Ilmiy metod sahifasining manbasini koʻrish

{{Fan}}
{{Hatnote|Oʻtgan asrlardagi taniqli amaliyotchilar uchun [[Ilmiy metod tarixi]] sahifasiga qarang.}}
'''Ilmiy metod''' – [[bilim]] olishning [[Empirizm|empirik]] usuli boʻlib, XVII asrlardan beri [[Fan|ilm-fan]] sohasida qoʻllanib kelmoqda. Ilmiy metod ilmiy bilimlarni doimiy ravishda rivojlantirishga qaratilgan, inson bilishining obyektiv jarayonlari, qonunlari va tendensiyalarini ifodalovchi bilimlar tizimidir<ref>{{Kitob manbasi |title=Ilmiy tadqiqot faoliyati asoslari |author=G. A. Asilova |year=2020 |language=[[oʻzbek tili|oʻzbekcha]] |location=Toshkent |page=17}}</ref>. Ushbu metod diqqat bilan olib boriladigan ilmiy kuzatuvlar bilan uygʻunlashgan [[Skeptitsizm|skeptitsizmni]] oʻzida jamlaydi, chunki kognitiv taxminlar kuzatuvning talqinini buzishi mumkin. Ilmiy tekshiruv [[Induksiya (mantiq)|induksiya]] orqali tekshiruvga yaroqli [[Gipoteza|gipotezani]] yaratish, uni tajribalar va statistik tahlillar yordamida sinovdan oʻtkazish hamda natijalar asosida gipotezani toʻgʻrilash yoki uni rad etishni oʻz ichiga oladi<ref name="principia">{{Cite book|title=Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|last=Newton|first=Isaac|series=The Principia: Mathematical Principles of Natural Philosophy |publisher=University of California Press|others=Includes "A Guide to Newton's Principia" by I. Bernard Cohen, pp. 1–370. (The ''Principia'' itself is on pp. 371–946)|isbn=978-0-520-08817-7|location=Berkeley, CA|date=1999|at=791–796 ("Rules of Reasoning in Philosophy"); ''see also'' [[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica#Rules of Reason]]|translator-last=Cohen|translator-first=I. Bernard|trans-title=Mathematical Principles of Natural Philosophy|orig-year=1726 (3rd ed.)|translator-last2=Whitman|translator-first2=Anne|translator-last3=Budenz|translator-first3=Julia|title-link=Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica}}</ref><ref name=":0">{{Citation|title=Oxford Dictionaries: British and World English|date=2016|chapter-url=http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/scientific-method|chapter=scientific method|access-date=28 May 2016|archive-date=2016-06-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160620062539/http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/scientific-method|url-status=dead}}</ref><ref name=":1">{{Cite book|url=http://www.oed.com/view/Entry/383323|title=Oxford English Dictionary|via=OED Online|publisher=Oxford University Press|year=2014|edition=3rd|location=Oxford|url-access=subscription|access-date=2018-05-31 |archive-date=2023-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231129112639/https://www.oed.com/dictionary/scientific-method_n|url-status=live}}</ref>.

Garchi turli ilmiy sohalar oʻrtasidagi protseduralar bir-biridan farq qilsa-da, ularning tub jarayoni koʻp hollarda oʻxshash boʻladi. Xususan, ilmiy metod ilmiy farazlar (faraziy tushuntirishlar) yaratish, gipotezaning mantiqiy oqibatlarini bashorat qilish, soʻngra ushbu bashoratlarga asoslangan tajriba yoki empirik kuzatuvlarni amalga oshirishni oʻz ichiga oladi<ref name="NA">{{Vikimanba manbasi}} with added notes. Reprinted with previously unpublished part, ''Collected Papers'' v. 6, paragraphs 452–85, ''The Essential Peirce'' v. 2, pp. 434–450, and elsewhere. N. B. 435.30 'living institutionʼ: Hibbert J. mis-transcribed 'living institutionʼ: („constitution“ for „institution“)</ref>. [[Gipoteza]] – bu savolga javob izlash jarayonida olingan bilimlarga asoslangan farazdir. Gipotezalar juda aniq yoki keng koʻlamli boʻlishi mumkin, biroq, albatta, ularni soxtalashtirishning imkoni boʻlishi kerak. Yaʼni eksperiment yoki kuzatuv gipotezaga zid keluvchi natijalarni aniqlash imkonini berishi lozim, aks holda, gipotezani mazmunli sinab boʻlmaydi{{Sfnp|Popper|1959}}.

Garchi ilmiy metod koʻpincha qatʼiy ketma-ketlikdagi qadamlar sifatida koʻrilsa-da, aslida ushbu metod umumiy tamoyillar toʻplamini ifodalaydi. Har bir ilmiy tekshiruvda ham barcha qadamlar bajarilmasligi (yoki bir xil darajada boʻlmasligi) mumkin va ular har doim ham bir xil tartibda kelmaydi<ref name="allScience">{{Harvp|Gauch|2003}}: „The scientific method 'is often misrepresented as a fixed sequence of steps,' rather than being seen for what it truly is, 'a highly variable and creative process' (AAAS 2000:18). The claim here is that science has general principles that must be mastered to increase productivity and enhance perspective, not that these principles provide a simple and automated sequence of steps to follow.“</ref><ref name="Inductive Science 1837">[[William Whewell]], ''History of Inductive Science'' (1837), and in ''Philosophy of Inductive Science'' (1840)</ref>. Koʻplab kashfiyotlar ilmiy metodning darslikda tasvirlangan modeliga mos ravishda amalga oshmagan, bunday hollarda tasodifning roli katta boʻlishi mumkin<ref>{{Cite journal|last=Krauss|first1=Alexander|title=Redefining the scientific method: as the use of sophisticated scientific methods that extend our mind|journal=PNAS Nexus|date=28 March 2024|volume=3|issue=4|pages=pgae112|doi=10.1093/pnasnexus/pgae112|pmid=38560527|pmc=10981393}}</ref><ref name="DunbarLuck">Dunbar, K., & Fugelsang, J. (2005). Causal Thinking in Science: How Scientists and Students Interpret the Unexpected. In M. E. Gorman, R. D. Tweney, D. Gooding & A. Kincannon (eds.), ''Scientific and Technical Thinking''. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. pp. 57–79.</ref><ref name="Serendip">{{Kitob manbasi |last=Merton |first=Robert King |title=The Travels and Adventures of Serendipity: A Study in Sociological Semantics and the Sociology of Science |date=2006 |publisher=Princeton Univ. Press |chapter=Accidental Discovery in Science |location=Princeton, NJ |isbn=0691126305}}</ref>.

== Tarixi ==
{{Asosiy|Ilmiy metod tarixi}}
Ilmiy metod tarixi faqatgina [[Fan tarixi|fan tarixining]] oʻzini emas, balki ilmiy tadqiqot metodologiyasidagi oʻzgarishlarni ham koʻrib chiqadi. Ilmiy fikrlash qoidalarining ishlab chiqilishi oson kechmagan. Ilmiy metod butun fan tarixi davomida qizgʻin va takroriy bahs-munozaralar mavzusi boʻlib kelgan. Taniqli tabiatshunoslar va olimlar ilmiy bilimlarni ishlab chiqishda turli yondashuvlardan foydalanishning ustuvorligi borasida bahs olib borgan.

Tarixda [[empirizm]] va ilmiy metodning turli xildagi dastlabki koʻrinishlarini mavjud. Jumladan, qadimgi [[Stoitsizm|stoiklar]], [[Epikur]]<ref name="Asmis">Elizabeth Asmis (1985) ''Epicurus' Scientific Method''. Cornell University Press</ref>, [[Ibn al-Haysam]]{{efn-ua|name= vacuum| Yigirma uch yil avval Aristotle tabiatda vakum mavjud emas deb taʼkidlagan edi. Oradan oʻn uch asr oʻtgach,  yorugʻlikning sinishi hodisasi bo‘yicha tajribalar yordamida [[#alhazen|Alhazen Aristotelning farazini rad etdi]] va shu tariqa kosmik bo‘shliqning mavjudligini aniqladi<ref name=treatiseOnLight2>Alhacen (c.1035) ''Treatise on Light'' (رسالة في الضوء) as cited in [[Shmuel Sambursky]], ed. (1975) [https://archive.org/details/physicalthoughtf0000unse/page/136/mode/2up Physical thought from the Presocratics to the quantum physicists : an anthology], p.137</ref><ref name= alhacenOnRefraction4.28 />}}{{efn-ua|1=[[Alhazen]] tomonidan savollar shakllantirish va ularni keyinchalik sinab ko‘rish muhimligini ta’kidlangan. „Yorug‘likning shaffof jismlar orqali qanday harakatlanishi, yorug‘likning faqat to‘g‘ri chiziqlar bo‘ylab shaffof jismlar orqali o‘tishi... biz bularning barchasini „''Book of Optics''“ kitobida batafsil tushuntirib berganmiz“{{efn|name= straightLinesOnly }}. Buni ishonchli tarzda isbotlab berish uchun quyidagi narsani eslatib oʻtamiz: yorugʻlikning toʻgʻri chiziqlar boʻylab harakatlanishi qorongʻi xonalarga teshiklar orqali kirgan yorugʻlikda aniq kuzatiladi… Xonaga kiruvchi yorugʻlik havoni toʻldirgan chang zarralari orasida yaqqol koʻrinadi<ref name=treatiseOnLight>Alhazen, ''Treatise on Light'' ({{lang|ar|رسالة في الضوء}}), translated into English from German by M. Schwarz, from [http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/dmg/periodical/pageview/30949 „Abhandlung über das Licht“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191230190424/http://menadoc.bibliothek.uni-halle.de/dmg/periodical/pageview/30949 |date=2019-12-30  }}, J. Baarmann (editor and translator from Arabic to German, 1882) ''[[Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft]]'' Vol '''36''' as quoted in {{harvp|Sambursky|1975|p=136}}.</ref>
* U „yorugʻlik shaffof jismlar orqali faqat toʻgʻri chiziqlar boʻylab harakatlanadi“ degan farazni isbotlash uchun yorugʻlik nurining yoniga toʻgʻri tayoq yoki tarang tortilgan ip qoʻyib koʻrsatgan, bu haqida {{harvp|Sambursky|1975|p=136 da}} ham qayd etilgan boʻlib, bu narsa yorugʻlikning toʻgʻri chiziq boʻylab harakatlanishini isbotlaydi.
* [[David Hockney]] Alhazenning ishlariga bir necha marta murojaat qilib, ularni kamera-obskura yordamida portret chizish texnikasi taxminiy asos sifatida koʻrsatgan. Bu texnikani Hockney [[Charles M. Falco]]ning optik taklifi yordamida qayta kashf qilgan. Alhazening „''Kitob al-Manozir''“ asari, oʻsha davrda „Opticae Thesaurus, Alhazen Arabis“ deb atalgan, 1270-yillarda [[arab tili]]dan [[lotin tili]]ga tarjima qilingan va [[Yevropa]]da ushbu kitobdan foydalanilgan. Hockney [[Friedrich Risner]]ning 1572-yilda Bazelda nashr qilingan „''Opticae Thesaurus''“ asarini ham keltirib oʻtgan. Shuningdek, Hockney Alhazenni kamera-obskurani ilk marotaba aniq tasvirlagan shaxs deb atagan<ref name= truthSought4sake >{{harvp|Hockney|2006|p=240}}:
„Truth is sought for its own sake. And those who are engaged upon the quest for anything for its own sake are not interested in other things. Finding the truth is difficult, and the road to it is rough.“ – [[Alhazen]] ([[Ibn Al-Haytham]] 965 – c. 1040) ''[[Critique of Ptolemy]]'', translated by S. Pines, ''Actes X Congrès internationale d’histoire des sciences'', Vol '''I''' Ithaca 1962, as quoted in {{harvp|Sambursky|1975|p=139}}. (This quotation is from Alhazenʼs critique of Ptolemy’s books ''[[Almagest]]'', ''Planetary Hypotheses'', and {{cite book |title=Ptolemy's Theory of Visual Perception: An English Translation of the Optics |publisher=American Philosophical Society |isbn=9780871698629 |year=1996 |url=https://books.google.com/books?id=mhLVHR5QAQkC&dq=Opticae+thesaurus+alhazen&pg=PA59 |translator=A. Mark Smith |access-date=2021-11-27  |archive-date=2023-11-29  |archive-url=https://web.archive.org/web/20231129112635/https://books.google.com/books?id=mhLVHR5QAQkC&dq=Opticae+thesaurus+alhazen&pg=PA59#v=onepage&q=Opticae%20thesaurus%20alhazen&f=false |url-status=live }})</ref>}}, [[Abu Ali ibn Sino]], [[Abu Rayhon Beruniy]]{{Sfnp|Alikuzai|2013}}, [[Bekon Rodjer|Rodjer Bekon]]{{Efn-lg|Uning ''{{lang|la|Opus Majus}}dagi'' daʼvolarida „Aql tomonidan ishlab chiqilgan nazariyalar aniq malumotlar yordamida asboblar orqali tekshirilishi va ishonchli guvohlar tomonidan tasdiqlanishi kerak“,  degan fikrlar ilgari (va hozir ham)<ref>Bacon, ''Opus Majus'', Bk.&VI.</ref> „ilmiy uslubning yozma tarixidagi dastlabki muhim formulalaridan biri“ deb hisoblaniladi{{sfnp|Borlik|2011|p=[https://books.google.com/books?id=c_ShAgAAQBAJ&pg=PA132 132]}}}} va [[William Ockham]] asarlarida ularning bir qancha namunalari oʻz aksini topgan.

