alınır.[34] Askeri tarihçi Erikson'a göre, bu toplantı sonrasında İttihat ve Terakki partisi, Osmanlı Ermenilerinin güçlü ve detaylı planlarla Rusya ile bağlantıda oldukları ve amaçlarının Osmanlı İmparatorluğu'ndan bölgeyi ayırmak olduğu sonucuna varmşıtır.[35] Ahmet Esat Uras'a göre ise Taşnaklar ayaklanma kararını gizlice almışlar ve Taşnakların bu ayaklanma kararı daha sonra Osmanlı Devletinin Tehcir Kanunu'na yol açmıştır.[36]

I. Dünya Savaşı

Dönemi Dahiliye Nazırı Mehmed Talat Bey
Adapazarı Ermeni Komitesi
Umumi fırının çevresindeki Ermeni mülteciler (Van, 1915)

I. Dünya Savaşı 28 Temmuz 1914 tarihinde Avrupa'da başlar, Osmanlı Devleti diğer İttifak devletleri Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan ile birlikte, Avrupa ve diğer kıtalarda bulunan 25 devletin bulunduğu İtilâf devletlerine karşı savaşır.[kaynak belirtilmeli]

Savaş Osmanlı donanmasının Rus gemi ve limanlarına saldırısı, 1 Kasım 1914 üzerine Rus ordusu Kafkasya Cephesi’nde sınırı geçerek Osmanlı topraklarına girmesiyle başlar.[kaynak belirtilmeli]

Bu dönemde özel birlikler kullanılır ve bunlar bu iş için planlanmış gizli birimler (special organization) tarafından yapılır.[37] Osmanlı Devleti'nin gizli servisi olan organizasyon İngiliz elçisi Canning Startfort'un (Civinis Efendi) önerileri ile kurulmuş olan düzensiz bir harb birimidir.[38] 17 Kasım 1913 tarihinde Enver Paşa idaresinde ve örgütlenmeden ise Süleyman Askeri sorumluluğunda kurulmuştur.[39] Teşkilât-ı Mahsusa birliklerinin insan kaynakları Kürt aşiretleri, mahkûmlar ve Kafkas ve Rumeli göçmenleri'nden oluşmakatdır.[40][41]

Ağustos ayında Rusya'da birliklerin askerî eylemleri başlar. Rusya tarafından istila esnasında karışıklık çıkartmak için teşvik edilen ve denizden desteklenen Rum ve Ermeni unsurlardan oluşan bir takım çeteler hırsızlık ve öldürme gibi faaliyetlerde bulunurlar.[42] Ermeni ve Rum komitacıları, sonralardan İngiliz subayları ile bazı Amerikan memurlarının suskunluklarından kuvvet alırlar.[42] Ve bu unsurlar siyasi bir kimlik kazanırlar. Kafkas sınırlarında, Ermeni köylerine, siyasi ve dini liderlere yönelik saldırılar ve katliamlar Eylül ayında başlar, Erzurum'da Bahattin Şakir'in kurduğu çetelere Hasan İzzet Paşa'nın emriyle 9. Kolordu'ya bağlı birliklerden en güzide subay ve Erzurum'un en babayiğit gençler verilir.[43][44] Almanya'nın Erzurum Konsolosu'nun raporuna göre, birlikleri Ermeni köylere baskın, öldürme ve soygun yapmışlardır.[45]

Seferberlikle birlikte 20-45 yaş grubu Ermeniler askere alınır ve ardından yol yapım işleri ile angaryalarda kullanılmak üzere 15-20 ve 45-60 yaş grupları askere alınır.[46][47]

Savaş çıktıktan sonra Ermeni gönüllülerinin bir kısmı milis (veya çete) gücü olarak dağlara çıkar, bir kısmı da gönüllü olarak Rus Ordusu'na Ermeni Gönüllü Tugayları'na katılır.[kaynak belirtilmeli] Ermeni milis ve gönüllülerinin neden olduğu Osmanlı asker ve sivil kaybı sayısı konusunda farklı görüşler vardır.[48]

Kafkasya'da Teşkilât-ı Mahsusa üniteleri ile birlikte görevde bulunan, ve bunları caniler olarak tanımlayan, Alman subay Louis Mosel bölgede görev yapan Jön Türk komitesine bunların işten el çektirilmesi talebinde bulurur. Van civarında görevli olan Alman subay Friedrich-Werner von der Schulenburg[49], ve Büyükelçi Hans von Wangenheim komitenin bölgedeki eylemlerine son verilmesi için gayret ederler.[50][51]

Osmanlı Devleti 16 Aralık 1914 tarihli bir tebliği ile, Osmanlı Devleti Ermeni ıslahatı için 8 Şubat 1914'te imzalanmış Yeniköy Anlaşması'nın geçersiz olduğunu ilan eder.[52]

10 Ocak 1915'de kazandığı Sarıkamış zaferinin ardından Rus ordusu, Doğu Anadolu üzerine yürür.[53] Cephedeki yenilgiler neticesinde, özellikle Sarıkamış hezimeti'nden sonra Teşkilat-ı Mahsusa birliklerinin büyük bir kısmı kaçmış bulunup, Ermeni köylerin yanı sıra Müslüman köylerde de talan ve yağma yapılır.[54]

Bu olaylara paralel olarak, 1915 Şubat ayından itibaren Osmanlı ordusundaki Ermeniler silahsızlandırılır.

19 Nisan'dan itibaren Van İsyanı başlar. Ermenilerin isyanı sonrasında Mayıs ayı içinde Rus birlikleri kenti ele geçirirler.[53] Bu dönemde Van çevresinde 250 bin kadar Ermeni toplanır.[53] Ağustos ayı içinde Osmanlı Devleti'nin Van'ı bir süreliğine ele geçirmesine rağmen, Rus ve Ermeni kuvvetleri şehri tekrar geri alırlar.[53] Ve 18 Nisan'da Bitlis İsyanı yaşanır.[53]

Mehmet Perinçek tarafından Rus-Sovyet devlet arşivlerinde sürdürülen bir yıllık çalışma sonucunda sunulan bir rapor, Dünya'da ilk kez Türkçe olarak Bolhovitinov 11 Aralık 1915 Tarihli Resmî Ermeni Raporu adıyla yayınlanmıştır. Rapor, tehcir öncesindeki Ermeni faaliyetlerini de kapsamaktadır.[55]

Kırım

24 Nisan tutuklamaları

İlgili Maddeler: 1915'te Ermeni aydınların sürgünü
24 Nisan 1915 de tutuklananlardan ve öldürülenlerden bir grup: Krikor Zohrab, Taniel Çubukkâryan, Rupen Zartaryan, Ardaşes Harutünyan, Adom Yârcanyan, Rupen Çilingiryan, Dikran Çöğüryan, Diran Kelekyan, Tlgadintsi, Yervant Sırmakeşhanlıyan

24 Nisan'da Dahiliye Nazırı Mehmed Talat Bey, Ermeni Komite merkezlerinin kapatılması, elebaşılarının tutuklanması ve her türlü belgelerine el konulması yönünde, 24 Nisan 1915 kararlarını alır. 24 Nisan hadisesi, İtilaf ordularının Çanakkale'ye çıkartma yapmaları beklentisi ve İstanbul'un düşman eline geçme tehdidi, Osmanlı sarayı ve hükümetini Eskişehir'e taşıma hazırlıklarının yapıldığı günlere denk gelecektir.

