Ağrı Cumhuriyeti
Ağrı Cumhuriyeti کۆمارا ئاگریێ Komara Agiriyê | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
 Ağrı Cumhuriyeti'ni gösteren bir harita | |||||||||
| Tür | Tanınmayan devlet | ||||||||
| Başkent | Kurd Ava[4] / Kurdava[5] (Doğubayazıt) | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Kürtçe | ||||||||
| Hükûmet | Cumhuriyet[6] | ||||||||
| Siyasi yönetici | |||||||||
| |||||||||
| Askeri yönetici | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
Ağrı Cumhuriyeti, Ağrı Kürt Cumhuriyeti veya Ağrı Millî Hareketi (Kürtçe: Komara Agiriyê, کۆمارا ئاگریێ), Ağrı isyanları sırasında Türkiye'nin kuzeydoğu bölgesinde Hoybun Merkez Komitesi tarafından ilan edilen; fakat hiçbir devlet tarafından tanınmayan Kürt yönetimi.[9][10][11][12][13]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]1927 yılında Kürt milliyetçi Hoybun Merkez Komitesi tarafından Ağrı askerî delegesi ve millî hareketin genel kumandanı olarak tayin edilen İhsan Nuri Paşa'nın askerî hareketini başlatmasından sonra[13] Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East 'te yer alan bilgiye göre, Birleşik Krallık'ın desteğiyle[14] Ekim 1927[15] ya da 1928 yılında bir cumhuriyet olarak ilan edildi.[6][13][16][17]
Ağrı isyancıları ile Türkler arasındaki kontrol sınırı Şeyhli Köprüsü'nde olup,[18] aynı yerde "Kürdistan Devrimci Ordusu komutanı" İhsan Nuri başkanlığındaki Kürt heyeti, Türk hükûmetinin 12 milletvekili, Karaköse Valisi, 29. Tümen Komutanı, Karaköse Jandarma Komutanı, Diyadin ve Doğubayazıt kaymakamlarından oluşan bir delegasyonu ile görüşme yaptı.[18][19]
Ekim 1927 yılında Ağrı Dağı yakınlarındaki bir köy olan Kurd Ava[4] veya Kurdava[5] (günümüzde Doğubayazıt ilçesi Çiftlikköy'e bağlı Türkmen mezrası) Kürdistan'ın geçici başkenti olarak ilan edildi. Hoybun Merkez Komitesi, Büyük Güçler ve Milletler Cemiyeti'ne başvurdu ve Irak ile Suriye'deki diğer Kürtlere işbirliği isteyen mesajlar gönderdi.[15]
Ayaklanmayı sonlandırmak isteyen Türk ordusu, 1 Temmuz'da Ağrı Dağı'nın kuşatmasını tamamlandı ve 7 Eylül 1930'da genel taarruzu başlattı. 25 Eylül'e kadar süren Ağrı Dağı Muharebesi esnasında 14 Eylül'de Kire'de (Büyük Ağrı Dağı ile Küçük Ağrı Dağı arasında bulunan ova) İbrahim Ağa öldü ve İhsan Nuri de İran'a sığındı.[20]
Daha sonra Adana Ağırceza Mahkemesi'nde yapılan yargılamalarda 34 kişi idam cezasına çarptırıldı. 1938'de Karaköse olan ilin adı, Ağrı olarak değiştirildi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ [1] 17 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ [2] 9 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,(İngilizce)
- ^ [3] 23 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ a b Wadie Jwaideh, The Kurdish national movement: its origins and development, Syracuse University Press, 2006, ISBN 9780815630937, s. 211. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. alıntı: ... to create a single command; to establish supply depots and munitions dumps; to put an end to Kurdish-Armenian differences; and to designate Kurd Ava at Agri Dagh as the provisional capital of Kurdistan. (İngilizce)
- ^ a b Celal Sayan, La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938, Presses universitaires du septentrion, 2002, s. 649. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Fransızca)
- ^ a b Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, s. 384, 791. (İngilizce)
- ^ a b Emin Karaca, Ağrı Eteklerinde İsyan: Bir Kürt Ayaklanmasının Anatomisi, 3. Baskı, Karakutu Yayınları, 2003, ISBN 9758685387, s. 23.
- ^ Rohat Alakom, Hoybûn örgütü ve Ağrı ayaklanması, Avesta, 1998, ISBN 9757112453, s. 180.
- ^ Hür, Ayşe (23 Ekim 2008). "Osmanlı'dan bugüne Kürtler ve Devlet-4". Taraf. 1 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2010.
- ^ Kutlay, Naci (Nisan 2007). "Cumhuriyet ve Kürtler". Toplumsal Tarih, 160. ss. 27-28.
- ^ Christopher Houston, Kurdistan: crafting of national selves, Indiana University Press, 2008, ISBN 0-253-22050-5, p. 52. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 1. cilt, Infobase Publishing, 2009, ISBN 978-0-8160-7158-6, p. 385. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Abbas Vali, Essays on the origins of Kurdish nationalism, Mazda Publishers, 2003, ISBN 978-1-56859-142-1, p. 199. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 1. cilt, Infobase Publishing, 2009, ISBN 9780816071586, s. 385. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ a b Edmonds, C.J., "Kurdish Nationalism", Journal of Contemporary History, Sayı: 6, No. 1, s. 91, 1971. (İngilizce)
- ^ Martin Strohmeier, Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes, Brill, 2003, ISBN 9789004125841, s. 97. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ Christopher Houston, Kurdistan: crafting of national selves, Indiana University Press, 2008, ISBN 0253220505, s. 52. 18 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ a b Garo Sasuni, Kürt ulusal hareketleri ve 15. yüzyıldan günümüze Ermeni Kürt ilişkileri, Med Yayınevi, 1992, s. 203.
- ^ Emin Karaca, a.g.e., s. 28.
- ^ Allsopp, Harriet (2014). The Kurds of Syria : political parties and identity in the Middle East. Londra. ISBN 1-78076-563-0. OCLC 878953992.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Faik Bulut, Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları, Yön Yayıncılık, İstanbul, Temmuz 1991.
- Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (Çev.: M. Aras), Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Pêrî yayınları, İstanbul, Temmuz 1998, ISBN 975-8245-06-6.