XVI va XVII asrlarda [[Francis Bacon]] va [[Robert Hooke]] tomonidan [[Empirizm|empirizmning]] targʻib qilinishi<ref>{{Kitob manbasi |last=Inwood |first=Stephen |title=The Forgotten Genius : The biography of Robert Hooke (1635–1703) |url=https://archive.org/details/forgottengeniusb00inwo |publisher=MacAdam/Cage Pub. |location=San Francisco |year=2003 |isbn=978-1-931561-56-3 |oclc=53006741 |pages=[https://archive.org/details/forgottengeniusb00inwo/page/n503 112]–116}}</ref><ref>{{Kitob manbasi |title=The posthumous works of Robert Hooke, M.D. S.R.S. Geom. Prof. Gresh. etc. |year=1705 |first=Robert |last=Hooke |editor=Waller |chapterurl=https://archive.org/details/b30454621_0001/page/3/mode/1up |chapter=First general: The present state of natural philosophy and wherein it is deficient}}</ref>, shuningdek, [[René Descartes]] tomonidan tasvirlangan [[Ratsionalizm|ratsionalistik]] yondashuv, [[Isaac Newton]] va uning izdoshlari tomonidan alohida eʼtibor qaratilgan [[induktivizm]] ilmiy inqilob davrida eng muhim kashfiyotlardan biriga aylangan. Eksperimentlar oʻtkazish Francis Bacon tomonidan ilgari surilgan boʻlib, [[Giambattista della Porta]]<ref>{{Konferensiya manbasi|conference=The optics of Giovan Battista della Porta (1535–1615): A Reassessment Workshop at Technische Universität Berlin, 24–25 October 2014|url=http://www.wissensgeschichte-berlin.de/sites/default/files/2014_10_24_DellaPortaWS_Program_Abstracts.pdf|title=various papers|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180527202632/http://www.wissensgeschichte-berlin.de/sites/default/files/2014_10_24_DellaPortaWS_Program_Abstracts.pdf|archivedate=2018-05-27}}</ref>, [[Kepler Iogann|Johannes Kepler]]{{Refn|Kepler, Johannes (1604) ''Ad Vitellionem paralipomena, quibus astronomiae pars opticae traditur'' (Supplements to Witelo, in which the optical part of astronomy is treated){{efn|Sarlavhaning toʻliq tarjimasi ushbu kitobdan olingan {{harvp|Voelkel|2001|p=60}}.}} as cited in {{cite journal |last1=Smith |first1=A. Mark|title=What Is the History of Medieval Optics Really about?|url=https://archive.org/details/sim_proceedings-of-the-american-philosophical-society_2004-06_148_2/page/n33 |journal=Proceedings of the American Philosophical Society|date=June 2004 |volume=148 |issue=2|pages=180–194|jstor=1558283 |pmid=15338543}}}} va [[Galileo Galilei]] tomonidan amalga oshirilgan{{Efn-lg|...Galileo 1638-yilda ''Two New Science''asarini nashr etib, ushbu asarda eksperimental yondashuvni ilgari surgan{{sfnp|Galileo Galilei|1638}}}}. Shuningdek, skeptik [[Francisco Sanches]], idealist va empiristlar [[John Locke]], [[Berkli Jorj|George Berkeley]] hamda [[Deyvid Yum|David Hume]] tomonidan olib borilgan nazariy ishlar ilm-fan rivojiga alohida hissa qoʻshgan{{Sfnp|Sanches|1988}}{{Efn|Sanches va Lockening ikkalasi ham shifokor edi. Rim va Fransiyada taʼlim olgan Sanches ilm-fanning Sxolastik Aristotel maktabida oʻqitilmaydigan metodlarini izlashga harakat qilgan. 1600-yillardan oldin Sanches davrida tibbiyotga oid taʼlimni qoʻllab-quvvatlash maqsadida botanika bogʻlari universitetlar tarkibiga kiritilgan. See Lockening ''[https://en.wikiquote.org/wiki/John_Locke#An_Essay_Concerning_Human_Understanding_(1689) (1689) An Essay Concerning Human Understanding]'' Berkeley Newtonning materialistik „System of the World“ asarini qoʻllamagan va uni rad etgan<ref name= idealism >Lisa Downing, ''Stanford Encyclopedia of Philosophy'' [https://plato.stanford.edu/entries/berkeley/#3.2.3 (Fall 2021) George Berkeley, 3.2.3 Scientific explanation]. Berkeley olimlarning „qonuniyatlarni aniqlash“ga intilishi kerakligini taʼkidlaydilar</ref>. Atherton 1999-yilda Locke, Berkeley va Humeni empirik maktabning bir qismi sifatida taʼkidlagan<ref>Margaret Atherton (ed.) 1999 [https://books.google.com/books?id=iifXAAAAMAAJ The Empiricists]</ref>|name=particDev}}. XX asrda [[Charles Sanders Peirce]] gipotetik-deduktiv modelni shakllantirgan boʻlib, ushbu model oʻsha davrdan buyon sezilarli darajada qayta koʻrib chiqilgan{{Sfnp|Godfrey-Smith|2003}}.

„Ilmiy metod“ atamasi XIX asrda [[Fan|ilm-fanning]] sezilarli darajada institutsional rivojlanishi natijasida paydo boʻlgan. Shu bilan birga, fan va fan boʻlmagan sohalar oʻrtasida ham aniq chegaralarni oʻrnatib beruvchi bir qancha atamalar, jumladan „olim“ va „soxta fan“ kabi atamalar olib kirilgan{{Sfnp|Thurs|2011}}. 1830 va 1850-yillarda, bakonizm mashhur boʻlgan davrda, [[William Whewell]], [[John Herschel]] va [[John Stuart Mill]] kabi tabiatshunos olimlar „<nowiki/>[[Induksiya (mantiq)|induksiya]]<nowiki/>“ va „faktlar“ boʻyicha bir qancha munozaralarda ishtirok etdi va qanday qilib bilim hosil qilishga oʻz eʼtiborlarini qaratdi{{Sfnp|Thurs|2011}}. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida kuchli ilmiy nazariyalar ular kuzatiladigan sohalardan tashqariga chiqqanligi sababli [[Realizm (falsafa)|realizm]] va antirealizm toʻgʻrisida bir qancha bahs va munozaralar olib borildi<ref name="auto">{{Kitob manbasi |last=Achinstein |first=Peter |chapter=General Introduction |pages=1–5 |title=Science Rules: A Historical Introduction to Scientific Methods |publisher=Johns Hopkins University Press |date=2004 |isbn=978-0-8018-7943-2}}</ref>.

=== Bugungi kunda foydalanilishi va tanqidiy fikrlar ===
„Ilmiy metod“ atamasi XX asrda keng qoʻllanila boshlagan. 1960 va 1970-yillarga kelib, [[Thomas Kuhn]] va [[Paul Feyerabend]] kabi koʻplab mashhur [[Faylasuf|faylasuflar]] „ilmiy metod“ning universalligini shubha ostiga olgan. Natijada, ilm-fanga yagona va universal metod emas, balki xilma-xil va mahalliy amaliyotlar majmuasi sifatida qaraladigan boʻldi{{Efn|1902-yil, Deweyning Laboratoriya maktabi haqida: Cowles 2020-yilda Dewey maktabini o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi hamkorlik vositasi sifatida taʼkidlaydi. Besh bosqichli taqdimot kishilar tomonidan vaziyatni tasvirlovchi xarakterga ega emas, balki majburlovchi deb qabul qilingan. Prokrust talqindan xafa bo‘lgan Dewey, besh bosqichli sxemasini yumshatishga harakat qilib, bosqichlarni „fazalar“ deb nomlagan. Biroq bu o‘zgartirish eʼtiborsiz qoldirilgan.|name=deweySchool}}. Bundan tashqari, Paul Feyerabend oʻzining „Against Method“ ({{Lang-uz|Metoda qarshi}}) kitobining 1975-yilgi birinchi nashrida ilm-fan uchun universal qoidalar mavjudligini rad etdi<ref name="auto2">{{Kitob manbasi |last=Achinstein |first=Peter |chapter=General Introduction |pages=1–5 |title=Science Rules: A Historical Introduction to Scientific Methods |publisher=Johns Hopkins University Press |date=2004 |isbn=978-0-8018-7943-2}}</ref>. Biroq Karl Popper{{Efn-lg|Popper 1963-yilda nashr etilgan ''Conjectures and Refutations'' asarida faqatgina „sinov va xato“ni ''universal metod'' deb atash mumkinligini taʼkidlagan<ref name= trialAndErr>{{ citation | mode=cs1 | url= http://www.paul-rosenfels.org/Popper.pdf | last= Popper | author-link= Karl Popper | date= 1963 | title= Conjectures and Refutations | pages=312–365 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171013124349/http://www.paul-rosenfels.org/Popper.pdf |archive-date =2017-10-13 |ref=none | quote=If we have made this our task, then there is no more rational procedure than the method of trial and error--of conjecture and refutation}}</ref>}} va Gauchlar<ref name="allScience2">{{Harvp|Gauch|2003}}: „The scientific method 'is often misrepresented as a fixed sequence of steps,' rather than being seen for what it truly is, 'a highly variable and creative process' (AAAS 2000:18). The claim here is that science has general principles that must be mastered to increase productivity and enhance perspective, not that these principles provide a simple and automated sequence of steps to follow.“</ref>, Feyerabendning bu daʼvolarini qoʻllab-quvvatlamaydi.

Fizik [[Lee Smolin|Lee Smolinning]] 2013-yilda yozilgan „There Is No Scientific Method“ ({{Lang-uz|Ilmiy usul mavjud emas}}) maqolasida<ref name="Smolin 2013">{{Veb manbasi |url=http://bigthink.com/in-their-own-words/there-is-no-scientific-method |sarlavha=There is No Scientific Method |muallif=Smolin |ism=Lee |qaralgan sana=2016-06-07 |sana=May 2013 |arxivsana=2016-08-07 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20160807052038/http://bigthink.com/in-their-own-words/there-is-no-scientific-method}}</ref> ikki axloqiy tamoyillar qoʻllab-quvvatlanadi. Shuningdek, [[Fan tarixi|ilm-fan tarixchisi]] [[Daniel Thurs]] oʻzining 2015-yilda nashr etilgan „Newtonʼs Apple and Other Myths about Science“ (''Newton olmasi va fan toʻgʻrisidagi boshqa afsonalar'') kitobi boblaridan birida ilmiy metod afsona yoki ideallashtirishning eng yaxshi namunasi degan xulosaga kelingan<ref name="Thurs2015">{{Citation |last=Thurs |first=Daniel P. |title=Newton's Apple and Other Myths about Science |pages=210–218 |year=2015 |editor-last=Numbers |editor-first=Ronald L. |access-date=2020-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231129112729/https://books.google.com/books?id=pWouCwAAQBAJ&q=newton%27s+apple+and+other+myths+about+science#v=snippet&q=newton's%20apple%20and%20other%20myths%20about%20science&f=false |url-status=live |chapter=That the scientific method accurately reflects what scientists actually do |chapter-url=https://books.google.com/books?id=pWouCwAAQBAJ&q=newton%27s+apple+and+other+myths+about+science |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-91547-3 |quote=It's probably best to get the bad news out of the way first, the so-called scientific method is a myth.&nbsp;... If typical formulations were accurate, the only location true science would be taking place in would be grade-school classrooms. |archive-date=2023-11-29 |editor2-last=Kampourakis |editor-link=Ronald L. Numbers}}</ref>. [[Faylasuf|Faylasuflar]] [[Robert Nola]] va [[Howard Sankey]] oʻzlarining 2007-yilda chop etilgan „Theories of Scientific Method“ (''Ilmiy metod nazariyalari'') kitobida ilmiy metod borasida bahs-munozaralar haligacha davom etayotganini aytib oʻtgan. Shuningdek, ular Feyerabend oʻz asari nomini „Against Method“ deb nomlaganiga qaramay, u metodning baʼzi qoidalarini qabul qilganini hamda ushbu qoidalarni meta [[metodologiya]] orqali asoslashga harakat qilganini taʼkidlagan<ref>{{Kitob manbasi |last=Nola |first=Robert |date=2007 |title=Theories of Scientific Method: An Introduction |series=Philosophy and science |location=Montréal |publisher=[[McGill–Queen's University Press]] |pages=[https://books.google.com/books?id=aKjgBQAAQBAJ&pg=PA1 1], [https://books.google.com/books?id=aKjgBQAAQBAJ&pg=PA300 300] |isbn=9780773533448 |oclc=144602109 |doi=10.4324/9781315711959 |quote=There is a large core of people who think there is such a thing as a scientific method that can be justified, although not all agree as to what this might be. But there are also a growing number of people who think that there is no method to be justified. For some, the whole idea is yesteryear's debate, the continuation of which can be summed up as yet more of the proverbial 'flogging a dead horse'. We beg to differ.&nbsp;... We shall claim that Feyerabend did endorse various scientific values, did accept rules of method (on a certain understanding of what these are), and did attempt to justify them using a meta methodology somewhat akin to the principle of [[reflective equilibrium]].}}</ref>. Staddon (2017) algoritmik ilmiy usul mavjud boʻlmaganda qoidalarga rioya qilishga urinishning xato ekanligini aytgan. Shuningdek, bunday hollarda „fan eng yaxshi misollar orqali tushuniladi“, degan fikrni ham ilgari surgan<ref name="Staddon 2017 p.">{{Kitob manbasi |last=Staddon |first=John |title=Scientific Method: How Science Works, Fails to Work, and Pretends to Work |publisher=Routledge |date=2017-12-01 |isbn=978-1-315-10070-8 |doi=10.4324/9781315100708 |page=}}</ref><ref>{{Veb manbasi |url=https://dukespace.lib.duke.edu/dspace/bitstream/handle/10161/21425/StaddonHistoryofScienceSept2020.pdf?sequence=2&isAllowed=y |sarlavha=Whatever Happened to History of Science? |sana=16 September 2020 |qaralgan sana=2021-08-27 |arxivsana=2021-08-27 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20210827092318/https://dukespace.lib.duke.edu/dspace/bitstream/handle/10161/21425/StaddonHistoryofScienceSept2020.pdf?sequence=2&isAllowed=y |muallif=Staddon |ism=John |iqtibos="science is best understood through examples"}}</ref>. Biroq tajriba orqali mavjud nazariyalarni rad etish kabi algoritmik metodlar [[Ibn al-Haysam|Ibn al-Haysamning]] „Book of Optics“ (''Optika kitobi''), [[Galileo Galilei|Galileoning]] „Two New Sciences“ (''Ikki yangi fan'') hamda „The Assayer“ (''Tahlilchi'') asarlari yaratilganidan buyon ulardan keng foydalanib kelinmoqda va ular hanuzgacha ilmiy metodning asosiy qismi boʻlib qolmoqda{{efn|name= alhacenCharacterizes| „''[[Book of Optics]]''“ (taxminan 1027) Inson ko‘zining anatomik tekshiruvi va insonning vizual sezgilari batafsil o‘rganilgandan so‘ng, Alhacen ''Evklid optikasining'' birinchi farazini „ortiqcha va foydasiz“ deb taʼriflaydi. 
(Book I, [6.54] — Shunday qilib, Alhasen Evklid, Ptolemey va Galenning ko‘rishning emission nazariyasini mantiq va tajriba asosida rad etdi. U Evklidning [[Optika]]dagi birinchi farazini faqat gipoteza sifatida ko‘rsatib, uning o‘z tajribalari bilan mos kelmasligini isbotladi va nur ko‘zga kirishi kerakligini, shunda biz ko‘ra olishimiz mumkinligini aytdi. Ushbu tadqiqotning bir qismi sifatida [[kamera obskura]]sini keltiradi.}}<ref name="ilSaggiatore">"Philosophy [i.e., physics] is written in this grand book – I mean the universe – which stands continually open to our gaze, but it cannot be understood unless one first learns to comprehend the language and interpret the characters in which it is written. It is written in the language of mathematics, and its characters are triangles, circles, and other geometrical figures, without which it is humanly impossible to understand a single word of it; without these, one is wandering around in a dark labyrinth." – Galileo Galilei, ''Il Saggiatore'' (''[[The Assayer]]'', 1623), as translated by [[Stillman Drake]] (1957), ''Discoveries and Opinions of Galileo'' pp. 237–238, as quoted by {{Harvp|di Francia|1981}}.</ref>.