Tarihçi Yusuf Sarınay, Osmanlı belgelerinde “24 Nisan 1915 genelgesi üzerine İstanbul'da ilk etapta 235 Ermeni Komite mensubunun” tutuklanarak Çankırı ve Ayaş'a gönderildiğinin kaydedildiğini belirtmekedir.[56][57] Sarınay, Ağustos 1916'ya kadar İstanbul'da tutuklanan “Ermeni komite mensuplarının” sayısının 290 civarına ulaştığı sonucuna varmıştır.[57] Diğer incelemelerde ise 24 Nisan 1915 gününü takip eden birkaç hafta veya ay içinde bunların sayısının 2.345'e ulaştığı öngörülmektedir.[58][59][60][61] Bunların arasında siyasi militanların yanı sıra milletvekilleri, tanınmış yazar ve şairler, sanatçılar, din adamları ve işadamları da tutuklanır. Göç ettirilenlerin belirsiz bir önemli kısmı göç çerçevesinde ölür veya öldürülür.[kaynak belirtilmeli]

24 Nisan, günümüzde baki Ermeniler tarafından Ermeni Soykırımını Anma Günü olarak anılmaktadır.

Tehcir Kararı

Ana maddeler: Tehcir Kanunu ve 1915'te tehcir edilen Ermeniler
ABD resmî kayıtlarına göre tehcire tabi tutulan Ermeni tebaasının sayısı 486.000'dir. (3 Şubat 1916)
Bölgelere göre toplamları gösteren özet belge

27 Mayıs 1915'te çıkarılan “Tehcir Kanunu” Kanun-ı Muvakkat (geçici yasa) ile,yerel mülki ve askeri yöneticilere, uygun görecekleri kişileri geçici olarak başka vilayetlere nakletme yetkisi verilir.[53] 30 Mayıs günü Meclis-i Vükelâ (Bakanlar Kurulu) kararıyla tehcir süresiz hale getirilir.

10 Haziran'da “Ermenilere Ait Mal, Mülk ve Arazilere Uygulanacak İdare Hakkında Yönetmelik” bir kararname ile nakledilen kişilerin gayrimenkul varlıklarının nasıl tasarruf edileceği belirlenir.[62] Ermenilerin boşalttığı yerler muhacirlere verilecek, buna karşılık Ermeniler'e mal ve mülklerine karşılık benzerleri yerleştirme bölgelerinde verilecekti.[53]

Türk Tarih Kurumu eski başkanı Yusuf Halaçoğlu'ca Osmanlı arşivlerine dayanan rakamlara göre, 413.067[63] Ermeni tehcire tabi tutulmuştur.

Ancak bu rakam, tehcir arşivleri ellerinde bulunmayan kimi kurumlarca bunlara kendi imkanları ile göçeden Ermeniler eklenerek farklı rakamlar verilegelmiştir.

Encyclopedia Britannica, İngiliz Yabancı İşler Dairesi Yetkilisi Arnold J. Toynbee'nin 1.000.000-1.200.000 Ermeni'nin tehcire tabi tutulduğunu ve bunlardan 600.000'inin hayatını kaybettiğini söylediğini aktarmaktadır.[13].

Tehcire tabi tutulanlar ABD resmî kaynaklarına göre 486.000[64], Catholic Encyclopedia'ya göre 600.000[65], Salahi Sonyel'e göre ise 700.000[66] olarak tahmin edilmektedir.

Bu dönemde Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti (İngilizce: American Committee for Relief in the Near East-ACRNE) tehcire tabi olanlara Eset Paşanın onayıyla göç bölgelerinde yardımda bulunmuştur. Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti ismini 1918'den sonra almış olan Ermenilere ve Süryanilere Amerikan Yardım Heyeti adı altında başlayan ve kısaca Yakın Doğu Yardımı (Near East Relief) olarak bilinen ve I. Dünya Savaşı sırasında kurulan bir yardım organizasyonu idi.

İstanbul, İzmir, Kütahya, Balıkesir gibi güvenlik sorunu olmayan bölgelerde göç uygulanmayacaktır.[67][68][69] Karar ve yönetmeliklerde güvenilir, sanatkâr ve ticaret erbabı olan ve kadın, kimsesiz çocuk ve yaşlılar tehcire tutulmayacaklardır.[70] Uygulanması emredilen Ereğli’de ise Müslümanlar karşı çıkarlar ve büyük oranda yerlerinde kalacaklardır. Ne var ki Ereğli'den techir edilenler olacak, ve bunlar “ayrılıkçı” olarak adlandırılacaklardır. Techir kanunun bir başka dikkat çeken yönü ise Müslüman evlerinin aranmasını içermemesidir. Bunun sayesine Anadolunun birçok kentinde Müslüman komşularının sakladıkları Ermeniler de tehcire tabi tutulmayacaklardır.[71]

Anadolu'da kendi imkanlarıyla göç yerlerinden ayrılanlar serbestçe yer değiştirirler, ve bunlar arasında Anadolu’dan İstanbul'a gelen tahminlere göre yaklaşık 15.000 Ermeni İstanbul Ermenilerinin evlerinde yerleşir. Arşavir Şiraciyan İstanbul'da saklananların büyük çoğunluğunu genç erkekler oluşturduğunu, komitacı olduklarını ve silahlarının bulunduğunu yazmıştır.[72]

Mardin ve Diyarbakır bölgesindeki Süryaniler ile Hakkâri'deki Nasturiler'in bir kısmı karara aykırı bir şekilde tehcire tabi tutulmuştur. Diyarbakır'da Ermeniler ve diğer Hristiyan ahaliden yaklaşık 2.000 kişi öldürüldüğünde ise Osmanlı hükümeti, Ermeniler için uygulanan inzibat tedbirlerinin (Akçam'ın kitabında öldürme eylemleri[73]) diğer hristiyanlar için uygulanmaması gerektiğini hatırlatan telgraf çekmiştir.[74]

Bunu izleyen aylarda Anadolu'nun Ermeni nüfusunun büyük bir kısmı kafileler şeklinde yola çıkarılarak, bölgedeki varlık mücadelesinin zorlukları nedeniyle çatışmalardan arık bulunan nadir osmanlı toprakları arasına giren, Suriye Çölü'ndeki Deyrizor'da kurulan toplama kamplarına sevkedilir. Kafilelere katılanların önemli bir bölümü yolda ölür veya öldürülür. 4 Ağustos'ta yayımlanan bir hükümet emriyle Katolik ve Protestan Ermenilerin sevki durdurulsa da bu emrin bir etkisi olmaz.

Türk Tarih Kurumu eski başkanı Yusuf Halaçoğlu'nun Osmanlı Arşivlerine dayanan rakamlarında, bölgedeki çetelerin saldırısı, hastalık vb. durumlarla toplam 56.610 Ermeninin öldüğü aktarılmaktadır.[75]

Ermenilerin tehcir haritası

Tehcire tabi tutulanların geri iskan edilme kanunu

Ana maddeler: Deyrizor Kampları ve Resulayn Kampları

Tehcire tabi tutulan kimselerin mecliste, 1919 senesinden itibaren tekrar iskan edilmesi kararı alınır, ve uygulamalar sonucuna, mahfuz arşivlere göre, 277.000 civarında ermeni tekrar memleketlerine yerleştirilmiştir.[76]

Mahkemeler

Ayrıca bakınız: Âliye Divan-ı Harb-i Örfi ve Malta Sürgünleri

Eylül 1915 ile Haziran 1916 arasındaki örfi yargılamalar

Tehcir sürerken, kendilerine verilen yetkiyi istismar eden, görevini kötüye kullananlar hakkında yargılama yapılır. Vilayetlerde kurulan, Divan-ı Harbi Örfi mahkemelerinde Eylül 1915 ile Haziran 1916 tarihleri arasında asker, memur ve sivillerden oluşan toplam 1.673 kişi yargılanır. Bunlardan 67’si idama, 524 kişi hapse, 68 kişi kürek, para, pranga ve sürgün cezalarına çarptırılırlar. 1918 senesi ve Mondoros Mütarekesi’ne kadar aralıklarla yapılan yargılamalarda cezalandırılanların sayısı 1.397'ye yükselecekdir[77].

Mehmed Talat ve Said Halim paşaların Yüce Divan'a ilk sevkedilmeleri

1918 senesinde ise, ilk olarak 28 Ekim 1918’de Talat Paşa ve Said Halim paşa Yüce Divan'a sevkedilecekler. Çok geçmeden de 19 Şubat 1919’da Birinci Cihan Harbi'nin tarafsız ülkeleri Danimarka, İsveç, İsviçre, Hollanda ve İspanya’ya başvurularak iddiaları soruşturmak üzere ikişer yargıç görevlendirmelerini talep edilecektir. Ancak, bu girişimi İngilizler ve Fransızlar engelleyeceklerdir.

Âliye Divan-ı Harb-i Örfi ve Malatya sürgünleri

Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra 18 Ocak 1919 tarihinde Britanya Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe Malta Adası'na götürülür ve bu olaylarda katliam yapmakla suçlanan 145 kişinin yargılandığı bir mahkeme kurulur. 29 Temmuz 1921'de İngiliz Kraliyet Başsavcısı sanıkların hepsine beraat kararı verir. Bu mahkemede ABD tarafından da ellerinde bu konunun soykırım olduğunu gösterir hiçbir belge olmadığı bildirilmiştir (ABD o dönemde bölgede konuyla ilgili gözlemciler bulundurmaktadır).[78]

Arşiv kaynakları

Tehcir Emri Osmanlı Arşivi'nden
ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau Sr. tarafından ABD Dışişleri Bakanlığı'na gönderilen 16 Temmuz 1915 tarihli telegraf. Katliamlardan “Irk imha harekâtı” (“campaign of race extermination.”) olarak bahsetmiştir.
Osmanlı kaynakları
İlgili maddeler : Tehcir Kanunu, Ermenilerin Nakil ve Sevklerini Gerektiren Siyasî Sebepler[79], Ermenilere Ait Mal, Mülk ve Arazilere Uygulanacak İdare Hakkında Yönetmelik[80], Ermenilerin İskân ve İaşeleri ile Diğer Konular Hakkında Yönetmelik[81].

Teşkilât-ı Mahsusa'nın kayıtlarının imha edilmiş bulunması ve İttihat ve Terakki Cemiyeti kayıtlarının kaybedilmiş olması, bunların işe bulaşmış olup, tehcir kanununun gerçekte bir toplu imha projesi olduğu tezini kanıtlamayı kimilerince güçleştirmektedir.[82]

Teşkilât-ı Mahsusa ve İttihat ve Terakki arşivlerinin Ekim-Kasım 1918'de, yani Osmanlı Devleti'nin savaşta yenildiği ve Talât Paşa hükûmetinin düştüğü günlerde, yakılarak imha edildiği aktarılmaktadır.[83]

Şevket Süreyya Aydemir, Talât Paşa'nın 7 Kasım 1918'de yurt dışına kaçmadan önce Arnavutköy'de bulunan bir dostunun yalısına bavullar dolusu evrak götürdüğünü ve bu evrakların yalının alt katındaki ocakta yakıldığı nakledildiği aktarmıştır.[84]

Teşkilât-ı Mahsusa şefi Hüsamettin Ertürk'e göre, 14 Ekim 1918'de kurulan Ahmet İzzet Paşa hükûmeti, Teşkilât-ı Mahsusa Müdürlüğü'ne çalışmaların derhal durdurulması ve arşivlerin yok edilmesi emrini vermiştir.[85]

Mithat Şükrü (Bleda) ve Ziya Gökalp'a göre, önemli evraklar Dr. Nazım Bey tarafından alınıp götürülmüştür.[86]

Teşkilât-ı Mahsusa hakkında (bu güne kadar tek köklü araştırmanın yazarı olan) Philipp Stoddard'a göre, Teşkilât-ı Mahsusa Ermeni tehcirinde hiçbir rol oynamamıştır. Guenter Lewy Stoddard'la 2001 senesinde görüştüğünü ve Stoddard'ın hâlâ aynı görüşü savunduğunu bildirmiştir.[87]

2005 senesinde yayınlanan, Talat Paşa'nın Enver Paşaya yazmış olduğu bir mektupta Teşkilât-ı Mahsusa ile ilgili şu ifadeleri bu iddianın yanlışlığını belgelemektedir : "(...) Mayıs'ın yirmi beşine kadar olan İstanbul gazetelerini okuduk. Arkadaşları Teşkilât-ı Mahsusa'dan dolayı itham ediyorlar. Guya bütün Ermeni ve Rum tehcirini ve bir takım fenalıkları Teşkilât-ı Mahsusa yapmış. Bu da İttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi'ne tabi imiş. Bundan bir netice çıkaramadıkları reis ve müddeiumumilerin mütemadiyen istifa ettikleri anlaşılıyor. Mahkum edemeyeceklerini anladıklarından dolayı, Malta'ya göndermiş olacaklar. (...)"[88]

Örgütün kayıtlarını ermeni sorunu nedeniyle imha etmiş olması tezi, Talat Paşa'nın ermeni tehciri konusunda kaleme almış olduğu evrâk-i metrukesi'nin mahfuz olması nedeniyle, savunulan imhanın önceliğinin ermeni faciası olamayabileceği antitezini ayrıca kuvvetlendirmektedir[89].

Kayıtların imha edilmesi konusunda, somut olarak soykırım projesinin belgelerinin yok edilmesi tezinin haricinde farklı gerekçeler öne çıkmaktadır. Teşkilatın yurt içi ve yurt dışında, (kimileri idamla sonuçlanabilecek olan) çok sayıda yasa dışı eylemleri bulunuyordu : karşı-istihbarat, propaganda, örgütlenme, suikast ve darbe gibi. Bu gizli örgütün 8 Ekim 1918'de İttihat ve Terakki hükümeti'nin iktidardan ayrılması ile tasfiye edilmiş olması neticesinde üyelerinin divan-ı harpça takibe alınılması kararlaştırılmıştı. Söz konusu kayıtların imha edilme gerekçelerinin, savunulan tehcirde teşkilatın rol oynamasıyla ilintilendirilmesinin dışında, dönemin Osmanlı hukukunca idama kadar gidebilecek olan pek çok suçları olması kayıtlarını imha etmelerini kuvvetle izah etmeye yetebilir niteliktedir.

Ankara İstiklal Mahkemesinde İzmir Suikastı sanıklarından Kör Ali İhsan Bey sorgu esnasında elindeki (Kırım ile ilgili ?) bütün belgeleri yaktığını söylemiştir.[90]

Ermeni kaynakları

Belgelerin bazısının (örneğin: Andonyan Belgeleri) düzmece olduğu ortaya çıkarılmıştır. Bundan dolayı hükûmetin parmağı olduğunu kanıtlama iddiasındaki yayınların birçoğu savaş zamanındaki propagandanın damgasını taşımaktadır.[91]

Alman kaynakları

Savaş zamanının Alman kaynakları hakkında aynı şey (propaganda olduğu) savunulmamıştır.[91]

Türklerin tepkileri

Enver Paşa'nın amcası Halil Paşa (Kut) anılarında (güncel Türkçe çeviriye göre) şöyle yazmıştır:[92]

Vatanımın en korkunç ve acı günlerinde vatanımı düşmana esir olarak tarihten silmeye kalktıkları için son ferdine kadar yok etmeye çalıştığım Er­meni Milleti, bugün Türk milletinin âlicenaplığına sığındığı için huzura ve rahata kavuşturmak istediğim Ermeni milleti. Eğer siz Türk vatanına sâdık kalırsanız elimden gelen her iyi şeyi yapacağım. Eğer yine bir takım şuursuz komitacılara takılarak Türk'e ve Türk vatanına ihanete kalkarsanız bütün memleketinizi saran ordularıma emir vererek Dünya üstünde nefes alacak tek Ermeni bırakmayacağım, aklınızı başınıza alın.

Ahmet Refik 1919'da yayımlanan İki Komite İki Savaş adlı eserinde İttihatçıların Ermenileri imha etmek ve bu surette Vilâyât-ı Sitte meselesini ortadan kaldırmak istediğini aktarmıştır.[93]

Bursa milletvekili Hasan Fehmi Bey (Kolay), TBMM'nin 17 Teşrinievvel 1336 (17 Ekim 1920) tarihli gizli oturumunda şöyle konuşmuştur:[94]

Tehcir meselesi, biliyorsunuz ki Dünya'yı velveleye veren ve hepimizi katil telâkki ettiren bir vaka idi. Bu yapılmazdan evvel Âlem-i Nasraniyet'in bunu hazmetmeyeceği ve bunun için bütün gayz ve kinini bize tevcih edeceklerini biliyorduk. Neden katillik unvanını nefsimize izafe ettik? Neden o kadar azim, müşkül bir dava içine girdik? Sırf canımızdan daha aziz ve daha mukaddes bildiğimiz vatanımızın istikbalini taht-ı emniyete almak için yapılmış şeylerdir.