== Tekshiruv elementlari ==

=== Umumiy tavsifi ===
[[Fayl:The_Scientific_Method.svg|thumb|Ilmiy metod koʻpincha davomiy jarayon sifatida tasvirlanadi. Ushbu diagramma metodning faqatgina bir koʻrinishini ifodalab bergan, shuningdek, ilmiy metodning yana boshqa bir qancha koʻrinishlari mavjud.]]
Ilmiy metod – bu [[Fan|fanni]] amalga oshirish jarayonidir<ref name="allTheSciences">{{Harvp|Gauch|2003}}: „The thesis of this book, as outlined in Chapter One, is that there are general principles applicable to all the sciences.“</ref>. Boshqa tadqiqot sohalarida boʻlgani kabi, fan (ilmiy metod orqali) ham avval olingan bilimlarga tayanishi va ularni vaqt oʻtishi bilan oʻrganilayotgan mavzular boʻyicha olingan tushunchalar bilan birlashtirishi mumkin{{Efn|Tadqiqot mavzulari olimlar tomonidan  aytilganidek, „yagona usul“ orqali o‘rganiladi<ref name= cowles />{{rp|pp.8,13,33–35,60}}. Mavzular uning predikatlari orqali birlashtiriladi. Birlashtirish jarayoni 1930-yilda [[Jacques Herbrand]] tomonidan rasmiylashtirilgan<ref name= herbrand >Maribel Fernández [https://nms.kcl.ac.uk/maribel.fernandez/papers/slides-TCS-SOUP.pdf (Dec 2007) Unification Algorithms]</ref>|name=unification}}. Ushbu model ilmiy inqilobning asosi ekanligini koʻrish mumkin<ref name="lindberg2007">{{Harvp|Lindberg|2007}}: "There is a danger that must be avoided. … If we wish to do justice to the historical enterprise, we must take the past for what it was. And that means we must resist the temptation to scour the past for examples or precursors of modern science. …My concern will be with the beginnings of scientific ''theories'', the methods by which they were formulated, and the uses to which they were put; … "</ref>.

Umumiy jarayon farazlar ([[Gipoteza|gipotezalar]]) yaratish, ularning mantiqiy oqibatlarini oldindan aytish va asl farazning toʻgʻri ekanligini aniqlash uchun ushbu taxminlarga asoslangan tajribalarni amalga oshirishni oʻz ichiga oladi<ref name="NA2">{{Vikimanba manbasi}} with added notes. Reprinted with previously unpublished part, ''Collected Papers'' v. 6, paragraphs 452–85, ''The Essential Peirce'' v. 2, pp. 434–450, and elsewhere. N. B. 435.30 'living institutionʼ: Hibbert J. mis-transcribed 'living institutionʼ: („constitution“ for „institution“)</ref>. Biroq metodni aniq bir formula shaklida ifoda etishda qiyin. Ilmiy metod koʻpincha qatʼiy ketma-ketlikdagi qadamlar sifatida talqin etilgan boʻlsa-da, bu harakatlar aslida umumiy tamoyillar hisoblanadi{{Sfnp|Gauch|2003}}. Har bir ilmiy tadqiqotda ham barcha bosqichlar bajarilmasligi (yoki bir xil darajada amalga oshmasligi) va ular doim ham bir xil tartibda kelmasligi mumkin.

==== Ilmiy tadqiqot omillari ====
[[Ilmiy tadqiqot]] <nowiki/>[[Fan|ilm-fanni]] rivojlantirishning bir shakli boʻlib, voqea va jarayonlarni oʻrganishni, ularga turli omillarning taʼsirini tahlil qilishni, fan hamda amaliyot uchun foydali va isbotlangan samarali yechimlarni taklif etadi. Har qanday ilmiy tadqiqot faoliyati [[metodologiya]], yaʼni metodlar majmuiga asoslanadi. Maqsadiga qarab, ilmiy tadqiqotlar ''nazariy'' hamda ''amaliy'' tadqiqotlarga boʻlinadi. Nazariy tadqiqotlar yangi tamoyillar yaratishga, amaliy tadqiqotlar esa yangi metodlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi<ref>{{Kitob manbasi |title=Ilmiy tadqiqot metodologiyasi |year=2020 |author=N.A. Shermuxamedova |language=[[oʻzbek tili|oʻzbekcha]] |publisher=Innovatsiya-Ziyo |location=Toshkent |page=138 |isbn=978-9943-6753-1-3}}</ref>.

Ilmiy tadqiqotlarda qoʻllaniladigan asosiy metodni turli xil usullar orqali tavsiflash mumkin. [[Ilmiy hamjamiyat]] va ilm-fan olimlari, odatda, metod kompononentlarini quyidagicha tasniflaydilar. Ushbu metodologik elementlar va protseduralar tartibi [[Ijtimoiy fanlar|ijtimoiy fanlarga]] qaraganda koʻproq [[Eksperiment|eksperimental fanlarga]] xosdir. Shunga qaramay, [[Gipoteza|gipotezalarni]] shakllantirish, natijalarni sinovdan oʻtkazish va ularni tahlil qilish, shuningdek, yangi gipotezalarni shakllantirish sikli quyida tasvirlangan siklga juda oʻxshashdir. Ilmiy metod iterativ, siklik jarayon boʻlib, bunda maʼlumotlar doimiy ravishda qayta koʻrib chiqiladi<ref name=":0" /><ref name="Brody-1993">{{Harvp|Brody|1993}} calls this an ''[[Ilmiy metod|epistemic cycle]]''; these cycles can occur at high levels of abstraction.</ref>. Oʻz navbatida, bilimlarni rivojlantirish turli kombinatsiya va ulushlarda quyidagi elementlar orqali amalga oshiriladi<ref name="Fixation">{{Vikimanba manbasi}}.</ref><ref name="Vital">Peirce, Charles S., ''Collected Papers'' v. 5, in paragraph 582, from 1898: „…&nbsp;[rational] inquiry of every type, fully carried out, has the vital power of self-correction and of growth. This is a property so deeply saturating its inmost nature that it may truly be said that there is but one thing needful for learning the truth, and that is a hearty and active desire to learn what is true.“</ref>:

* Tasniflash (tadqiqot obyekti kuzatuvlari, taʼriflari hamda oʻlchovlari);
* Gipotezalar (obyekt kuzatuvi va oʻlchovlarini nazariy yoki faraziy tushuntirishlar);
* Bashoratlar (nazariya yoki gipotezadan kelib chiqqan induktiv va deduktiv fikr yuritish);
* Eksperimentlar (yuqoridagi barcha elementlarni sinab koʻrish).

Ilmiy metodning har bir elementi ehtimoliy xatolarni aniqlash uchun ekspertlar tomonidan koʻrib chiqiladi. Ushbu faoliyat olimlar tomonidan amalga oshiriladigan barcha ishlarni ham tasvirlab bermaydi, ular, asosan, eksperimental fanlarga (masalan, [[fizika]], [[kimyo]], [[biologiya]] va [[psixologiya]]) taalluqlidir. Yuqoridagi elementlar koʻpincha [[Taʼlim|taʼlim tizimida]] „ilmiy metod“ sifatida oʻqitiladi.

Ilmiy metod barcha narsa uchun mos keladigan yagona retsept emas, u aql, tasavvur va ijodkorlikni talab qiladi<ref name=":1" />. Shu maʼnoda, ilmiy metod maʼnosiz qoidalar va protseduralar toʻplamidan ham iborat emas, balki yanada foydali, aniq va kengroq modellarning doimiy ravishda ishlab chiqilishiga yoʻnaltirilgan uzluksiz sikldir.

Yuqorida keltirilgan toʻrt elementga asoslangan iterativ<ref name="Brody-19932">{{Harvp|Brody|1993}} calls this an ''[[Ilmiy metod|epistemic cycle]]''; these cycles can occur at high levels of abstraction.</ref> va pragmatik<ref>{{Cite journal|year=1990|title=Peer review and the changing research record|journal=Journal of the American Society for Information Science|volume=41|issue=3|pages=223–228|doi=10.1002/(SICI)1097-4571(199004)41:3<223::AID-ASI14>3.0.CO;2-3}}</ref> sxema baʼzan quyidagi ishlarni davom ettirish uchun qoʻllanma boʻlib xizmat qiladi:

# Savolni aniqlash;
# Maʼlumot va resurslarni toʻplash (kuzatish);
# Izohlovchi gipotezani shakllantirish;
# Tajriba oʻtkazish va maʼlumotlarni qayta takrorlanadigan usulda yigʻish orqali gipotezani sinash;
# Maʼlumotlarni tahlil qilish;
# Maʼlumotlarni sharhlash va yangi gipoteza uchun boshlangʻich nuqta boʻlib xizmat qiladigan xulosalarni shakllantirish;
# Natijalarni ilmiy hamjamiyat bilan boʻlishish;
# Qayta sinovdan oʻtkazish (bu ish koʻpincha boshqa olimlar tomonidan amalga oshiriladi).

Ushbu bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan usulning iterativ sikli 3-bosqichdan (gipoteza tuzish) 6-bosqichgacha (maʼlumotlarni talqin qilish va xulosalar chiqarish) davom etadi va yana qayta 3-bosqichga qaytadi.

Ushbu sxema, odatda, gipoteza/sinov metodini belgilab bersa-da{{Sfnp|Gauch|2003}}, koʻplab [[Faylasuf|faylasuflar]], [[Tarixchi|tarixchilar]] va [[Sotsiologiya|sotsiologlar]], jumladan, Paul Feyerabend{{Efn|„Baʼzi bir faylasuflar tomonidan qabul qilinmagan har qanday fikrni, u qanchalik bemaʼni va aql bovar qilmas darajada boʻlmasin, tasavvur qilib boʻlmaydi“. —Descartes<ref name= discourseOnMethod >[[René Descartes]] (1637) [https://en.wikisource.org/wiki/Discourse_on_the_Method/Part_2 Discourse on the Method/Part 2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210901150801/https://en.wikisource.org/wiki/Discourse_on_the_Method/Part_2 |date=2021-09-01  }} Part II</ref>|name=descartes}} ilmiy metodning bunday tavsiflari fanning amalda qoʻllanilish usullari bilan deyarli bogʻliq emasligini taʼkidlaydilar.

=== Tavsiflar ===
Ilmiy metodning asosiy elementlari 1944–1953-yillarda DNK tuzilishining kashf etilishidan olingan quyidagi misolda koʻrsatilgan (DNK yorligʻi shu koʻrinishda[[Fayl:DNA_icon.svg|link=|alt=DNA label|frameless|22x22px]] keltirilgan).
{{Blockquote|text=[[File:DNA icon.svg|frameless|22x22px|link=|alt=DNA label]] 1950-yilda Gregor Mendelning tadqiqotlaridan keyin genetik irsiyat matematik tavsifga ega ekanligi va DNK genetik maʼlumotni oʻzida saqlashi (Oswald Averyning „''The transforming principle''“ asari) maʼlum edi{{sfnp|McCarty|1985|page=252}}. Ammo DNKda genetik maʼlumotni (yaʼni genlarni) saqlash mexanizmi noaniq edi. [[Kembrij universiteti]]ning Bragg laboratoriyasidagi tadqiqotchilar tuz kristallaridan yanada murakkabroq moddalargacha boʻlgan turli xil molekulalarning rentgen [[difraksiya|difraksion]] suratlarini olishgan. Yillar davomida sinchkovlik bilan olib borilgan izlanishlar va DNKning kimyoviy tarkibi asosida uning fizik tuzilishini tavsiflash mumkinligi aniqlangan va rentgen tasvirlari ushbu jarayonda asosiy vosita boʻlib xizmat qilishi kutilgan{{sfnp|McElheny|2004|p=34}}.}}

Ilmiy metod tadqiqot obyektlarining yanada murakkablashib borayotgan xususiyatlariga bogʻliq (tadqiqot ''obyektlari'', shuningdek, ''yechimi topilmagan muammolar'' yoki ''nomaʼlum narsalar'' deb ham atalishi mumkin). Masalan, [[Benjamin Franklin]] Avliyo Elmo olovi tabiatan [[elektr]] boʻlganini toʻgʻri taxmin qilgan, biroq buni aniqlash uchun tajribalar oʻtkazish va nazariy bilimlarga bir qancha oʻzgartirishlar kiritilishi kerak edi.

Ilmiy savol „Nega osmon moviy rangda?“ kabi maʼlum bir kuzatuvning izohiga taalluqli boʻlishi mumkin. Biroq shu bilan birga „Ushbu kasallikni davolash uchun qanday dori ishlab chiqsa boʻladi?“ kabi ochiq savollar ham kuzatilishi mumkin. Ushbu bosqich koʻpincha avval oʻtkazilgan tajribalar, shaxsiy ilmiy kuzatuvlar, shuningdek, boshqa olimlarning ishlaridan dalillar topish va ularni baholashni oʻz ichiga oladi. Agar savolning javobi allaqachon maʼlum boʻlsa, unda dalillarga asoslangan boshqa bir savol berilishi mumkin. Ilmiy metodni tadqiqotda qoʻllashda yaxshi savolni aniqlab olish juda qiyin boʻlishi mumkin va bu narsa tadqiqot natijasiga taʼsir oʻtkazmay qolmaydi<ref>{{Kitob manbasi |url=https://books.google.com/books?id=C7pZftbI0ZMC |title=Translational and Experimental Clinical Research |publisher=Lippincott Williams & Wilkins |year=2005 |isbn=9780781755658 |editor=Schuster |chapter=Ch. 1 |accessdate=2021-11-27}} This chapter also discusses the different types of research questions and how they are produced.</ref>.

Tegishli miqdorlarning oʻlchovlari va hisoblarini tizimli ravishda, ehtiyotkorlik bilan yigʻish koʻpincha alkimyo kabi [[soxta fan]] hamda [[kimyo]] va [[biologiya]] kabi haqiqiy fan oʻrtasidagi farqni aniqlab beradigan muhim omil hisoblanadi. Ilmiy oʻlchovlar, odatda, jadvalga tushiriladi, shuningdek, diagramma yoki xarita shaklida ham tasvirlanadi. Ular ustida [[Korrelyasiya|korrelyatsiya]] va [[Regressiya (matematika)|regressiya]] kabi statistik manipulyatsiyalar oʻtkaziladi. Oʻlchovlar nazorat qilinadigan muhitda, masalan, [[Laboratoriya|laboratoriyada]] amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, nisbatan erishib boʻlmaydigan yoki [[manipulyatsiya]] qilish qiyin boʻlgan obyektlar, masalan, [[Yulduz|yulduzlar]] yoki odamlar populyatsiyasi ustida ham oʻtkazilishi mumkin. Bu oʻlchovlarni aniqlash uchun koʻpincha maxsus ilmiy asboblar, jumladan, [[Termometr|termometrlar]], [[Spektroskop|spektroskoplar]], [[Zarracha tezlatgichi|zarracha tezlatkichlari]] yoki [[Voltmetr|voltmetrlar]] talab qilinadi. Ilmiy sohaning rivojlanishida, odatda, shunday turdagi asboblarning ixtiro qilinishi va yaxshilanishi muhim ahamiyat kasb etadi.

{{Blockquote|text=Faqatgina bir yoki ikki kuzatuvdan kelib-chiqib biror narsani ishonch bilan aytishga odatlanmaganman.|author= [[Andreas Vesalius]] (1546)<ref>Andreas Vesalius, ''Epistola, Rationem, Modumque Propinandi Radicis Chynae Decocti'' (1546), p. 141. Quoted and translated in C.D. O'Malley, ''Andreas Vesalius of Brussels'', (1964), p. 116. As quoted by {{harvp|Bynum|Porter|2005|p=597}}: „Andreas Vesalius“</ref>.|source=}}

==== Taʼrifi ====
Biror atamaning ilmiy taʼrifi baʼzan uning odatiy tilda qoʻllanadigan maʼnosidan sezilarli darajada farq qiladi. Masalan, [[massa]] va [[Ogʻirlik|vazn]] soʻzlari umumiy nutq jarayonida maʼno jihatdan bir-biriga oʻxshash boʻlsa-da, [[Mexanika|mexanikada]] ular alohida-alohida maʼnolarga ega.