Vahakn N. Dardian'ın aktardığına göre, Mustafa Kemal (Atatürk), yabancı basına karşı kitle halinde acımasızca evlerinden göçürülen ve kırıma uğratılan milyonlarca Hristiyan yurttaşımızın hayatlarının hesabını vermek zorunda olduğunu söylemiştir.[95] Fakat Türkiye'de zuhura gelmiş şayan-ı arzu olmayan bazı ahval olarak bahsettiği olaylarda Ermenilerin başına ne geldiyse kendi politikaları yüzünden geldiğini söyleyerek Müslümanların sorumlu tutulmayacağını eklemiştir.[96]

Mustafa Kemal Atatürk, bu Ermeni sorununun kapitalist devletler tarafından kendi yararlarına göre çözümlenmek istediğini şu sözleri ile belirtmiştir:

Ermeni sorunu denilen ve Ermeni milletinin gerçek olmayan isteklerinden çok dünya kapitalistlerinin ekonomik yararlarına göre çözülmek istenilen sorun, Kars antlaşması ile en doğru şekilde çözüme ulaştırılmış oldu. Yüzyıllardan beri dostluk içinde yaşayan iki çalışkan halkın iyi ilişkileri memnuniyetle yeniden kuruldu.

Ermeni nüfusu ve kayıpları

ilgili madde : İngilizce: Talat Pasha's Abandoned Documents (en)

I. Dünya Savaşı öncesi Osmanlı Devleti sınırları içinde Ermenilerin dağılımı değişik kaynakları listelenmekte: Osmanlı 1914 nüfus sayımı istatistiklerine göre imparatorluk topraklarında yaşayan Ermeni sayısı Suriye, Halep ve Beyrut vilayetleri dahil ve Rus idaresinde bulunan Kars, Ardahan ve Artvin hariç 1.295.000'dir. Suriye ve Beyrut vilayetlerindeki toplam 7.500 Ermeni ile, Halep vilayetindeki 49.000 Ermeninin 10.000 kadarı bu toplamdan çıkarılmalıdır.[97]

Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrûkesi adlı kitabında Murat Bardakçı, tehcir öncesi ve sonrasındaki osmanlı topraklarında bulunmaya devam eden ermeni sayısındaki farkın vilayet vilayet, 972.246 olduğunu Paşa'nın evraklarından hesap etmiştir. Ermeni nüfusu resmi olarak 1.295.000 olarak görülsede, Talat Paşa'nın elyazmalarında aslında gerçek nüfuslarının 1.500.000 kadar olabileceği tahmini üzerinden hesap edildiğini okumaktayız bu tehcir sonrasındaki nüfuslarının eksilmesi sayımlarında[98].

Ermeni Kilisesinin vergi kayıtlarına dayalı 1912-1913 istatistiğine göre, tehcir öncesi Ermeni nüfusu 1.914.000'dir.[99]

Encyclopedia Britannica'ya göre sayı 1.750.000'dir.[100]

Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımı olan 1927 nüfus sayımında Türkiye'nin Ermeni nüfusu 100.000 civarında gösterilmiştir[102]. 1922 tarihli İngiliz kaynaklarına göre 817.873 Ermeni ülke toprakları dışına göç ettirildiği için o dönem Türkiye nüfusu içerisinde sayılmamıştır.[103]

1922 de gizli olarak arşivlenen ve 5 Mayıs 1961 gizliliği kaldırılan Ermenilerin 1921 yılındaki dağılımı.

Ermeni Kırımı ve soykırım kavramı

Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi'nin tanımlamasına göre: öldürmese bile bir millete veya ırka yöneltilen saldırılar soykırım sayılır ve katliam olsa bile bir millete veya ırka yöneltilmediği takdirde soykırım sayılmaz. Birleşmiş Milletler Soykırım Sözleşmesi (9 Aralık 1948) 260 A-III BM Kararıdır. Jenosit (soykırım) kavramı Polonyalı hukukçu Raphael Lemkin tarafından ortaya atılmıştır. Raphael Lemkin, kavramı Yunanca “genos” (soy, kavim) ve Latince “cidus” (öldüren) kelimelerini bir araya getirerek oluşturmuştur. Ermeni Soykırımı tezi ve 11 Ağustos 1933'de Irak'ın kuzeyinde Duhok ve Musul illerinde yaşanan Süryanilere yönelik katliamı (Simele Katliamı) inceleyerek 'Crime of Barbarity' (Barbarlık suçları) adlı yazısını hazırlayan Lemkin, aynı yılda İspanya'nın başkenti Madrid'de toplanan Milletler Cemiyeti'nin Hukuk Konseyi'nde “Bir kişiyi öldüreni yargılamak mümkünken, bir milyon insanı ölüme göndereni yargılamak niçin mümkün olmuyor” sorusunu ortaya atarak uluslararası bir soykırım sözleşmesi çabası içine girdi. Soykırım sözcüğünü 1944 yılında Axis Rule in Occupied Europe (İşgal Altındaki Avrupa'da ittifak Güçlerinin İktidarı) adlı kitabında ilk olarak kullanan Raphael Lemkin. Lemkin, Ermeni meselesini 20. yüzyıla ait tipik bir soykırım örneği olarak tanımlıyordu.[104]

Zamanın İçişleri Bakanı Mehmed Talat Bey'in 1915 yılı içinde Andonyan belgeleri diye bilinen ünlü “Talat Paşa telgraflarının” kopyalarını barındıran kitapta soykırımı planladığı öne sürülmüştür. Andonyan Belgelerinde Ermeni tehciri sırasında Ermenilerin imha edilmesini emreden 50 telgraf ve 2 mektup mevcut. Andonyan Belgeleri düzmece olduğu ortaya çıkarılmıştır. Bundan dolayı hükümetin parmağı olduğunu kanıtlama iddiasındaki yayınların birçoğu savaş zamanındaki propagandanın damgasını taşımaktadır.[105]

Teşkilât-ı Mahsusa nın sadece cephe ve cephe gerisi Ermeni güçlerin tavsiyesinin (Ermeni İsyanlarına karşı enformasyon toplama ve değerlendirme, toplanan enformasyonun operasyonel şekilde kullanılması ve örtülü faaliyette bulunma) yanında “Tehcir” edilen Ermeni sivil halka karşı planları olduğu ve bu planların “soykırım” tanımına girdiği ileri sürülmektedir.

İttihat ve Terakki sözcülerinden Hüseyin Cahit (Yalçın)'a göre yurdun Ermenilerden arındırılması “müthiş ve memleket için zaruri olduğu sarahatle anlaşılan” bir karardır.[106] 2 Ağustos 1914'te seferberlik günün gecesi, Kuşçubaşı Eşref'in “Anadolu'dan gayri Türk unsurların tasfiye” planı doğrultusunda İttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumi'de alınan karar ile Doğu Anadolu'da Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri oluşturulmuştur.[107][108][109] Celâl Bayar'ın Teşkilat-ı Mahsusa şefi Eşref Kuşçubaşı'ya atfen belirttiğine göre Mayıs-Ağustos 1914'te Harbiye Nezaretinde yapılan toplantıların başlıca konusu stratejik noktalarda kümelenmiş ve dış tesirlere bağlı gayrı Türk yığınlarının tasfiyesi idi.”[110]

Teşkilat-ı Mahsusa hakkında araştırma yapan yazar Philipp Stoddard'a göre, Teşkilat-ı Mahsusa, Ermenilerin sınır dışı edilmesinde herhangi bir rol oynamamıştır.[111] Soykırım inkar tezini başlatan kişi olarak tanınan Guenter Lewy Stoddard'la 2001 senesinde görüştüğünü ve Stoddard'ın hâlâ aynı sonucu savunduğunu bildiriyor.[87] Lewy, soykırım tezinin savunucularından olan Vahakn Dadrian'ın, orijinal kaynakların imkân vermeyeceği varsayımlarda bulunduğunu bildiriyor.[112]

Soykırımı tanımında insan kayıplarının hangi amaçla gerçekleştirildiğini içermektedir. 1915 olaylarının ardındaki hükümet politikasını kanıtlayacak belgelerin ortaya çıkarılması, soykırım tartışmalarının ana eksenini oluşturmuştur. Ayrıca Osmanlı arşivlerinde yer alan kayıtlara göre, 1906-1922 yılları arasında Anadolu'da ve Kafkaslar'da, 517.955 Müslüman Osmanlı vatandaşının öldüğü aktarılmıştır.[113]

Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu: İttihat ve Terakki'den Kurtuluş Savaşı'nda adlı eserinde Jenosit'in Türkçe karşılığı olarak kullanılan Soykırım kavramını tercih etmediğini açıklamaktadır. Bunun nedeni olarak Kırım kavramının sıradan bir katliamdan farklı olarak Ermenilere yapılanları tanımlamak için Anadolu'da yaygın olduğunu ve Soykırım kelimesinin Nazilerin Yahudilere yönelik ırkçılığa dayalı bir jenosit türünü çağrıştırması ve konuyla uğraşan tüm araştırmacıların Ermeni Kırımı'nın arkasındaki ana nedeninde ırkçılığın yatmadığı noktada hemfikir olduklarını göstermektedir. Ayrıca Kırım kavramını tercih etmesinin psikolojik boyutunun olduğunu da itiraf etmektedir.[114]

Yakın yıllarda Ermeni Soykırım hakkındaki eserlerden biri de Ermeni asıllı Amerikalı tarihçi Vahakn Dadrian'ın The History of the Armenian Genocide (1995) adlı eseridir. Ermeni soykırımının resmî Osmanlı makamları tarafından değil, İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne bağlı gizli bir örgüt olan Teşkilat-ı Mahsusa eliyle yürütüldüğü de iddia edilir.[115]

Ayrıca Toynbee, 1967'de yayımlanan Acquaintances adlı eserinde “1915'te Türkiye'de işlenmiş olan soykırım üstüne çalışmalarım bana ilk günahın gerçekliğini gösterdi” diye yazmış,[116] Vahakn Dadrian'a yazdığı 6 Aralık 1973 tarihli mektubunda “Ermeni Soykırımı büyük bir suçtur” demiştir.[117]

Soykırım olarak tanımlayan ülke ve kuruluşlar

Soykırım tezini kabul eden devletler koyu renkte görülmektedir.
Ayrıca bakınız: Ermeni Kırımı'nı soykırım olarak tanımlayan ülkelerin listesi ve Ermeni Soykırımı'nın inkârını cezalandıran yasa tasarısı

Ermeni Soykırımı son yıllarda bazı uluslararası kuruluşlar ve pek çok devletlerin parlamentoları tarafından resmen tanınmıştır.

Erivan'daki Soykırım Müzesi'nde gerçekleştirilen 100. yıl anma töreninden bir kare.

Günümüzde İsviçre'de Ermeni Soykırımını reddetmek suçtur. Benzer bir yasa taslağı da Fransız parlamentonun her iki kanadında kabul edilmiş; ancak Fransa Anayasa Konseyi “anayasaya aykırılık” gerekçesiyle yasayı iptal ettiği için yürürlüğe girmemiştir.[118] Bunun dışında 20 kadar ülke, parlamentolarında, Ermeniler'in soykırıma uğradığı tezlerini tanıyan yasaları kabul etmişlerdir. Amerika Birleşik Devletleri federal devlet olarak böyle bir yasayı kabul etmemiştir. Ancak eyalet (İngilizce: state) bazında, 50 eyaletten 36'sında kabul görmüş ve toplam 40 eyaletinde parlamento, senato ve vali tarafından soykırım olarak tanınmıştır.[119]

İlk Ermeni Kırımı Anıtı 24 Nisan 1968 tarihinde Lübnan'ın Beyrut şehrinde dikilmiştir. Bundan sonra Ermenistan, ABD, Mısır, Fransa, Brezilya, Bulgaristan ve İtalya gibi ülkelerde de bu tip anıtlar dikilmiştir.

Türkiye'deki yaklaşımlar

Yusuf Hikmet Bayur, 12 Temmuz 1921 tarihli Vakit gazetesinden alıntı yaparak birçok yerde çoktan beri teraküm etmiş olan adavetlerin bu vesile ile infilak ederek katiyen arzu etmediği suistimallere sebep olduğu, birçok memurun haddinden ziyade zulüm ve şiddet gösterdiği ve birçok yerde bigayrihat birtakım masumeler da kurban olduğunu aktarmaktadır.[120] Ayrıca, tehcir sırasında Ermenilere karşı herhangi bir saldırıda bulunanların tevkif edilerek, Divan-ı Harp Mahkemesine sevk edilmesi ve en ağır şekilde cezalandırılmaları da karara bağlanmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Yusuf Halaçoğlu, tehcire tabi tutulan Ermeniler'in sayıları Halep'ten gelenlerle birlikte 438.758 kişi olduğu, Açlık, tifo ve dizanteri gibi hastalıklar, iklim koşulları, Arap aşiretleri ve eşkıyaların saldırıları sonucu ancak 382.148 kişi iskân sahasına varabildiğini ileri sürmektedir.[121]

Bunların yanında Türkiye'nin tezine göre Ermeniler I. Dünya Savaşı sırasında büyük bir isyan başlatmış ve birçok yerde katliamlar yapmışlardır. Buna dair Ermeniler'e (Bir Ermeni'nin Fransız Horizon gazetesinde yayınlanan mektubu) ve Ruslar'a (Rusya'nın Paris Büyükelçisi Sazanov'a ait bir yazı) ait önemli vesikalar mevcuttur.[122]

Türk gazeteci Güneri Cıvaoğlu 11 Ekim 2007 günlü Milliyet gazetesindeki yazısında[123], Ermeni siyasetçi ve Ermenistan'ın ilk başbakanı olan Ovanes Kaçaznuni'nin 1923 yılında Bükreş'te yapılan Ermeni meselesiyle ilgili Taşnak Partisi toplantısında bir rapor sunduğunu, ilgili raporda önemli itirafların yer aldığını belirtmiştir.İlgili rapor [124][125] Ocak 2008 tarihli ve İstanbul Ticaret Odası başkanlığınca Türkçe olarak kitapçık halinde yayımlanmış olup, raporun ön sözünde İTO başkanı Murat Yalçıntaş'ın yaptığı açıklamada "1882 yılında kurulduğunda ilk başkanı Osmanlı tebası bir Ermeni olan İstanbul Ticaret Odası, Birinci Dünya Savaşı yıllarında yaşanan tarihi olayların hiçbir politik kaygı taşımadan değerlendirilmesini arzu etmektedir. " ifadesine yer vermiştir. Ayrıca, ilgili raporda Ovanes Kaçaznuni'ye ait " Osmanlı'dan, Akdeniz'e uzanan bir Ermenistan talep ettik. Derhal gönüllü birlikleri oluşturduk, Türklere karşı ayaklandık ve savaştık. İsyanımızın temelinde İtilaf devletlerinin bize vaat ettiği Ermenistan hayali vardı, gerçeği göremedik." şeklinde ifadeler de yer almaktadır.[124] [126]

Ağustos 2009'da bir Ermenistanlı Haber Ajansı'nın yayınladığı Atatürk'ün ABD'li Amiral Bristol'e 7 Mart 1920'de gönderdiği telgrafta, “Kendi çıkarlarının peşinde koşanlar Anadolu'da 20 bin Ermeninin öldürüldüğü yalanını uydurdu.” diyerek, bu olayın bir katliam olmadığını ve Ermenilerin saldırmasına yerel halkın gösterdiği direnişin doğal sonucu olduğunu belirterek bunun dünya kamuoyuna bildirilmesini istemiştir.[127][128][129]

Milas doğumlu olup 1910'de ABD'ye göç eden Yahudi Albert Amateau yeminli noter beyanında “Soykırım'ın tamamen yalan ve bir iftira kampanyası eseri olduğu” nu beyan etmektedir.[130]

Türkiye'de öğretim üyeleri ve gazetecilerden oluşan bir grup 2008'de Ermenilerden Özür Diliyorum adıyla, imza kampanyası başlattılar.[131][132] Prof. Ahmet İnsel, Prof. Baskın Oran, Dr. Cengiz Aktar ve gazeteci-yazar Ali Bayramoğlu, kampanyanın öncülüğünü yaptılar. Ermenilerin başına gelenlerin yıllardır konuşulmamış olunmasından dolayı kişisel olarak özür dilenmektedir.[133][134] Kampanya yayınlandığı ilk 24 saat içinde 5000 kişi tarafından imzalandı.[135] Bu kampanyaya karşı olanlar ise yeni kampanyalar başlattılar.[136]

Türkiye'deki siyasetçiler, öğretim üyeleri, gazeteciler, öğrenciler, meslek kuruluşları ve her kesimden insanın katıldığı [137] " (Ermenilerden) Özür Dilemiyoruz " adlı imza kampanyasına[138] iştirak edenlerin sayısı Mayıs 2015 tarihi itibariyle 91.000 kişiden fazla olmuştur.[139]