Ayrim atamalarga yetarlicha aniq taʼrif berilmaganligi maʼlum boʻlgach, baʼzan yangi nazariyalar ishlab chiqiladi. [[Francis Crick]] obyektni tavsiflashda agar biror narsa hali toʻliq tushunilmagan boʻlsa, unga taʼrif berishga erta boʻlishi mumkinligini taʼkidlagan<ref>Crick, Francis (1994), ''The Astonishing Hypothesis'' {{ISBN|0-684-19431-7}} p. 20</ref>.

=== Gipotezani shakllantirish ===
{{Blockquote|text=[[File:DNA icon.svg|frameless|22x22px|link=|alt=DNA label]] [[Linus Pauling]] DNKni uchtalik spiral shaklida boʻlishi mumkin, degan gipotezani ilgari surgan<ref>{{harvp|McElheny|2004|p=40}}: October 1951 – „Thatʼs what a helix should look like!“ Crick exclaimed in delight (This is the Cochran-Crick-Vand-Stokes theory of the transform of a helix).</ref><ref>
{{harvp|Judson|1979|p=157}}. {{"'}}The structure that we propose is a three-chain structure, each chain being a helix' – Linus Pauling"</ref>. Bu gipoteza [[Francis Crick]] hamda [[James Dewey Watson]] tomonidan ham koʻrib chiqilgan, biroq ular Paulingning fikrlarini rad etishgan. Watson va Crick Pauling tomonidan ilgari surilgan bu gipoteza haqida bilgach, mavjud maʼlumotlar asosida uning fikrlari notoʻgʻri ekanligini tushungan<ref>
{{harvp|McElheny|2004|pp=49–50}}: January 28, 1953 – Watson read Paulingʻs pre-print, and realized that in Paulingʻs model, DNAʼs phosphate groups had to be un-ionized. But DNA is an acid, which contradicts Paulingʻs model.
</ref> va koʻp oʻtmay, Pauling ham ushbu tuzilma bilan bogʻliq qiyinchiliklar mavjudligini tan olgan.}}

[[Gipoteza]] – bu biror hodisa yoki hodisalar toʻplami orasidagi mumkin boʻlgan bogʻlanishni koʻrsatuvchi tushuntirish yoki sabablarga asoslangan taklifdir. Odatda, gipotezalar [[matematik model]] shaklida boʻladi. Baʼzan ular ekzistensional bayonotlar sifatida ham ifodalanishi mumkin (biroq har doim ham emas).

Olimlar oʻrganilayotgan hodisani tushuntirib berishlari uchun barcha resurslardan – oʻz ijodkorlik qobiliyatlari, boshqa sohalardan olingan gʻoyalar, [[Induksiya (mantiq)|induksiya]], Bayes xulosasi va boshqa istalgan manbalardan foydalanish erkinligiga ega. [[Albert Einstein|Albert Einsteinning]] shunday soʻzlari bor: „Hodisalar va ularning nazariy tamoyillari oʻrtasida mantiqiy bogʻliqlik yoʻq“<ref>{{Kitob manbasi |last=Einstein |first=Albert |title=The World as I See It |url=https://archive.org/details/worldasiseeit0000eins_s5t6 |date=1949 |publisher=Philosophical Library |location=New York |pages=[https://archive.org/details/worldasiseeit0000eins_s5t6/page/n41 24]–28}}</ref>. [[Fan tarixi|Ilm-fan tarixi]] koʻplab olimlarning oʻzlarida „ilhom chaqnashi“ yoki ichki sezgi paydo boʻlishi, bu esa ularni oʻz gʻoyalarini tasdiqlash yoki ularni rad etish uchun dalillar izlashga undagani toʻgʻrisidagi hikoyalar bilan toʻla. [[Michael Polanyi]] bunday ijodjorlikni oʻzining [[metodologiya]] haqidagi muhokamalari markaziga qoʻygan.

Umuman olganda, olimlar „nafis“ yoki „gʻoʻzal“ deb atash mumkin boʻlgan [[Nazariya|nazariyalarni]] izlashga intiladi. Ular koʻpincha ushbu atamalarni maʼlum faktlarga mos keladigan, ammo nisbatan sodda va foydalanish uchun qulay boʻlgan nazariyalarga nisbatan qoʻllaydilar. [[Okkam ustarasi]] bir xil izoh beriladigan gipotezalar orasidan eng maqbulini tanlash uchun asosiy qoida boʻlib xizmat qiladi.

=== Gipotezadan olinadigan bashoratlar ===
{{Blockquote|text=[[File:DNA icon.svg|frameless|22x22px|link=|alt=DNA label]] [[James Dewes Watson]], [[Francis Crick]] va boshqalar DNKning spiral shaklda ekanligini taxmin qilishgan<ref name="Crick pp. 137–138">{{harvp|Judson|1979|pp=137–138}}: „Watson did enough work on [[Tobacco mosaic virus]] to produce the diffraction pattern for a helix, per Crick’s work on the transform of a helix.“</ref><ref name="McElheny 2004 43">{{harvp|McElheny|2004|p=43}}: June 1952 – Watson had succeeded in getting X-ray pictures of TMV showing a diffraction pattern consistent with the transform of a helix.</ref>. Unga koʻra, DNKning rentgen nurlari [[difraksiya]]si „x shaklida“ boʻlishi koʻzda tutilgan. Ushbu bashorat Cochran, Crick va Vand<ref name="HelixTransform">Cochran W, Crick FHC and Vand V. (1952) „The Structure of Synthetic Polypeptides. I. The Transform of Atoms on a Helix“, ''[[Acta Crystallographica|Acta Crystallogr.]]'', '''5''', 581–586.</ref> (Stokes tomonidan mustaqil ravishda) tomonidan amalga oshirilgan ishlardan kelib chiqqan holda qilingan. Cochran-Crick-Vand-Stokes teoremasi spiral tuzilmalar difraksiyasida x shaklidagi naqshlarning hosil boʻlishiga matematik izoh bergan. Watson va Crick, shuningdek, oʻzlarining ilk maqolalarida ular tomonidan taklif qilingan qoʻsh spiralning tuzilishi DNK replikatsiyasi uchun sodda mexanizmni taʼminlashini ham qayt etib, shunday yozgan: „Biz taxmin qilgan oʻziga xos juftlik genetik materialni nusxalashi mumkin boʻlgan mexanizmini taklif qilishini eʼtibordan qochirmadik“<ref>{{harvp|McElheny|2004|p=68}}: ''Nature'' April 25, 1953.</ref>.}}

Har qanday foydali gipoteza [[Aql|mulohazalar]], jumladan, [[deduksiya]] yordamida bashorat qilish imkonini beradi. Bashoratlar statistik xarakterga ega boʻlib, ular faqat ehtimolliklar bilan bogʻliq boʻlishi ham mumkin.

Bunday bashoratning sinovdan oʻtkazilgandan keyingi olinadigan natijasi nomaʼlum boʻlishi juda muhim. Faqat shundagina muvaffaqiyatli natija gipotezaning toʻgʻri boʻlish ehtimolini oshiradi. Agar natija avvaldan maʼlum boʻlsa, bu natija oqibat deb ataladi va gipotezani shakllantirishda ushbu oqibat allaqachon hisobga olingan boʻlishi kerak.

Agar bashoratlarni kuzatuv yoki eksperiment orqali aniqlab boʻlmasa, demak, gipoteza hali sinovdan oʻtkazishga yaroqsiz boʻladi va shu sababli ilmiy darajada qabul qilinmaydi. Yangi [[texnologiya]] yoki [[nazariya]] zarur tajribalarni amalga oshirishga imkon beradi. Masalan, boshqa intellektual mavjudotlarning borligi haqidagi gipotezani ilmiy asoslangan taxminlar orqali ishonchli deb hisoblash mumkin, ammo bu gipotezani hech qanday maʼlum bir tajriba usuli orqali sinovdan oʻtkazib boʻlmaydi. Shu sababli, [[Fan|ilm-fan]] bu haqida koʻp maʼlumot bera olmaydi.

Misol uchun, [[Albert Einstein|Einsteinsning]] [[umumiy nisbiylik nazariyasi]] [[Fazo-vaqt|fazoviy vaqtning]] koʻrinib turgan tuzilmasi haqida bir qancha aniq bashoratlar bergan. Bunga misol qilib, [[Yorugʻlik|yorugʻlikning]] gravitatsion maydonda egilishi va egilish miqdori aniq tarzda ushbu maydon kuchiga bogʻliq boʻlishi haqidagi bashoratni keltirish mumkin. 1919-yilgi [[Quyosh tutilishi]] paytida [[Arthur Eddington]] tomonidan oʻtkazilgan kuzatuvlar umumiy nisbiylik nazariyasini [[Isaac Newton|Newtonning]] [[gravitatsiya]] nazariyasidan koʻra koʻproq qoʻllab-quvvatlagan<ref>In March 1917, the [[Royal Astronomical Society]] announced that on May 29, 1919, the occasion of a [[total eclipse]] of the sun would afford favorable conditions for testing Einsteinʼs [[General theory of relativity]]. One expedition, to [[Sobral, Ceará]], [[Brazil]], and Eddingtonʼs expedition to the island of [[Principe]] yielded a set of photographs, which, when compared to photographs taken at [[Sobral, Ceará|Sobral]] and at [[Greenwich Observatory]] showed that the deviation of light was measured to be 1.69 [[Arc-second|arc-seconds]], as compared to Einsteinʼs desk prediction of 1.75 [[Arc-second|arc-seconds]]. – Antonina Vallentin (1954), ''Einstein'', as quoted by Samuel Rapport and Helen Wright (1965), ''Physics'', New York: Washington Square Press, pp. 294–295.</ref>.

=== Eksperimentlar ===
{{Asosiy|Eksperiment}}
{{Blockquote|text=[[File:DNA icon.svg|frameless|22x22px|link=|alt=DNA label]] Watson va Crick oʻzlarining DNK tuzilishi haqidagi dastlabki (va notoʻgʻri) takliflarini Kingʼs College jamoasi aʼzolari – [[Rosalind Franklin]], [[Maurice Wilkins]] va [[Raymond Gosling]]ga taqdim etdi. Franklin darhol undagi suv bilan bogʻliq xatolarni aniqladi. Keyinchalik, Watson Franklinning 51-surati, yaʼni X nurlari<ref>{{cite web |title=The Secret of Photo 51 |url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/photo51/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170831201252/http://www.pbs.org/wgbh/nova/photo51/ |archive-date=2017-08-31 |access-date=2017-09-11 |work=NOVA |publisher=PBS}}</ref><ref name=photo51Explained >[[Cynthia Wolberger]] [https://www.youtube.com/watch?v=2tMuMRY1oDo (2021) Photograph 51 explained]</ref> [[difraksiya]]sining batafsil keltirilgan tasvirini koʻrib, tuzilmaning spiral ekanligini tasdiqladi<ref name="TeaTime">{{harvp|McElheny|2004|p=52}}: Friday, January 30, 1953. Tea time – Franklin confronts Watson and his paper – „Of course it [Paulingʻs pre-print] is wrong. DNA is not a helix.“ However, Watson then visits Wilkins' office, sees [[photo 51]], and immediately recognizes the diffraction pattern of a helical structure. But additional questions remained, requiring additional iterations of their research. For example, the number of strands in the backbone of the helix (Crick suspected 2 strands, but cautioned Watson to examine that more critically), the location of the base pairs (inside the backbone or outside the backbone), etc. One key point was that they realized that the quickest way to reach a result was not to continue a mathematical analysis, but to build a physical model. Later that evening – Watson urges Wilkins to begin model-building immediately. But Wilkins agrees to do so only after Franklinʼs departure.</ref><ref name="Watson 1968 167">{{harvp|Watson|1968|p=167}}: „The instant I saw the picture my mouth fell open and my pulse began to race.“ Page 168 shows the X-shaped pattern of the B-form of [[DNA]], clearly indicating crucial details of its helical structure to Watson and Crick.</ref>{{efn|name= nextItemToSettle| Maqsadlar o‘zgaradi: DNKning rentgen nurlari difraksiyasini kuzatgandan so‘ng<ref name=TeaTime /><ref name=photo51Explained />, vaqt juda muhim boʻlgani bois<ref name=econ/> Watson va Crick DNKning tuzilishini aniqlashning eng tezkor yoʻli matematik tahlil emas<ref name= reasonsFirstRule />, balki jismoniy modellar yaratish ekanligini tushunishdi<ref name= SameShape />. }}.}}

Ilmiy tadqiqot ilmiy bilimning rivojlanishiga asos boʻladigan ishonchli faktlarni aniqlab olishdan boshlanadi. Ishonchli faktlarni topish, ularni tushunish va qayta ishlashda [[eksperiment]] katta ahamiyat kasb etadi. Eksperiment ilmiy izlanishdan farq qilib, u bilish obyekti haqida toʻliq maʼlumot olish, uni qayta tekshirish va tasdiqlash imkonini beradi. Shunday qilib, eksperiment ilmiy bilishni oʻrganish usuli boʻlib, obyekt va jarayonlarni nazorat qilinadigan va boshqariladigan sharoitlarda oʻrganish imkoniyatini yaratadi<ref>{{Kitob manbasi |title=Ilmiy tadqiqot metodologiyasi |author=I. Saifnazarov, A. Muxtorov, A.Boboyev |year=2017 |page=77 |language=[[oʻzbek tili|oʻzbekcha]] |location=Toshkent |publisher=TDIU}}</ref>.

Gipotezalar bashorat qilinganidan soʻng, ularni eksperimentlar orqali izlash mumkin. Agar test natijalari bashoratlarga zid boʻlsa, ularni keltirib chiqaradigan farazlar savol ostiga olinadi va ularning ishonchliligi pasayadi. Baʼzan eksperimentlar notoʻgʻri oʻtkaziladi yoki ''experimentum crucis'' yaʼni hal qiluvchi eksperiment bilan solishtirganda yaxshi ishlab chiqilmagan boʻladi. Agar tajriba natijalari bashoratlarni tasdiqlasa, gipotezalarning toʻgʻri boʻlish ehtimoli yuqori boʻladi, ammo shunda ham ushbu gipotezalarning notoʻgʻri boʻlib chiqishi ehtimoldan holi boʻlmaydi va ular hali yana bir qancha sinovlardan oʻtkaziladi. Eksperimental nazorat kuzatuvlar davomidagi xatolarni bartaraf etishga yordam beradi. Ushbu usuldan bir qancha namunalar, kuzatuvlar yoki populyatsiyalar oʻrtasidagi farqlarni taqqoslagan holda nimaningdir oʻzgarishi yoki nimaningdir oʻzgarmasligini aniqlash uchun foydalaniladi. Oʻlchov jarayonida nimalarning oʻzgarganini aniqlash uchun sharoitlar oʻzgartiriladi. Shundan keyin faylasuf [[John Stuart Mill|John Stuart Millning]] qoidalari aynan qaysi faktorning muhim ekanligini aniqlab olishda yordam berishi mumkin<ref>[[John Stuart Mill|Mill, John Stuart]], „A System of Logic“, University Press of the Pacific, Honolulu, 2002, {{ISBN|1-4102-0252-6}}.</ref>.

Olimlar tajriba oʻtkazuvchilardan ochiqlikni va mas’uliyatni oʻz zimmalariga olishlarini talab qilishadi. Tajriba natijalarini qayd etish va hisobot tayyorlash uchun kerakli yozuvlarni qayd etib borish juda muhim ahamiyatga ega. Bu usul tajriba jarayonining samaradorligi va yaxlitligini taʼminlaydi. Shuningdek, natijalarning boshqalar tomonidan qayta tiklanishiga ham yordam beradi. Bunday yondashuvlarning qadimgi namunalarini [[Gipparx]] (miloddan avvalgi 190–120-yillar), [[Battoniy Abu Abdulloh Muhammad ibn Jobir]] (853–929)<ref>[[Muhammad ibn Jābir al-Harrānī al-Battānī|al-Battani]], ''De Motu Stellarum'' [[Latin translations of the 12th century|translation from Arabic to Latin in 1116]], as cited by E. S. Kennedy, ''A Survey of Islamic Astronomical Tables,'' (Transactions of the American Philosophical Society, New Series, 46, 2), Philadelphia, 1956, pp. 10–11, 32–34.</ref> va [[Ibn al-Haysam|Ibn al-Haysamning]] (milodiy 965–1039) ishlarida koʻrish mumkin{{Sfnp|Smith|2001b}}{{Efn|''[[Book of Optics]]'' Book Seven, Chapter Two [2.1] p.220: — yorug‘lik shaffof jismlar, masalan, havo, suv, shisha, shaffof toshlar orqali to‘g‘ri chiziqlar bo‘yicha harakat qiladi. „Buni tajriba orqali kuzatish mumkin“<ref name= smith2010 >{{harvp|Smith|2010|p=220}} Book Seven covers refraction.</ref>|name=straightLinesOnly}}.

=== Aloqa va takrorlash ===
{{Asosiy|Ilmiy adabiyot}}
{{Blockquote|text=[[File:DNA icon.svg|frameless|22x22px|link=|alt=DNA label]] Shundan keyin Watson va Crick ushbu maʼlumotlarni hamda DNK tarkibi, xususan, Chargaffning asoslarni juftlashtirish qoidalari haqidagi mavjud ma'lumotlarini hisobga olgan holda oʻz modellarini ishlab chiqdilar<ref name="SameShape">{{harvp|McElheny|2004|pp=57–59}}: Saturday, February 28, 1953 – Watson found the base-pairing mechanism which explained [[Chargaff's rules]] using his cardboard models</ref>. Samarasiz yakunlangan koʻplab eksperimentlar, rahbarlari tomonidan bu tajribalarni oʻtkazishni davom ettirmasliklari haqidagi tushuntirishlar va bir qancha notoʻgʻri boshlangan urinishlardan soʻng<ref>{{harvp|McElheny|2004|p=53}}: The weekend (January 31 – February 1) – After seeing photo 51, Watson informed Bragg of the X-ray diffraction image of DNA in B form. Bragg permitted them to restart their research on DNA (that is, model building).</ref><ref>{{harvp|McElheny|2004|p=54}}: Sunday, February 8, 1953 – Maurice Wilkes gave Watson and Crick permission to work on models, as Wilkes would not be building models until Franklin left DNA research.</ref><ref>{{harvp|McElheny|2004|p=56}}: [[Jerry Donohue]], on sabbatical from Paulingʻs lab and visiting Cambridge, advises Watson that the textbook form of the base pairs was incorrect for DNA base pairs; rather, the keto form of the base pairs should be used instead. This form allowed the bases' hydrogen bonds to pair 'unlikeʼ with 'unlikeʼ, rather than to pair 'likeʼ with 'likeʼ, as Watson was inclined to model, based on the textbook statements. On February 27, 1953, Watson was convinced enough to make cardboard models of the nucleotides in their keto form.</ref>, Watson va Crick, nihoyat, [[nukleotidlar]]ning [[Dezoksiribonuklein kislota|fizik shakllarini]] aniq modellashtirish orqali [[Dezoksiribonuklein kislota|DNKning]] asosiy tuzilishini aniqlashga muvaffaq boʻldilar<ref name="SameShape" /><ref>
{{harvp|Watson|1968|pp=194–197}}: „Suddenly I became aware that an [[adenine]]-[[thymine]] pair held together by two [[hydrogen bond]]s was identical in shape to a [[guanine]]-[[cytosine]] pair held together by at least two hydrogen bonds.&nbsp;…“</ref><ref>
{{harvp|McElheny|2004|p=57}}: Saturday, February 28, 1953 – Watson tried 'like with likeʼ and admitted these base pairs didnʼt have hydrogen bonds that line up. But after trying 'unlike with unlikeʼ, and getting [[Jerry Donohue]]'s approval, the base pairs turned out to be identical in shape (as Watson stated above in his 1968 ''Double Helix'' memoir quoted above). Watson now felt confident enough to inform Crick. (Of course, 'unlike with unlikeʼ increases the number of possible [[codon]]s, if this scheme were a [[genetic code]].)
</ref>. Ular bu tajribalarini [[Linus Pauling]]ning kimyoviy bogʻlanish uzunligi hamda [[Rosalind Franklin]]ning rentgen nurlarining [[difraksiya]] tasvirlari asosida amalga oshirgan.}}

Ilmiy metod iterativ xarakterga ega. Har qanday bosqichda uning aniqligi va tartibliligini yanada yaxshilash mumkin, shu sababli baʼzi mulohazalar olimni jarayonning oldingi qismiga qaytishga undaydi. Qiziqarli gipotezaning ishlab chiqilmasligi olimning koʻrib chiqilayotgan mavzuni qayta ishlab chiqishiga sabab boʻladi. Gipoteza qiziqarli va sinab koʻrish mumkin boʻlgan bashoratlar bera olmasa, shu gipotezani yoki mavzu mohiyatini qayta koʻrib chiqishga toʻgʻri keladi. Eksperiment qoniqarli natijalar bermasa, olimlar eksperiment metodi, gipoteza yoki mavzu mohiyatini qayta oʻrganib chiqishi lozim.

Bu iteratsiya usullari oʻnlab yillar va baʼzan asrlar mobaynida davom etishi, [[Akademik nashr|akademik nashrlarga]] asoslanishi mumkin. Misol uchun, 1027-yilga kelib, [[Ibn al-Haysam]] oʻzining yorugʻlikning [[Refraksiya|sinishiga]] oid oʻlchovlariga asoslanib, kosmosning zichligi [[Atmosfera|atmosferaga]] qaraganda kamroq degan xulosaga kelgan<ref name="alhacenOnRefraction4.28">{{Harvp|Smith|2010}} Book 7, [4.28] p.270</ref>. 1079-yilda Ibn Mu’adning „''Treatise On Twilight''“ asarida quyosh nurlarining atmosferada sinishi asosida Yer atmosferasining qalinligi 50 milya degan fikrga kelingan{{Efn|Quyosh nurlari uning tushish burchagi gorizontdan 18° pastda bo‘lgan taqdirda ham, atmosfera refraksiyasi tufayli ertalabki va kechki g‘ira-shira paytida ham ko‘zga tashlanadi<ref name= brGoldstein >Goldstein, Bernard R. (1977) [[Ibn Mu'adh al-Jayyani|Ibn Mu'adh]]'s "[https://www.jstor.org/stable/41133483 (1079) Treatise On Twilight and the Height of the Atmosphere] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220921011840/https://www.jstor.org/stable/41133483 |date=2022-09-21  }}" ''[[Archive for History of Exact Sciences]]'' Vol. '''17''', No. 2 (21.VII.1977), pp. 97–118 (22 pages) JSTOR. (''Treatise On Twilight'' was printed by F Risner in ''Opticae Thesaurus'' (1572) as ''Liber de crepusculis'', but attributed to Alhazen rather than Ibn Mu’adh.)</ref>|name=crepusculis}}.

Shu sababli ham ilmiy metod koʻpincha aylana shaklda tasvirlanadi, yaʼni yangi maʼlumotlar yangi tavsiflarni keltirib chiqaradi va ilm-fan doimiy ravishda yangilanib, rivojlanib boraveradi. Olingan oʻlchovlar arxivlanishi, hamjamiyatga taqdim etilishi va ular bilan baham koʻrilishi hamda boshqalar ham ulardan foydalanishi mumkin. Boshqa olimlar esa oʻz tadqiqotlarini istalgan bosqichda boshlash imkoniyatiga egalar. Ular keltirilgan mavjud tavsifni qabul qilib, oʻz gipotezalarini shakllantirishlari yoki mavjud gipotezalarni qabul qilib, unga oʻz prognozlarini qoʻyishlari mumkin. Tajribalar koʻpincha gipotezani bashorat qilgan shaxs tomonidan emas, balki boshqa kishi tomonidan amalga oshiriladi. Tavsif esa boshqa birov oʻtkazgan tajribalarga asoslab beriladi. Eksperimentlardan olingan natijalar ularning takrorlanishini bashorat qiluvchi gipoteza boʻlib xizmat qilishi ham mumkin.

=== Tasdiqlash ===
[[Fan]] ijtimoiy faoliyat boʻlib, ilmiy ishlar [[ilmiy hamjamiyat]] tomonidan tasdiqlanganidan soʻngina qabul qilinadi. Muhimi, eksperimental va nazariy natijalar ilmiy hamjamiyat tomonidan qayta ishlab chiqilishi kerak. Tadqiqotchilar orasida bu yoʻlda hatto hayotini qurbon qilganlari ham uchraydi. Masalan, [[Georg Wilhelm Richmann]] 1753-yilda [[Benjamin Franklin|Benjamin Franklinning]] 1752-yildagi varrak uchirish tajribasini takrorlash chogʻida ''sharli'' c''haqmoqdan'' halok boʻlgan.

Agar eksperiment takrorlanganda yana xuddi shu natijalarni bermasa, bu narsa dastlabki eksperimentlarda xatolik yuz berganini anglatadi. Takrorlash [[ijtimoiy fanlar]] va biotibbiyotda bahs-munozarali savolga aylangan, chunki bu sohalarda muolajalar bir guruh odamlarda oʻtkaziladi. Tajriba oʻtkazishda ikki asosiy guruhdan foydalaniladi. Yaʼni t''ajriba guruhida'' oʻrganilayotgan tajriba uchun muolaja qoʻllaniladi, masalan ularga biror dori beriladi. ''Nazorat guruhi'' esa plasebo (taʼsirsiz modda) qabul qiladi yoki ularda hech qanday muolaja amalga oshirilmasligi mumkin. [[John Ioannidis]] 2005-yilda ushbu metod koʻp hollarda takrorlab boʻlmaydigan natijalarga olib kelishi mumkinligini taʼkidlagan<ref>{{Cite journal|last=Ioannidis|first1=John P. A.|date=August 2005|title=Why most published research findings are false|journal=[[PLOS Medicine]]|volume=2|issue=8|pages=e124|doi=10.1371/journal.pmed.0020124|pmc=1182327|pmid=16060722}}</ref>.

Olimlardan, odatda, oʻz maʼlumotlarini qayd etishda ehtiyotkorlik bilan yondashish talab etiladi, bu talab [[Ludwik Fleck]] (1896–1961) va boshqa bir qancha olimlar tomonidan ilgari surilgan{{Sfnp|Fleck|1979}}. Odatda, olimlar eksperimentlarning asl natijalarini (yoki ularning ayrim qismlarini) qayta takrorlab koʻrishni istaydi va ular ushbu tajribalarni amalga oshirgan boshqa bir olimlardan tegishli maʼlumotlarni ularga taqdim qilishlarini soʻrashlari mumkin. Shuningdek, olimlardan olinishi qiyin boʻlgan har qanday eksperimental namunalarni ham soʻrashlari mumkin. Maʼlumotlarni taqdim etish majburiy emas<ref>"[http://grants.nih.gov/grants/policy/data_sharing/index.htm NIH Data Sharing Policy] {{Webarxiv}}."</ref>. Yaroqsiz va soxtalashtirilgan maʼlumotlarga qarshi kurashish maqsadida ''National Science Foundation'' kabi davlat tadqiqot va moliyalashtirish agentliklari, ''Nature'' va ''Science'' kabi ilmiy jurnallar siyosati tadqiqotchilardan oʻz maʼlumotlari va metodlarini arxivlashni talab qiladi. Bu narsa boshqa tadqiqotchilarning maʼlumotlar va metodlarni sinab koʻrishlari hamda oldin bajarilgan tadqiqotlar asosida yangi ishlarni amalga oshirishlari uchun muhim hisoblanadi. Ilmiy maʼlumotlarni arxivlash AQShning bir nechta milliy arxivlarida, shuningdek, Jahon maʼlumotlar markazida amalga oshirilishi mumkin.

== Asosiy tamoyillar ==

=== Nazariyaning kuzatuv bilan oʻzaro taʼsiri ===
[[Fan|Fanning]] chegaralari mavjud. Ushbu chegaralar, odatda, ilm-fan doirasiga kirmaydigan savollar, masalan, eʼtiqod bilan bogʻliq masalalarda koʻzga tashlanadi. Shuningdek, ilm-fanning yana boshqa chegaralari ham mavjud boʻlib, ular [[haqiqat]] haqida toʻgʻri maʼlumotlar berishga intilishda namoyon boʻladi{{Sfnp|Gauch Jr|2002}}. Haqiqatning tabiati va ilmiy bayonotlarning voqelikka qanday aloqasi borligi toʻgʻrisidagi masalalar koʻproq [[Ilm falsafasi|ilm falsafasiga]] bogʻliq mavzularda muhokama qilinishi maqsadga muvofiqdir. Yanada aktual boʻlgan cheklovlar, asosan, voqelikni kuzatishda yaqqol kuzatiladi.
[[Fayl:PositronDiscovery.png|thumb|220x220px|1932-yil 2-avgustda olingan [[Vilson kamerasi|bulutli kamera]] fotosurati pozitronlarni ilk marta kuzatish natijasida olingan dalil hisoblanadi. Uni faqat avvalgi nazariya asosida talqin qilish mumkin<ref name="Anderson 1933 pp. 491–494">{{Cite journal|last=Anderson|first1=Carl D.|title=The Positive Electron|url=https://archive.org/details/sim_physical-review_1933-03-15_43_6/page/n105|journal=Physical Review|volume=43|issue=6|date=15 March 1933|issn=0031-899X|doi=10.1103/PhysRev.43.491|pages=491–494|bibcode=1933PhRv...43..491A}}</ref>.]]
Ilmiy tadqiqotning tabiiy chegaralaridan biri shundan iboratki, sof kuzatuv mavjud emas, chunki [[Empirizm|empirik]] kuzatuvlarni talqin qilish uchun [[nazariya]] talab etiladi. Shu sababli kuzatuvchining konsepsual asosi kuzatuvga taʼsir oʻtkazadi<ref name="Hanson1958">{{Citation |last=Hanson |first=Norwood |title=Patterns of Discovery |year=1958 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-05197-2}}</ref>. Ilm-fan tugallanmagan loyiha boʻlganligi sababli uning hali oxirigacha oʻrganib chiqilmaganligi bir qancha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Xususan, maʼlumotlarning cheklanganligi notoʻgʻri xulola chiqarilishiga sabab boʻlishi mumkin.