Dönemin Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, aydınların 1915 olayları konusunda Ermenilerden özür dileme kampanyası başlatmasına tepki göstererek, konu ile ilgili olarak yaptığı açıklamada: "Herhalde onlar böyle bir soykırımı işlemiş olacaklar ki özür diliyorlar. Türkiye Cumhuriyeti'nin böyle bir sorunu yok" dedi.[140]

Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Genel Başkanı Devlet Bahçeli, yaptığı yazılı açıklamada, kendilerini aydın olarak tanımlayan bir grubun Ermenilerden özür dilenmesi amacıyla başlatmak istedikleri "özür diliyorum" kampanyasının "yozlaşma ve çürümenin ulaştığı vahim durumu göstermesi" açısından ibret verici olduğunu söyledi.[141]

Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı, yaptığı açıklamada kampanyayı doğru bulmadığını, özür dilemenin yanlış olduğu ve zarar verici sonuçlar da doğurabilecek bir davranış olduğunu belirtti.[142] Genelkurmayın yaptığı açıklama, Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Koray Çalışkan ve Sosyalist Demokrasi Partisi (SDP) Genel Başkanı Filiz Koçali tarafından "demokrasiye müdahale" olarak değerlendirildi.[143]

TÜRKSAM Başkanı Sinan Oğan, özür metninde "Ermeni Soykırımı" adı yerine "Büyük Felaket" (Մեծ Եղեռն Medz Yeğern) adının kullanılmasının Türk halkını aldatmaya yönelik bir kelime oyunu olduğunu iddia etti. Oğan, Ermenicede bu kavramının İsa'nın çarmıha gerilmesi için de kullanıldığını belirti. Bu ismin seçiminin Holokost (Yahudi Soykırımı) örneğinde olduğu gibi Ermenilerin de kendilerine has bir soykırım adı oluşturma çabası olduğunu iddia etti. Özür metninde soykırım kelimesinin kullanılmamasının amacının konu hakkında fazla bilgiye sahip olmayan Türk halkını aldatmak ve olayı basit ve masum bir özür kampanyası olarak göstererek imza toplamak ve dünyanın en büyük suçu kabul edilen soykırım suçunu Türk halkına kabul ettirmek olduğunu savundu.[144]

Galeri

  • Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti tren vagonlarından inen kadınlara yardım ederken (1919)
    Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti tren vagonlarından inen kadınlara yardım ederken (1919)
  • Suriye'de Ermeniler
    Suriye'de Ermeniler
  • Suriye'de Ermeni anne ve çocuğu
    Suriye'de Ermeni anne ve çocuğu
  • Yunanistan'a gemi ile taşınan Ermeniler
    Yunanistan'a gemi ile taşınan Ermeniler
  • Tehcire tabi tutulanlar Ermeniler tren vagonlarıyla
    Tehcire tabi tutulanlar Ermeniler tren vagonlarıyla

Popüler kültüre etkileri

Romanlar

Ermeni soykırımı tezlerine dayanak oluşturan önemli birincil kaynaklar, ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau'nun Büyükelçi Morgenthau'nun Öyküsü (1919), Alman din adamı Johannes Lepsius'un Bericht über die Lage des armenischen Volkes in der Türkei (Ermeni Halkının Türkiye'deki Durumunu Anlatan Rapor - 1916) adlı eserleri ile, İngiliz Hükümeti'nin tarihçi James Bryce ve Arnold Toynbee'ye hazırlattığı bir belge derlemesi olan Mavi Kitap 'tır.

  • Franz Werfel, Musa Dağ'da Kırk Gün (1936) adlı Samandağı Ermenilerinin direnişini anlatan romanı yazmıştır.
  • Douglas Scott, The Disinherited (Mirassız bırakılanlar), Century, 1990.
  • Louis Carzou, La Huitième Colline (Sekizinci Tepe), Liana Levi, 2006.
Belgeseller
  • The Armenians: A Story of Survival (2001)
  • Sarı Gelin - Ermeni sorununun içyüzü (Videotek, 2004)
  • The Armenian Genocide (PBS, 2006)
  • Screamers (2006)
Filmler
Müzik

Kaynaklar

  1. ^ "Tsitsernakaberd Memorial Complex". Armenian Genocide Museum-Institute. 23 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ Kifner, John (7 Aralık 2007). "Armenian Genocide of 1915: An Overview". The New York Times. 
  3. ^ "The forgotten Holocaust: The Armenian massacre that inspired Hitler". The Daily Mail. Londra. 11 Ekim 2007. 
  4. ^ Auron, Yair (2000). The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide. Transaction. s. 44. ISBN 978-0-7658-0881-3. 
  5. ^ Forsythe, David P. (11 Ağustos 2009). Encyclopedia of human rights (Google Books). Oxford University Press. s. 98. ISBN 978-0-19-533402-9. 
  6. ^ Chalk, Frank Robert; Jonassohn, Kurt (10 Eylül 1990). The history and sociology of genocide: analyses and case studies. Institut montréalais des études sur le génocide. Yale University Press. ss. 270–. ISBN 978-0-300-04446-1. 
  7. ^ TTK-Talat Paşa’nın evrak-ı metrûkesi hakkında, Prof. Dr. Kemal Çiçek, Türk Tarih Kurumu Ermeni Masası.
  8. ^ Doğan Avcıoğlu, Millî Kurtuluş Tarihi 1838'den 1995'e, Üçüncü Kitap, Tekin Yayınevi, 1998, ISBN 975-478-081-1, s. 1138.
  9. ^ Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu: İttihat ve Terakki'den Kurtuluş Savaşı'na, İmge Kitabevi, Mart 1999, ISBN 975-533-246-4
  10. ^ http://www.parliament.am/news.php?cat_id=2&NewsID=7281&year=2015&month=03&day=11&lang=eng
  11. ^ "Fransa Cumhurbaşkanı'nın Sözde Ermeni Soykırımına İlişkin Yasayı Onaylaması Konusunda Hükümet Açıklaması-30 Ocak 2001". 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2011. 
  12. ^ "Ermeni Soykırımı İddiaları ve tarihteki Gerçekler Tartışıldı". Trakya Üniversitesi. 30 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ a b Encyclopedia Britannica "Armenian massacres" (Ermeni katliamları) maddesi
  14. ^ www.salon.com
  15. ^ Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, 24 Nisan 1998.
  16. ^ Ferguson, Niall. The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press, 2006, ISBN 1-59420-100-5, s. 177.
  17. ^ A Letter from The International Association of Genocide Scholars on 13/06/05.
  18. ^ Prof.Dr. Metin Ayışığı, ERMENİ TEHCİRİ KONUSUNDA YENİ PERSPEKTİFLER, Balıkesir Üniversitesi
  19. ^ Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (düz.) Dictionary of Genocide, Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, s. 19.
  20. ^ Noël, Lise, Intolerance: A General Survey. Arnold Bennett, 1994, ISBN 0-7735-1187-3, s. 101.
  21. ^ Schaefer, T (haz.). Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society. Los Angeles: SAGE Publications, 2008, s. 90.
  22. ^ The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects, by Ralph J. Henham, Paul Behrens, 2007, s. 17
  23. ^ Albert Malet, "L'epoque Contemporaine", Hachette, Paris, 1909, s.505
  24. ^ http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=183
  25. ^ http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=99
  26. ^ a b c Taner Akçam, A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, Metropolitan Books, 2006, s. 42.
  27. ^ a b c d Kantarcı, Şenol (Nisan 2003). "TARİHİ BOYUTUYLA ERMENİ SORUNU". Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi. ASAM, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü. 8 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (Dergi) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2011. 
  28. ^ Sedat Laçiner (2005). Türkler ve Ermeniler: Bir Uluslararası İlişkiler Çalışması. Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Derneği (USAK). s. 4. 
  29. ^ Halaçoğlu, Yusuf (2007). Ermeni Tehciri. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı. ss. 33-34.  Bilinmeyen parametre |yazarurl= görmezden gelindi (yardım)
  30. ^ a b Ermenisorunu.gen.tr
  31. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; reyhan isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  32. ^ Celâl Bayar'ca Teşkilat-ı Mahsusa şefi Eşref Kuşçubaşı'ya atfen belirtilen ifadelere göre Mayıs-Ağustos 1914'te “Harbiye Nezaretinde [yapılan] toplantıların başlıca konusu stratejik noktalarda kümelenmiş ve dış tesirlere bağlı gayrı Türk yığınlarının tasfiyesi idi.” (Bayar, Ben de Yazdım, C. 5, s. 1573.) İttihat ve Terakki sözcülerinden Hüseyin Cahit (Yalçın)'a göre yurdun Ermenilerden arındırılması "müthiş ve memleket için zaruri olduğu sarahatle anlaşılan" bir karardır. (Yakın Tarihimiz, C. I, s. 89.)
  33. ^ a b Richard G. Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times, 244.
  34. ^ Richard G. Hovvanisian, Armenia on the Road to Independence 1918, Berkley, Los Angels, 1967, s.41-43.
  35. ^ Erickson, Edward J., 2001, Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0-313-31516-9, s.97.
  36. ^ Ahmet Esat Uras, The Armenians in History and the Armenian Question, Belge Yayınları, İstanbul, 1987, s.596-600.
  37. ^ Dadrian, Vahakn (November 1991). "The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal". International Journal of Middle East Studies. 23 (4). ss. 549–76 (560). 
  38. ^ Bovenkerk, Frank (2004). "The Turkish Mafia and the State". Cyrille Fijnaut, Letizia Paoli (Ed.). Organized Crime in Europe: Concepts, Patterns and Control Policies in the European Union and Beyond. Springer Science+Business Media. ss. 594–5. doi:10.1007/978-1-4020-2765-9. ISBN 1-4020-2615-3. 
  39. ^ Eren, M. Ali (1995-11-11). "Cumhuriyeti Teşkilat-ı Mahsusa kurdu". Aksiyon (Turkish). Cilt 49. Feza Gazetecilik A.Ş. Erişim tarihi: 2008-09-05. 
  40. ^ Akçam, A.g.e., s. 227-231.
  41. ^ Mil, A.g.e.
  42. ^ a b "ATATÜRK'TEN ERMENİ SORUNU". 10 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  43. ^ Akçam, A.g.e., s. 233-234.
  44. ^ Müteakid Kaymakam Şerif Köprülü, Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan Muharebesi, İstanbul, 1338, s. 119.
  45. ^ PA-AA / R 14085. Erzurum Konsolosu Scheubner Richter'in 5 Aralık 1914 tarihli raporu.
  46. ^ Archives de Ministéres des Affaires Etrangéres, Guerre 1914-1918, Turquie, C. 887, s. 184-187.
  47. ^ Akçam, A.e.g., s. 240.
  48. ^ ABD eski Başkanı Reagan'ın danışmanı Fein'den Takvim'e özel açıklama: “Beyaz Saray araştırma yaptı Ermeniler'in 2 milyon Müslüman Osmanlı'yı katlettiği ortaya çıktı.”
  49. ^ A.A. Weltkrieg, 11 d secr., Band 4, A 37451. Schulenburg"un Ermurum, 28 Kasım 1915 tarihli raporu.
  50. ^ Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte, Teil 2, Wien / Kölm / Glatz, s. 67-68.
  51. ^ Akçam, A.e.g., s. 235.
  52. ^ Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s. 12.
  53. ^ a b c d e f g Akşin, Prof. Dr. Sina (Ekim 2006). "XIV. I. Dünya Savaşı'nda Olup Bitenler". Ana çizgileriyle Türkiye'nin Yakın tarihi (6. Baskı bas.). Ankara: İmaj Yayıncılık. ss. 96-98. ISBN 975-7852-18-X. 
  54. ^ Ahmed Refik Altınay, A.g.e., s. 41.
  55. ^ Kitap Gazetesi (Remzi Kitabevi)
  56. ^ "24 Nisan 1915'te ne oldu?". Agos. 30 Mayıs 2012. 17 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  57. ^ a b Sarınay, Yusuf. "İstanbul'da Ermeni Faaliyetleri ve Alınan Tedbirler (1914-1918)". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 67-68-69. sayı. 
  58. ^ Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, 1976, s. 612.
  59. ^ Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, TTK Basımevi, 1983, s. 213.
  60. ^ T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915 – 1920), Ankara 1995, s. 7.
  61. ^ Vahakn Dadrian, The History of the Armenian Genocide, Berghahn Books, 2003, s. 221
  62. ^ Sabah Arşiv Erişim: 05 Aralık 2005
  63. ^ TSK Genel Kurmay Başkanlığı Sitesi (Word dosyası)
  64. ^ [1]
  65. ^ Edward Aloysius Pace, 1922, The Catholic Encyclopedia: An International Work of Reference on the Constitution, Doctrine ... p. 57.
  66. ^ Lewy, Guenter, "The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide", p. 248.
  67. ^ BOA, DH.ŞFR, 63/37; BOA, DH.ŞFR, 63/137.
  68. ^ BOA, DH.ŞFR, 55/59.
  69. ^ Davut Kılıç, “1915 Sevk ve İskan edilmeyen Ermeniler”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Sayı:38 (Nisan 2003).
  70. ^ Muammer Demirel (2005). "Türkiye'de Kalan Ermeni Nüfus". ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ. XXI (62). 
  71. ^ Sarkis Çerkezyan, Dünya Hepimize Yeter, İstanbul, 2003, s.71-72.
  72. ^ Arşavir Şiraciyan, Bir Ermeni Teröristin İtirafları, (Çeviren: Kadri Mustafa Orağlı), İstanbul, 1997, s.54-61.
  73. ^ Akçam, A.g.e., s.26.
  74. ^ Ermeniler hakkında ittihaz edilen tedabir-i inzibatiye ve siyasiyetnin diğer Hıristiyanlara teşmili kat'iyyen geyr-i ca'iz olduğundan efkar-ı umumiye üzerinde pek fena tesir bırakacak ve bi'lhassa ale'l-itlak Hırisiyanların hayatını tehdid edecek bu kabil vekayi'e derhal hitam verilmesi ve hakikat-ı halin işarı, Akçam, A.g.e., s.25, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, Ankara, 1994, s. 68-69, Belge No: 71.
  75. ^ Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2001.
  76. ^ http://www.devletarsivleri.gov.tr/geri-donmek-isteyen-ermenilere-musaade-edilmesi-1715 DH.ŞFR 102/58 7 Ağustos 1919.