Bunga misol sifatida Kepler va Brahe tomonidan amalga oshirilgan eksperimentlarni keltirish mumkin. Ikkala olim ham bir xil quyosh chiqishini kuzatgan boʻlsa-da, ularning xulosalari turlicha boʻlgan. [[Kepler Iogann]] [[Tycho Brahe]] tomonidan ishlab chiqilgan metoddan foydalangan. Ushbu metodda Quyoshga toʻgʻridan-toʻgʻri qaralmagan, balki igna teshigi orqali qogʻozga [[proyeksiya]] qilish orqali kuzatuv olib borilgan. Kepler Brahening Quyoshning toʻliq tutilishi imkonsiz degan xulosasiga qoʻshilmagan, chunki Brahedan farqli ravishda tarixiy manbalarda Quyoshning toʻliq tutilishi bilan bogʻliq maʼlumotlar mavjudligi haqida maʼlumotlarga ega boʻlgan. Shuningdek, Kepler tasvirlar aniqligini oshirish maqsadida teshikning oʻlchamini kattalashtirish kerak degan xulosaga kelgan. Uning bu fikri hozirgi optik tizimlarni loyihalash uchun asosiy tamoyil boʻlib xizmat qiladi. Yana bir tarixiy misol sifatida [[Neptun|Neptunning]] kashf etilishini keltirish mumkin. Ushbu kashfiyot matematik hisob-kitoblar orqali amalga oshirilgan, biroq bundan oldingi kuzatuvlar davomida kishilar aynan nimani izlayotganliklarini bilishmagan<ref name="Lequeux 2021 pp. 159–183">{{Kitob manbasi |last=Lequeux |first=James |title=Neptune: From Grand Discovery to a World Revealed |chapter=Urbain Jean Joseph Le Verrier: Predictions Leading to Discovery |series=Historical & Cultural Astronomy |publisher=Springer International Publishing |year=2021 |isbn=978-3-030-54217-7 |doi=10.1007/978-3-030-54218-4_5 |pages=159–183}}</ref>.

=== Empirizm, ratsionalizm va pragmatik qarashlar ===
Ilmiy harakatni tabiiy dunyo haqidagi haqiqatlarni izlash yoki shu haqidagi shubhalarni bartaraf etuvchi harakat sifatida belgilash mumkin. Birinchi yondashuv – toʻgʻridan-toʻgʻri [[Empirizm|empirik]] maʼlumotlar va mantiqqa asoslangan tushunchalarni yaratishdan, ikkinchi yondashuv esa potensial tushuntirishlarni qisqartirishdan iborat. Yuqorida empirik maʼlumotlarning talqini [[Nazariya|nazariyaga]] bogʻliq ekanligi koʻrsatilgan, shu sababli har ikkala yondashuv ham oʻziga xos ahamiyatga ega.

[[Empirizm]] soʻzi yunoncha „''yutreta''“ soʻzidan olingan boʻlib, tajriba degan maʼnoni anglatadi. Empirizm falsafiy oqimlardan biri boʻlib, bunda hissiy tajriba bilishning yagona manbai deb hisoblaniladi<ref>{{Veb manbasi |url=https://qomus.info/oz/encyclopedia/e/empirizm/ |sarlavha=EMPIRIZM |qaralgan sana=2024-yil, 17-dekabr}}</ref>. Ushbu oqim ilmiy metodda mavjud boʻlgan eng muhim unsur boʻlib, bilimlar kuzatuvlarni oʻz ichiga olgan jarayon orqali yaratiladi, ilmiy nazariyalar esa kuzatuvlarni umumlashtiradi. Bu esa bilim inson aql-zakovati orqali yaratiladi, deb taʼkidlaydigan [[Ratsionalizm|ratsionalizmning]] qatʼiy shakllariga ziddir. Keyinchalik, Popper uni avvalgi nazariyaga asoslanganligini taʼkidlagan{{Sfnp|Godfrey-Smith|2003}}. Ratsionalizm esa aqlni insonning bilishi va xulqining asosiy manbai deb hisoblaydigan falsafiy yoʻnalishdir<ref>{{Veb manbasi |url=https://qomus.info/oz/encyclopedia/r/ratsionalizm/ |sarlavha=RATSIONALIZM |qaralgan sana=2024-yil, 17-dekabr}}</ref>. Ushbu oqim falsafaga XIX asrning oʻrtalarida kirib kelgan. Ratsionalizm sensualizmga qarama-qarshi ravishda haqiqiy ilmiy bilimni haqiqatning asosi va mezoni sifatida aql orqali olish mumkin, deb hisoblaydi. Ratsionalistlar aqlni ilmiy bilishning yagona manbai sifatida koʻradilar<ref>{{Veb manbasi |url=https://oyina.uz/uz/teahause/2210 |sarlavha=Ratsionalizm |qaralgan sana=2024-yil, 17-dekabr}}</ref>. Ilmiy metod faqat aqlning oʻzi muayyan ilmiy muammoni hal qila olmasligini taʼkidlaydi. Ushbu metod vahiy, siyosiy yoki diniy [[Dogma|dogmalar]], anʼanalarga murojaat qilish, keng tarqalgan eʼtiqod namunalari, umumiy aql yoki hozirda mavjud nazariyalar haqiqatni koʻrsatuvchi omillar ekanligini rad etadi<ref name="reasonsFirstRule">{{Kitob manbasi |last=Peirce |first=Charles S. |title=Collected Papers |year=1899 |series=v. 1 |chapter=F.R.L. [First Rule of Logic] |quote=...&nbsp;in order to learn, one must desire to learn&nbsp;... |accessdate=2012-01-06 |chapterurl=http://www.princeton.edu/~batke/peirce/frl_99.htm}}</ref>.

1877-yilda<ref name="Fixation2">{{Vikimanba manbasi}}.</ref> [[Charles Sanders Peirce]] tadqiqotni faqatgina haqiqatni izlash sifatida emas, balki kutilmagan hodisalar, kelishmovchiliklar va shu kabi holatlar tufayli yuzaga kelgan zerikarli va haddan tashqari ortiqcha shubhalardan qutulish uchun qilinadigan harakat sifatida taʼriflagan.

Ilmiy metodning qatʼiy formulasi har doim ham [[Empirizm|empirik]] maʼlumotlar tajriba yoki boshqa abstrakt bilim shaklida taqdim etilgan [[empirizm]] shakliga mos kelavermaydi. Hozirgi ilmiy amaliyotda [[Modellashtirish|ilmiy modellashtirish]], abstrakt tipologiyalar hamda nazariyalarga tayanish odatiy holga aylangan. Shu sababli ham ilmiy modellarni qoʻllash va foydali bashoratlar bera olishiga qarab ularni qabul qilish muhim. 2010-yilda [[Stephen Hawking]] agar reallikning fizika modellari faqat foydali bashoratlar taqdim etsa, ularni osongina qabul qilish kerak degan taklifni bergan va bu tushunchani „modelga bogʻliq realizm“ deb atagan.

== Ratsionallik ==
Ratsionallik sogʻlom fikrlash mohiyatini ifodalaydi, u nafaqat, falsafiy munozaralarda, balki ilm-fan sohalari va amaliy qarorlar qabul qilishda ham asosiy tamoyil hisoblanadi. Anʼanaviy qarashlarga koʻra, ratsionallik ikki maqsadga xizmat qiladi, yaʼni eʼtiqodni boshqarib, ularni mantiqiy tamoyillarga muvofiqlashtiradi, shuningdek, harakatni boshqarib, ularni izchil va foydali natijalarga yoʻnaltiradi. Ushbu tushuncha dunyoni anglashda, tanlov hamda xatti-harakatlarimizni shakllantirishda aqlning roli muhim ekanligini taʼkidlaydi{{Sfnp|Gauch Jr|2002}}.

=== Eʼtiqod va tarafkashlik ===
{{multiple image
 | align = right
 | direction = vertical
 | width = 220
 | image1 = Jean Louis Théodore Géricault 001.jpg
 | caption1 = 1821-yilda [[Théodore Géricault]] tomonidan chizilgan ushbu rasmda ot yugurayotganda hech bir oyoqlari yerga tegmagan vaqtda ular yoyilib turgan boʻladi degan eʼtiqodning notoʻgʻri ekanligini isbotlagan. Quyidagi rasmga qarang: 
 | image2 = The Horse in Motion high res.jpg
 | caption2 = Muybridgening 1878-yilda olingan „The Horse in Motion“ (''Harakatdagi ot'') suratidan sakrab chopayotgan otning toʻrtala oyogʻi bu vaqtda haqiqatdan ham yoyilgan holatda boʻladimi, degan savolga javob berish uchun foydalanilgan. Bu narsa fotosuratning ilm-fanda eksperimental vosita sifatida foydalanilishini koʻrsatadi.
}}
Ilmiy metodologiya koʻpincha, [[Gipoteza|gipotezalarni]] imkon boricha nazorat qilib boʻladigan sharoitlarda sinab koʻrishni talab qiladi. [[Biologiya]] kabi sohalarda buni amalga oshirishning imkoni boʻlsa-da, [[astronomiya]] kabi bir qancha boshqa sohalarda gipotezani sinab koʻrish uchun bunday sharoitlarni taʼminlash ancha qiyin boʻladi.

Eksperimental nazorat va takrorlanuvchanlik amaliyoti maʼlum darajada sharoitlarning zararli taʼsirlarini va shaxsiy tarafkashlikni kamaytirishga taʼsir oʻtkazishi mumkin. Masalan, oldindan mavjud boʻlgan eʼtiqodlar xuddi [[Tasdiqlash tarafkashligi|tasdiqlash tarafkashligida]] boʻlgani kabi natijalarning talqinini oʻzgartirishi mumkin. Bu [[evristika]] muayyan eʼtiqodga ega boʻlgan insonni hatto boshqa kuzatuvchilar uning fikriga qoʻshilmasa ham oʻz eʼtiqodini tasdiqlovchi dalillarni koʻrishga undaydi (boshqacha qilib aytganda, odamlar, odatda, oʻzlari koʻrishni istagan narsalarnigina koʻradilar)<ref name="beliefCreatesReality">{{Kitob manbasi |chapterurl=https://doi.org/10.1016/S0065-2601(08)60146-X |doi=10.1016/S0065-2601(08)60146-X |chapter=When Belief Creates Reality |title=Advances in Experimental Social Psychology Volume 18 |date=1984 |last=Snyder |first=Mark |pages=247–305 |isbn=978-0-12-015218-6}}</ref>.

{{Blockquote|text=Fikr harakati shubha uygʻonganda boshlanadi va ishonch hosil qilinganda toʻxtaydi.|author=[[Charles Sanders Peirce]], ''How to Make Our Ideas Clear'' (1877)<ref name="How">{{cite wikisource|title=How to Make Our Ideas Clear|first=Charles Sanders|last=Peirce|year=1877|wslink=How to Make Our Ideas Clear|volume=12|pages=286–302|journal=Popular Science Monthly}}</ref>.}}

Tarixiy misol sifatida quyidagi eʼtiqodni keltirish mumkin. Unga koʻra, chavandoz ot yugurayotganida, uning hech bir oyogʻi yerga tegmagan paytda ular yoyilib turadi. Ushbu eʼtiqod uni qoʻllab-quvvatlovchilar tomonidan suratlarda ham aks ettirilgan. Ammo [[Eadweard Muybridge]] tomonidan ilk marotaba yugurayotgan otning harakat vaqtidagi kadrni ushlab olgan tasviri bu fikrlarning notoʻgʻri ekanligini koʻrsatgan va aslida otning oyoqlari yoyilib emas, balki bir joyga toʻplangan holda boʻlishini aniqlagan<ref>{{Harvp|Needham|Wang|1954}} shows how the 'flying gallop' image propagated from China to the West.</ref>.

Yana bir muhim insoniy tarafkashliklaridan biri bu yangi va hayratlanarli bayonotlarni afzal koʻrishdir. Bu esa yangilikning haqiqat ekanligini tasdiqlovchi dalillarni qidirishga olib kelishi mumkin{{Sfnp|Goldhaber|Nieto|2010}}. Shu bilan birga yetarlicha asoslanmagan eʼtiqodlar unchalik qatʼiy boʻlmagan usullardan foydalangan holda haqiqat sifatida qabul qilinishi va ularga amal qilinishi mumkin<ref name="mythIsAbelief">Ronald R. Sims (2003). ''Ethics and corporate social responsibility: Why giants fall.'' p. 21: {{"'}}A myth is a belief given uncritical acceptance by members of a group …' – Weiss, ''Business Ethics'' p. 15."</ref>.

2010-yilda Goldhaber va Nieto quyidagi kuzatuvni amalga oshirganligini eʼlon qildi. Unga koʻra, „Agar koʻplab bir-biriga yaqin mavzularni bogʻlovchi nazariy tushunchalar yordamida nazariy strukturalar tavsiflansa, bu nazariy struktura mustahkam va barqarorlashib boradi va garchi uni rad etish imkonsiz boʻlmasa ham, bu jarayon tobora qiyinlashib boradi“{{Sfnp|Goldhaber|Nieto|2010}}. Hikoya tuzilganda uning elementlariga ishonish yanada osonlashadi<ref name="narrativeFallacy">{{Harvp|Taleb|2007}} lists ways to avoid the narrative fallacy and confirmation bias; the narrative fallacy being a substitute for explanation.</ref>{{Sfnp|Lakatos|1976}}.

=== Deduksiya va induksiya ===
{{Asosiy|Deduksiya|Induksiya (mantiq)}}
[[Fayl:Perihelio.svg|right|thumb|Perihelion prosessiyasi{{Snd}}[[Merkuriy]]<nowiki/>holatida boʻrttirib yuborilgan boʻlsa-da, Sagittarius A* qora tuynugi atrofida aylanuvchi S2 yulduzining apsidal presessiyasida ham kuzatilgan<ref>{{Veb manbasi |sana=16 April 2020 |sarlavha=ESO Telescope Sees Star Dance Around Supermassive Black Hole, Proves Einstein Right |url=https://www.eso.org/public/news/eso2006/ |arxivurl=https://web.archive.org/web/20200515210420/https://www.eso.org/public/news/eso2006/ |arxivsana=2020-05-15 |qaralgan sana=2020-04-17 |ish=Science Release |nashriyot=[[European Southern Observatory]]}}</ref>.]]
Haqiqatni asoslashning ikki qarama-qarshi yondashuv gʻoyasi ilmiy metod tarixida juda koʻp marotaba uchragan. Ular [[analiz va sintez]], kengaytiruvchi va kengaytirmaydigan yoki tasdiqlash va tekshirish shaklida boʻlishi mumkin (boshqa turdagi mantiqiy yondashuvlar ham mavjud). Ulardan biri kuzatilgan narsalardan asosiy haqiqatlarni shakllantirishga qaratilgan boʻlsa, ikkinchisi shu asosiy haqiqatlardan aniqroq tamoyillar olishga xizmat qiladi<ref name="SEP_SM">{{Veb manbasi |muallif=Hepburn |ism=Brian |sarlavha=Scientific Method |ish=Stanford Encyclopedia of Philosophy |sana=13 November 2015 |url=https://plato.stanford.edu/archives/sum2021/entries/scientific-method |qaralgan sana=21 April 2024}}</ref>.