  77. ^ Şafak Ural, Kâzım Yetiş, Feridun Mustafa Emecen, Çeşitli yönlerden Türk-Ermeni ilişkileri, s.196. İstanbul Üniversitesi, (2006)
  78. ^ Konuyla ilgili TBMM tutanağı: http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic?P4=11665&P5=B&page1=10&page2=10
  79. ^ https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilerin_Nakil_ve_Sevklerini_Gerektiren_Siyas%C3%AE_Sebepler
  80. ^ https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilere_Ait_Mal,_M%C3%BClk_ve_Arazilere_Uygulanacak_%C4%B0dare_Hakk%C4%B1nda_Y%C3%B6netmelik
  81. ^ https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilerin_isk%C3%A2n_ve_ia%C5%9Feleri_ile_di%C4%9Fer_konular_hakk%C4%B1nda_y%C3%B6netmelik_-_10_Haziran_1915
  82. ^ Erik Jan Zürcher, Modern Türkye'nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995, ISBN 975-470-514-3, s. 171.
  83. ^ Örneğin, Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Kitabevi, Mart 1999, s. 308-309.
  84. ^ Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya'dan Orta Asya'ya Enver Paşa, C. 3: 1914-1922, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985, s. 468.
  85. ^ Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul 1918-1923, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s. 147.
  86. ^ 2. Oturum, Ana İddianame, Takvim-i vakayi, No. 3543, 27 Nisan 1335, Aktaran, Akçam, a.g.e., s. 308.
  87. ^ a b Guenter Lewy The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide (Osmanlı Türkiyesinde Ermeni Katliamları: Tartışmalı bir soykırım), Salt Lake City 2005, sayfa 291
  88. ^ Murat Bardakci, TALAT PAŞA’NIN EVRAK-I METRÛKESİ157.sayfa. Eversest yayın evi. (2013).
  89. ^ Kitabiyat, fuat dündar TALAT PAŞA’NIN EVRAK-I METRÛKESİ’ni ‘okumak (2005).
  90. ^ 1926 Ankara İstiklal Mahkemesi, İzmir Suikasti İddianame ve Savunmalar, s. 36, Aktaran, Akçam, a.g.e., s. 309.
  91. ^ a b Zürcher, a.g.y.
  92. ^ Halil Paşa, (haz. Taylan Sorgun), İttihat ve Terakki'den Cumhuriyet'e Bitmeyen Savaş, Kamer, İstanbul, 1997, s. 240-241.
  93. ^ Ahmet Refik, (haz. Hamide Koyukan), İki Komite İki Kıtal, Kebikeç Yayınları, Ankara, 1994, ISBN 975-7981-00-1, s. 27, Aktaran, Akçam, a.g.e.,
  94. ^ Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları, C. 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1985, s. 177.
  95. ^ Emile Hildebrand, “Kemal Promises More Hangings of Political Antagonist on Turkey”, 1 Ağustos 1926 tarihli Los Angels Examiner, Sunday edition, section VI, Vahakn N. Dardian, “The Documentation of the World War I Amrenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal”, International Journal of Middle East Studies, Cilt 23, 1991, s. 569-570.
  96. ^ Gazi Mustafa Kemal, Nutuk - Söylev, Cilt III, Vesikalar, Vesika 220, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1981, s. 256-257.
  97. ^ Memâlik-i Osmaniye'nin 1330 [1914] Senesi Nüfus İstatistiki, Dahiliye Nezareti Sicil İdare-i Umumiyesi, Hilal Mat. 1336 [1920]. Bu rakamın ayrıntılı analizi için Ahmet Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Y. 1987, s. 142 vd.
  98. ^ Murat Bardakçı, Talat Paşa'nın Evrak-ı Metrukesi, Everest Yayınları (2008). 272 sayfa, ISBN 978-975-289-560-7 ; OCLC 318327565.
  99. ^ Raymond H. Kevorkian and Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l'Empire Ottoman à la vielle du génocide, Ed. ARHIS, Paris, 1992.
  100. ^ Britannica
  101. ^ THE POPULATION OF THE OTTOMAN ARMENIANS by Justin McCarthy
  102. ^ Umumî Nüfus Tahriri (Türkiye Cumhuriyeti Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü 28 Teşrinievvel 1927), Ankara, 1929. Sayımda Ermenice konuşanların sayısı 64.745 olarak gösterilmiştir. Ancak “din” hanesinde Ermeni, Katolik ve Protestan olarak sayılanların toplamı 100.000'i bulur. Justin McCarthy'nin verdiği 140.000 tahmini, gerçekçi olmayan bir varsayıma dayalıdır. Karş. Justin McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of Empire, New York, London 1983, s. 123.
  103. ^ http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=184
  104. ^ Samantha Power, A Problem from Hell: America and the Age of Genocide, Basic Books New York 2002.
  105. ^ Erik-Jan Zürcher Turkey: A Modern History, Londra 2004, S.115/116 The Armenian side has tried to demonstrate this involvement, but some of the documents it has produced (the so-called Andonian papers) have been shown to be forgeries.
  106. ^ Hüseyin Cahit Yalçın, Yakın Tarihimiz, C. I, s. 89.)
  107. ^ Akçam, A.g.e., s. 211.
  108. ^ A. Mil, Umumi Harpte Teşkilatı Mahsusa, Vakit, 2 Ekim (İkinciteşrin) 1933.
  109. ^ Talat ve Atıf'ın ifadeleri, Takvim-i Vekayi, 4 Mayıs 1335.
  110. ^ Celâl Bayar, Ben de Yazdım, C. 5, s. 1573.
  111. ^ Philip H. Stoddard’ın önsözü. Eşref Kuşçubaşı, The Turkish Battle of Khaybar (Hayber Savaşı) Philip H. Stoddard and H. Basri Danışman, (İstanbul: Arba Yayınları, 1999), ss. 21-32
  112. ^ Guenter Lewy Ermeni Soykırımına Yeniden Bir Bakış
  113. ^ Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Yayın No: 23, 24, 34, 35.
  114. ^ Akçam, a.g.e., s. 21-22.
  115. ^ Vahakn N. Dadrian, The History of the Armenian Genocide, New York 2nd paperback ed. 2004, s. 235-243.
  116. ^ Arnold J. Toynbee, Acquaintances, Oxford University Press, London, 1967, s. 242.
  117. ^ V. N. Dadarian, 'The Naim-Andonian Documents on the World War I. Destruction of Ottoman Armenians: The Amatomy of Genocide', International Journal of Middle East Studies, Vol. 18, No. 3, August 1986, s. 343.
  118. ^ "Decision n ° 2012-647 DC of 28 February 2012". conseil-constitutionnel.fr. 10 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2012. 
  119. ^ [2]
  120. ^ Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., Cilt: III, Kısım: III, s. 43-44.
  121. ^ Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2001.
  122. ^ TTK (Belgelerin orijinalleri mevcuttur).
  123. ^ Milliyet, Güneri Civaoğlu
  124. ^ a b The Armenian Revolutionary Federation Has Nothing To Do Any More: The Manifesto of Hovhannes Kajaznuni. New York 1955.
  125. ^ Ermenistan'ın ilk başbakanı Ovanes Kaçaznuni'nin 1923 yılında Bükreş'te yapılan Taşnak Partisi toplantısına sunduğu raporun Türkçe baskısı (İstanbul Ticaret Odasınca hazırlatılmış)
  126. ^ Berna TÜRKDOĞAN, TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ(TEHCİRDEN GÜNÜMÜZE)-(Doktora Tezi, ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ) ANABİLİM DALI Ankara,2008)
  127. ^ "Atatürk, ABD'den destek istedi". CNNTÜRK.com. 2009-08-28. 7 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2009-08-28. 
  128. ^ "Ermeni ajansı Atatürk'ün mektubunu yayınladı". HaberTürk.com. 2009-08-26. 19 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2009-08-28. 
  129. ^ "Atatürk'e çirkin eleştiri". ShowHaber.com. 2009-08-28. Erişim tarihi: 2009-08-28. 
  130. ^ Wendy O'steen Noteri 1 Aralık 1992
  131. ^ "www.ozurdiliyoruz.com ana sayfası". ozurdiliyoruz.com. 15 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14.2.2008.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  132. ^ "Ermeni sorunuyla ilgili yeni kampanya". TimeTurk. Erişim tarihi: 30.12.2008.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  133. ^ "´Ermenilerden özür diliyorum´". SkyTürk. Erişim tarihi: 21.12.2008.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  134. ^ Bülent Tegün (16 Aralık 2008). "Ermenilerden özür diliyorum". turquieeuropeenne. Erişim tarihi: 15 Haziran 2009. 
  135. ^ "´Erdogan lehnt Entschuldigung bei Armeniern ab´ (Almanca)". Der Spiegel. Erişim tarihi: 02.01.2009.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  136. ^ ""Özür diliyorum"a karşı "Özür bekliyorum'u başlattılar". Radikal. Erişim tarihi: 19.02.2009.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  137. ^ [3]
  138. ^ Ermenilerden özür dilemiyoruz imza kampanyası
  139. ^ Kampanyaya katılanların listesi
  140. ^ Time Türk, Başbakan'dan özürcü aydınlara tepki
  141. ^ "Bahçeli, özür dilenecek bir konu yok". Mynet. Erişim tarihi: 21.12.2008.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  142. ^ "Genelkurmay: Özür dileme zarar verir". NTVMSNBC. Erişim tarihi: 21.12.2008.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  143. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Genelkurmay isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  144. ^ TÜRKSAM Uluslararası İlişkiler ve Stratejik analizler Merkezi

Notlar

  1. ^ Ermeni katliamları, 1915 yılında yoğunlaştığı için genellikle bu yıl ile ilişkilendirilir. Çeşitli kaynaklar katliamların şu yıllar arasında gerçekleştiğini yazar: 1915–1916, 1915–1917, 1915–1918, 1915–1923, 1894–1915, 1894–1923
  2. ^ 1,5 milyon içlerinde daha kabul gören sayıdır,[1][2][3] ancak çeşitli kaynaklarda sayı 600.000 ile 1,500.000 arasında değişmektedir.[4][5][6]

Ayrıca bakınız

Ek okuma

Dış bağlantılar

Vikipedi'nin kardeş projelerinden

hakkında daha fazla bilgi edinin
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikikaynak'ta ara Vikikaynak'ta belgeler
Arşiv belgeleri
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ermeni_Kırımı&oldid=16738222" sayfasından alınmıştır