[[Deduksiya]] – bu ilgari tasdiqlangan haqiqatlarga asoslangan bilimlarni shakllantirish. Deduksiya oldindan aniqlangan faktlarni asos sifatida qabul qilishni talab qiladi va agar bu asoslar haqiqat boʻlsa, deduktiv xulosa toʻgʻriligi kafolatlanadi. [[Induksiya]] esa bilimni tasdiqlangan haqiqatlardan emas, balki kuzatuvlar toʻplami asosida shakllantiradi<ref>{{Jurnal manbasi |last=Xalikov |first=Abdulxak |last2=Musamedova |first2=Kamola |date= |year=2022 |title=Ilmiy tadqiqot metodologiyasi haqida |url=http://sjifactor.com/passport.php?id=22230 |magazine=CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH |issue=6 |issn=2181-2489}}</ref>. Bu usul kuzatiladigan hodisalalarga nisbatan qatʼiy shubha bilan yondashishni talab qiladi, chunki kognitiv taxminlar dastlabki hissiyotlarni notoʻgʻri talqin qilishga olib kelishi mumkin<ref name="Gauch Jr 2002 p30/ch4">{{Harvp|Gauch Jr|2002}}: Gauch gives two simplified statements on what he calls „rational-knowledge claim“. It is either „I hold belief X for reasons R with level of confidence C, where inquiry into X is within the domain of competence of method M that accesses the relevant aspects of reality“ (inductive reasoning) or „I hold belief X because of presuppositions P.“ (deductive reasoning)</ref>.
[[Fayl:Inductive_Deductive_Reasoning.svg|thumb|[[Induksiya]] va [[deduksiya]]]]
Induksiya va deduksiyaning qanday ishlashiga misol sifatida gravitatsiya nazariyasi tarixini keltirish mumkin.[[Yer]] sayyorasining harakatini toʻliq qayd etish uchun [[xaldeylar]], [[Hindiston|hind]], [[Forslar|fors]], [[Yunonlar|yunon]], [[Arablar|arab]] va [[Yevropa|yevropalik]] [[Astronom|astronomlar]] minglab yillar davomida turli oʻlchovlar olib borgan{{Efn|Kuzatish orqali shakllangan bilim falsafasi induktivizm deb ham ataladi. [[John Stuart Mill]] ushbu yondashuvning radikal tarafdori boʻlib, hatto matematik bilimlar ham [[induksiya]] orqali tajribalardan kelib chiqadi deb hisoblagan. Induktiv yondashuv bugungi kunda ham  fanda keng tarqalgan, biroq Millning bu boradagi radikal qarashlari eskirgan deb hisoblaniladi<ref name="Psillos 2013">{{cite book | last=Psillos | first=Stathis | title=Reason and Rationality | chapter=1. Reason and Science | publisher=DE GRUYTER | date=2013-12-31 | isbn=978-3-11-032514-0 | doi=10.1515/9783110325867.33 | pages=33–52}}</ref>{{rp|35}}}}. [[Kepler Iogann]] (va boshqa olimlar) toʻplangan maʼlumotlarni umumlashtirib, induksiya asosida oʻzlarining dastlabki nazariyalarini yaratishga muvaffaq boʻlgan. 1727-yilda [[Isaac Newton]] oʻzining [[Newton qonunlari|harakat qonunlariga]] asoslanib, avvalgi nazariya va oʻlchovlarni yagona nazariyaga birlashtirgan va ulardan xulosalar chiqargan{{Efn|Isaac Newton (1727) [[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica#Book 3, De mundi systemate|On the System of the World]] haqidagi asarida Keplerning Mars sayyorasi harakati qonuni, Galileyning jismlarning erkin tushish qonuni, Quyosh tizimidagi sayyoralarning harakati va boshqa shu kabi hodisalar uchta harakat qonuni natijalariga mujassamlashtirilgan. <ref name= systOfWorld >[[Isaac Newton]] (1727) [[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica#Book 3, De mundi systemate|On the System of the World]]</ref> ''See Motte's translation ([https://en.wikisource.org/wiki/The_Mathematical_Principles_of_Natural_Philosophy_(1846)/The_System_of_the_World 1846])''|name=keplerNewton}}.

Induksiyaga yana bir keng tarqalgan misol – mavjud nazariyaga qarshi misol kuzatilishi natijasida yangi gʻoyalarga ehtiyoj paydo boʻlishidir. 1859-yilda [[Urbain Le Verrier]] [[Merkuriy]] perihelioni harakatidagi muammolarni qayd etib, Newton nazariyasining toʻliq emasligini koʻrsatdi. Merkuriy presessiyasining Newton nazariyasi va kuzatishlar oʻrtasidagi farqi [[Albert Einstein|Einstein]] uchun nisbiylik nazariyasini sinab koʻrish imkoniyatini berdi. Einsteinning nisbiylikka asoslangan hisob-kitoblari Newton nazariyasiga qaraganda kuzatuvlarga ancha mos keldi{{Efn|Bu farq har asrda taxminan 43 yoy sekundni tashkil etadi. Merkuriy orbitasining presessiyasi esa [[Umumiy nisbiylik nazariyasi sinovlari]]da keltirilgan: U. Le Verrier (1859), (in French), [https://archive.org/stream/comptesrendusheb49acad#page/378/mode/2up "Lettre de M. Le Verrier à M. Faye sur la théorie de Mercure et sur le mouvement du périhélie de cette planète"], Comptes rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des sciences (Paris), vol. 49 (1859), pp.379–383.|name=LeVerrier1859}}. Garchi bugungi kundagi fizikaning standart modeli Einstein nazariyasi atrofidagi ayrim tushunchalarning hali toʻliq tushunilmaganligini koʻrsatsa-da, bu nazariya hanuzgacha oʻz kuchini saqlab qolgan va deduktiv usulda rivojlantirib kelinmoqda.

=== Aniqlik, ehtimollik va statistik xulosa ===
Ilmiy haqiqatga oid daʼvolarga uch yoʻl bilan qarshilik bildirish mumkin: ularni soxtalashtirish (falsifikatsiya qilish), ularning aniqligini shubha ostiga olish yoki daʼvoning oʻzini mantiqan nomuvofiq deb taʼkidlash{{Efn|...soddalashtirilgan va  (postmodern) falsafa hisobga olinmagan holda, {{harvp|Gauch Jr|2002|p=33}}}}. Bu yerda nomuvofiqlik ichki mantiqiy xatolarni, masalan, qarama-qarshi holatlarni bir vaqtda haqiqat deb tasdiqlashni anglatadi. Soxtalashtirish esa Popper taʼkidlaganidek, ilmiy gipotezalarni sinash va rad etish jarayonini ifodalaydi. Aniqlik masalasi esa haqiqatni haqiqat boʻlmagan narsalardan farqlashdagi eng qiyin muammolardan biri sifatida namoyon boʻladi.

Ilmiy tadqiqotlardagi oʻlchovlar, odatda, ularning noaniqlik darajasi bilan birga keltiriladi. Noaniqlikni aniqlash uchun koʻpincha kerakli miqdorni bir necha marta qayta oʻlchashga toʻgʻri keladi. Shuningdek, noaniqliklar foydalanilgan alohida asosiy miqdorlarning noaniqliklarini hisobga olgan holda ham hisoblanishi mumkin. Masalan, biror davlatda maʼlum bir vaqtdagi aholi soni kabilarning hisob-kitobi ham maʼlumot yigʻishdagi cheklovlar tufayli noaniq boʻlishi mumkin.

Oʻlchov aniqligi past boʻlgan holatda tadqiqot xulosalarida „ehtimoliy ogʻish“ yuzaga keladi. Biroq [[statistika]] bu jarayondan farq qiladi. Induktiv statistik umumlashtirish namunaviy maʼlumotlarni olib, kengroq xulosalar chiqarishga harakat qiladi, lekin bunday xulosalar, albatta, asoslanishi va diqqat bilan tahlil qilinishi kerak. Shuni aytish mumkinki, statistik modellar foydali boʻlsa ham ular hech qachon vaziyatni toʻliq aks ettirolmaydi.

Statistik tahlilda kutilgan va kutilmagan ogʻishlar muhim omil hisoblanadi<ref name="Welsby Weatherall 2022 pp. 793–798">{{Cite journal|last=Welsby|first1=Philip D|last2=Weatherall|first2=Mark|title=Statistics: an introduction to basic principles|journal=Postgraduate Medical Journal|volume=98|issue=1164|date=2022-10-01|issn=0032-5473|doi=10.1136/postgradmedj-2020-139446|pages=793–798|pmid=34039698}}</ref>. Tadqiqot savollari, maʼlumotlarni toʻplash yoki natijalarni talqin qilish jarayonlari mantiqiy jihatdan qulay muhitni emas, balki koʻproq sinchkovlikni talab qiladi. Statistik modellar tasdiqlash jarayonidan oʻtadi. Bu jarayonda potensial ogʻishlarni anglash qatʼiy mantiqdan ham muhimroq deyish mumkin, chunki mantiqiy xatolarni ilmiy ekspertiza orqali topish osonroq. Umuman olganda, ratsional bilimga oid daʼvolar, ayniqsa, statistikalar tegishli kontekstga joylashtirilishi shart<ref name="Gauch Jr 2002 p30/ch42">{{Harvp|Gauch Jr|2002}}: Gauch gives two simplified statements on what he calls „rational-knowledge claim“. It is either „I hold belief X for reasons R with level of confidence C, where inquiry into X is within the domain of competence of method M that accesses the relevant aspects of reality“ (inductive reasoning) or „I hold belief X because of presuppositions P.“ (deductive reasoning)</ref>. Masalan, „10 nafar doktordan 9 nafari aynan shuni tavsiya qiladi“ kabi iboralar metodologiyani asoslamaganligi bois ularning qiymati nomaʼlum va ularga ishonchli deb qarash juda qiyin.

Statistik metodologiyalarni yaxshi bilmaslik notoʻgʻri xulosalar chiqarishga olib kelishi mumkin. Bunga oddiygina qilib yuqoridagi holatni misol keltirish mumkin<ref name="Gigerenzer 2015">{{Kitob manbasi |last=Gigerenzer |first=Gerd |title=Risk Savvy |publisher=Penguin |date=2015-03-31 |isbn=978-0-14-312710-9 |page=}} leads: (n=1000) only 21% of [[Ginekologiya|gynaecologists]] got an example question on [[Bayes' theorem]] right. Book, including the assertion, introduced in {{Veb manbasi |muallif=Kremer |ism=William |sarlavha=Do doctors understand test results? |ish=BBC News |sana=6 July 2014 |url=https://www.bbc.com/news/magazine-28166019 |qaralgan sana=24 April 2024}}</ref>, yaʼni tibbiyot sohasidagi mutaxassislar orasida{{Efn|Misol uchun, „Bu eksperiment yaxshi natija berdi, demak, undan keng miqyosda foydalanish lozim“, kabi yagona ilmiy kuzatuvdan ekstrapolyatsiya qilish induktiv fikrlash namunasidir. Statistik umumlashtirish induktiv fikrlashning bir shaklidir. Aksincha, bir nechta eksperimentlarda kuzatilgan umumiy tendensiyalarga asoslanib, ma’lum bir natija sodir bo‘ladi deb faraz qilish, „Ko‘pchilik eksperimentlar shunday natija ko‘rsatdi, shu sababli bu holda ham sodir boʻlishi mumkin“, degan noto‘g‘ri deduktiv ehtimollik mantigʻini koʻrsatadi.}} bir nechta ehtimolliklarning oʻzaro taʼsiri vaziyatni notoʻgʻri tushunishga olib kelishi mumkin. [[Bayes teoremasi]] – bu yangi maʼlumotlar keltirilganda avvalgi ehtimolliklar qanday oʻzgarishini ifodalaydigan matematik tamoyildir. Masalan, „oʻgʻil yoki qiz paradoksi“ Bayes teoremasini tushunish uchun eng keng tarqalgan misoldir. Bilimni ifodalashda, Bayes usuli yordamida tasodifiy oʻzgaruvchilar oʻrtasidagi axborotning qaramliligi, mustaqilligi yoki bir-biriga bogʻliqligini baholash mumkin. Bu maʼlum bir maʼlumotni chuqur tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi<ref name="prml">Christopher M. Bishop [https://www.microsoft.com/en-us/research/uploads/prod/2006/01/Bishop-Pattern-Recognition-and-Machine-Learning-2006.pdf (2006) Pattern Recognition and Machine Learning] pp. 21, 30, 55, 152, 161, 277, 360, 448, 580</ref>.

Soʻrovnomalarga asoslangan [[Dala tadqiqotlari|dala tadqiqotlaridan]] tashqari, ushbu tushuncha va ehtimollik asosidagi mantiq fan sohalarini rivojlantirishda, ayniqsa, tadqiqot obyektlarining aniq holatlarini belgilashning iloji boʻlmagan joylarda qoʻllaniladi. Masalan, statistik mexanikada bu yondashuvdan keng foydalaniladi.

== Tekshiruv metodlari ==

=== Gipotetik-deduktiv metod ===
[[Gipotetik-deduktiv model|Gipotetik-deduktiv metod]] – gipotezalar shakllantirish va ularni [[deduksiya]] orqali sinovdan oʻtkazishga asoslangan. Mazkur metod yordamida olingan xulosalar mutlaq toʻgʻri boʻlmasligi, yaʼni ehtimoliy boʻlishi mumkin<ref>{{Kitob manbasi |title=Ilmiy tadqiqot metodologiyasi |year=2014-yil |language=[[oʻzbek tili|oʻzbekcha]] |isbn=978-9943-4492-2-8 |author=N. A. Shermuhamedova |publisher=Fan va texnologiya |location=Toshkent |page=242}}</ref>. Gipotetik-deduktiv metod, shuningdek, ''gipotezani tekshirish metodi'' yoki „''anʼanaviy''“ ilmiy metod nomlari bilan ham ataladi. Ushbu metod nomidan ham koʻrinib turganidek, gipotezalarning shakllantirilishi yoki ularning deduksiya yordamida sinovdan oʻtkazilishiga asoslangan. Bu modelda gipoteza asosida shakllantirilgan, koʻpincha „bashoratlar“ deb ataladigan, eksperiment orqali rad etilishi mumkin boʻlgan xulosalar markaziy oʻrinda turadi. Aslida, bu yerda gipotezaning oʻzi emas, balki uning xulosalari sinovdan oʻtkaziladi{{Sfn|Voit|2019}}. Olimlar [[Nazariya|nazariyaning]] (yoki ehtimoliy nazariyaning) gipotetik oqibatlarini koʻrib chiqadi va toʻgʻridan-toʻgʻri nazariyaning oʻzini emas, oqibatlarni tasdiqlash yoki ularni rad etishga harakat qiladi. Agar [[eksperiment]] oʻtkazish natijasida ushbu gipotetik oqibatlar notoʻgʻri ekanligi maʼlum boʻlsa, mantiqan ushbu oqibatlarni anglatgan nazariya ham notoʻgʻri ekani aniqlanadi. Biroq agar eksperiment bu oqibatlarning toʻgʻriligini koʻrsatgan taqdirda ham, bu narsa nazariyaning mutlaqo toʻgʻri ekanligini isbotlamaydi.

Ushbu sinov [[Mantiq|mantigʻi]] tekshiruv usulini deduktiv asoslash imkonini beradi. Shakllantirilgan gipoteza „haqiqiy“ deb taxmin qilinadi va undan „haqiqiy“ boʻlgan xulosalar chiqariladi. Agar keyingi sinovlar ushbu xulosalarning notoʻgʻriligini koʻrsatsa, mantiqan gipoteza ham notoʻgʻri ekani xulosa qilinadi. Agar sinovlar xulosalarning toʻgʻriligini koʻrsatsa, yangi bilimlar olinadi. Shuni yodda tutish kerakki, bu yerda ijobiy test eng yaxshi holatda sinovdan oʻtgan gipotezaning toʻgʻriligini qatʼiy ravishda isbotlamaydi, faqat uning toʻgʻri boʻlish ehtimoliga kuchli ishora qiladi. Buning sababi shundaki, deduktiv xulosa chiqarishda (A ⇒ B) mantiqan tenglikni anglatmaydi, faqatgina (¬B ⇒ ¬A) mantiqiy jihatdan toʻgʻri hisoblanadi. Ammo ijobiy natijalar, Hempelning soʻzlariga koʻra, gipotezani „hech boʻlmaganda qisman qoʻllab-quvvatlash, mustahkamlash yoki tasdiqlash“ imkonini beradi<ref name="Hempel 1966">{{Kitob manbasi |title=Philosophy Of Natural Science |date=1966 |first=Carl Gustav |last=Hempel |authorlink=Carl Gustav Hempel |page=7 |url=https://archive.org/stream/1966PhilosophyOfNaturalScienceCarlGHempel1/1966--Philosophy-of-Natural-Science--Carl-G-Hempel%20%281%29_djvu.txt |accessdate=30 April 2024}} Hempel illustrates this at [[Ignaz Semmelweis|Semmelweiss]]’ experiments with childbed fever.</ref>. Shuning uchun ham Popper gipotezalarni sinovdan oʻtkazish uchun ularni rad etishning imkoni boʻlishi kerakligini talab qilgan. Aks holda, muvaffaqiyatli sinovlar hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Gilliesning taʼkidlashicha, „muvaffaqiyatli nazariyalar – bu soxtalashtirish jarayonidan keyin ham inkor qilinmagan nazariyalardir“{{Sfn|Voit|2019}}.

Ushbu tadqiqot usulida baʼzida deduksiya oʻrnini abduksiya egallaydi, yaʼni bunda eng ishonarli izohni mantiqiy xulosa yordamida izlash kerak. Masalan, biologiyada umumiy qonunlar juda kam boʻlganligi sababli koʻproq abduktiv yondashuvdan foydalaniladi<ref name="Gauch Jr 2002 p30/ch43">{{Harvp|Gauch Jr|2002}}: Gauch gives two simplified statements on what he calls „rational-knowledge claim“. It is either „I hold belief X for reasons R with level of confidence C, where inquiry into X is within the domain of competence of method M that accesses the relevant aspects of reality“ (inductive reasoning) or „I hold belief X because of presuppositions P.“ (deductive reasoning)</ref>, chunki haqiqiy xulosalar qatʼiy taxminlarga tayanadi{{Sfn|Voit|2019}}.

=== Induksiya metodi ===
Ilmiy haqiqatni induktiv yondashuv orqali olish usuli dastlab [[Francis Bacon]] va, ayniqsa, [[Isaac Newton]] va uning izdoshlari tomonidan amalga oshirilgan ishlardan keyin mashhur boʻldi<ref name="novOrganon">[[Francis Bacon]], ''[[Novum Organum]]''</ref>. Biroq HD-metodi (gipotetik-deduksiya metodi) joriy etilgach, bu yondashuv chetga surib qoʻyildi{{Sfn|Voit|2019}}. Shunga qaramay, maʼlum darajada ushbu yondashuv ham hanuzgacha oʻz ahamiyatini saqlab qolgan, ammo zamonaviy induktiv yondashuv tarixda qoʻllanilgan induktiv yondashuvdan anchagina farq qiladi, yaʼni toʻplangan maʼlumotlar koʻlami bu metodga yangicha samaradorlik bergan. Ushbu yondashuv koʻpincha [[Katta hajmli maʼlumot|katta hajmdagi maʼlumotlarni]] tahlil qilish yoki keng koʻlamli kuzatuv loyihalari bilan bogʻliq. Har ikkala holatda ham taklif etilgan tajribalarning natijalari oldindan aniq boʻlmasligi mumkin, shu sababli bilimlar maʼlumotlarni yigʻgandan soʻng [[induksiya]] orqali hosil boʻladi{{Efn|name=keplerNewton}}.

Anʼanaviy tadqiqot usuli ham gipotezani, ham tadqiqot savollarini shakllantirsa, induktiv yondashuv faqatgina tadqiqot savollarini ishlab chiqadi, biroq gipotezani emas. Boshlangʻich savoldan kelib chiqib, maʼlumotlarni yigʻish uchun mos keladigan „yuqori samarali usul“ aniqlanadi, soʻngra yigʻilgan maʼlumotlar qayta ishlanadi va tartibga solinib, tegishli xulosalar chiqariladi{{Sfn|Voit|2019}}.

Induktiv metodning gipotezani shakllantirishga asoslangan boshqa metodlardan afzalligi shundaki, ushbu metod, asosan, „tadqiqotchining oldindan shakllangan tushunchalari“dan holi hisoblanadi. Biroq induksiya har doim maʼlum bir aniqlik darjasiga bogʻliq boʻladi, chunki barcha induktiv xulosalar ham shu tarzda aniqlanadi{{Sfn|Voit|2019}}. Biroq aniqlilik darajasi yuqori boʻlishi ham mumkin. Misol uchun, shifrlash dasturlarida qoʻllaniladigan katta [[Tub son|tub sonlarni]] aniqlashda induktiv metod yuqori aniqlikka erishishi mumkin{{Sfnp|Gauch|2003}}.

== Ilmiy tekshiruv ==
Ilmiy izlanishlarning umumiy maqsadi [[bilim]] olishdir. Ushbu bilim sinovdan oʻtkazilishi mumkin boʻlgan tushuntirishlar shaklida boʻladi. Olimlar bu tushuntirishlardan kelajakda oʻtkaziladigan eksperimentlarning natijalarini oldindan bashorat qilish uchun foydalanishlari mumkin<ref name="SuitableTest">Peirce, Charles S., Carnegie application (L75, 1902), ''New Elements of Mathematics'' v. 4, pp. 37–38: „For it is not sufficient that a hypothesis should be a justifiable one. Any hypothesis that explains the facts is justified critically. But among justifiable hypotheses we have to select that one which is suitable for being tested by experiment.“</ref><ref name="econ">Peirce, Charles S. (1902), Carnegie application, see MS L75.329330, from [http://www.cspeirce.com/menu/library/bycsp/l75/ver1/l75v1-08.htm#m27 Draft D] {{Webarxiv}} of Memoir 27: „Consequently, to discover is simply to expedite an event that would occur sooner or later, if we had not troubled ourselves to make the discovery. Consequently, the art of discovery is purely a question of economics. The economics of research is, so far as logic is concerned, the leading doctrine concerning the art of discovery. Consequently, the conduct of abduction, which is chiefly a question of heuretic and is the first question of heuretic, is to be governed by economical considerations.“</ref>. Bu narsa olimlarga oʻrganilayotgan mavzuni chuqurroq tushunishga va keyinchalik, uning sababchi mexanizmlariga taʼsir koʻrsatish yoki oʻzgartirish kiritish (masalan, kasalliklarni davolash) imkonini beradi. Tushuntirishlar qanchalik yaxshi bashorat bera olsa, shunchalik foydali boʻladi va ularning boshqa alternativalariga qaraganda dalillarni yaxshiroq izohlashda davom etish ehtimoli yanada yuqori boʻladi. Turli sharoitlarda aniq bashoratlar bera oladigan hamda dalillarni tushunarli va ochiq izohlab beradigan tushuntirishlar, odatda, ilmiy nazariyalar deb ataladi.

Koʻpchilik eksperimental natijalar inson tushunchasida katta oʻzgarishlar keltirib chiqarmaydi. Nazariy ilmiy tushunchalar vaqt oʻtishi bilan turli sohalardagi rivojlanishlar natijasida yaxshilanib boradi<ref>Stanovich, Keith E. (2007). ''How to Think Straight About Psychology''. Boston: Pearson Education. p. 123</ref>. Ilmiy modellarning eksperimental sinovdan oʻtgan vaqti, ularning qancha davom etgani, shuningdek, ilmiy hamjamiyat tomonidan qabul qilinishi ham turlicha boʻladi. Umuman olganda, ushbu tushuntirishlar vaqt oʻtishi bilan muayyan mavzu boʻyicha dalillar toʻplanib borgach, shuningdek, dalillarni boshqa alternativalariga qaraganda samaraliroq izohlab berish qobiliyatini namoyish qilgach, hamjamiyat tomonidan qabul qilinadi. Koʻpincha boshqa tadqiqotchilar keyinchalik ushbu tushuntirishlarni qayta shakllantiradilar yoki oʻzlaridan maʼlumot qoʻshgan holda, yangi tushuntirishlar yaratadilar.

=== Ilmiy tekshiruvning xususiyatlari ===
Ilmiy bilimlar [[Empirizm|empirik]] topilmalar bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, yangi eksperiment kuzatuvlar avvalgi maʼlumotlarga zid kelganda, ilmiy nazariya rad etilishi mumkin. Yaʼni, hech bir nazariya hech qachon yakunlovchi nazariya deb hisoblanilmaydi, chunki har doim yangi muammoli dalillar topilish ehtimoli mavjud. Agar shunday dalillar aniqlansa, yangi nazariya taklif qilinishi yoki (koʻpincha) avvalgi nazariyaga oʻzgartirishlar kiritish orqali yangi dalillarni izohlash mumkin. Nazariyaning kuchi shundaki, uning asosiy tamoyillariga sezilarli oʻzgartirishlar kiritilmasa, bu uning mustahkamligini bildiradi.

Nazariylar yana boshqa nazariylar bilan birlashtirilishi ham mumkin. Masalan, Newton qonunlari planetalar haqidagi minglab yillik ilmiy kuzatishlarni deyarli mukammal tushuntirgan edi. Biroq ushbu qonunlar keyinchalik umumiyroq bir nazariyaning ([[nisbiylik nazariyasi]]) maxsus holatlari deb topildi. Yangi nazariya Newton qonunlarida (ilgari tushuntirilmagan) istisnolarni ham tushuntirib berdi va boshqa kuzatuvlarni, masalan, [[Yorugʻlik|yorugʻlikning]] [[gravitatsiya]] taʼsirida ogʻishishini bashorat qildi. Shunday qilib, baʼzi hollarda mustaqil va bir-biriga aloqasi boʻlmagan ilmiy kuzatuvlar birlashtirilishi ham mumkin{{Sfnp|Brody|1993}}.

Yangi nazariyalar oldingi nazariyalarga qaraganda kengroq boʻlishi mumkin, shu sababli ular avvalgi nazariyalardan koʻra koʻproq narsani tushuntirib beradi va shu orqali yuqori darajadagi talablarga javob beradi{{Sfnp|Brody|1993}}. Masalan, [[evolyutsiya]] nazariyasi Yer yuzidagi hayotning xilma-xilligi, turlarning atrof-muhitga moslashishi va tabiiy dunyoda kuzatilgan boshqa koʻplab holatlarni tushuntirib beradi<ref name="Hall08">{{Kitob manbasi |editor=Hall |title=Strickberger's Evolution |year=2008 |edition=4th |publisher=Jones & Bartlett |isbn=978-0-7637-0066-9 |url=https://archive.org/details/strickbergersevo0000hall/page/762 |page=[https://archive.org/details/strickbergersevo0000hall/page/762 762]}}</ref><ref name="Cracraft05">{{Kitob manbasi |editor=Cracraft |title=Assembling the tree of life |publisher=Oxford University Press |year=2005 |page=592 |isbn=978-0-19-517234-8 |url=https://books.google.com/books?id=6lXTP0YU6_kC&q=Assembling+the+tree+of+life |accessdate=2020-10-20}}</ref>. Uning eng soʻnggi asosiy modifikatsiyasi evolyutsion sintezni shakllantirish uchun [[genetika]] bilan birlashish edi. Keyingi oʻzgarishlarda, shuningdek, [[biokimyo]] va molekulyar biologiya kabi boshqa koʻplab sohalarni ham oʻz ichiga oldi.

== Evristika ==

=== Tasdiqlash nazariyasi ===
Tarix davomida bir nazariya boshqasi bilan almashib kelgan, baʼzi nazariyalar kelgusidagi tadqiqotlar uchun zamin yaratgan boʻlsa, boshqalari shunchaki maʼlum hodisalarni tushuntirib bergan. Bir nazariya oʻrnini boshqa bir nazariya egallashining sababi har doim ham aniq boʻlavermaydi. Fan falsafasi „Yaxshi nazariya qanday mezonlarga javob berishi kerak“ degan savolni oʻz ichiga oladi. Bu savol uzoq tarixga ega boʻlib, koʻplab olimlar va faylasuflar tomonidan oʻrganib chiqilgan. Bir nazariyani boshqasidan afzalroq deya xulosa chiqarishda kognitiv tarafkashlikka bormaslik kerak<ref name="Kuhn">[[Thomas Kuhn]] formally stated this need for the „norms for rational theory choice“. One of his discussions is reprinted in {{Kitob manbasi |title=The Road since Structure: Philosophical Essays, 1970–1993 |last=Thomas S Kuhn |chapterurl=https://books.google.com/books?id=sXufWLnPp94C&pg=PA208 |pages=208 ''ff'' |chapter=Chapter 9: Rationality and Theory Choice |editor=James Conant, John Haugeland |edition=2nd |publisher=University of Chicago Press |isbn=0226457990 |date=2002-11-01}}</ref>. Mutafakkirlar tomonidan yaxshi nazariyaning qanday xususiyatlarga ega boʻlishi haqida turlicha fikrlar yuritilgan boʻlsa-da, bunday nazariya quyidagi talablarga javob berishi lozim:

* aniq (eng koʻp talab qilinadigan element);
* izchil, yaʼni ushbu nazariya yana boshqa nazariyalar bilan uygʻun boʻlishi;
* tushunarli, yaʼni nazariya faqatgina talab qilingan maʼlumotlarni izohlabgina qolmay, balki undan tashqari yana boshqa oqibatlarni ham tushuntirib berishi;
* birlashtiruvchi, yaʼni ilgari alohida va chalkash koʻringan hodisalarni tartibga solib, bir tizimga birlashtirishi;
* keyingi yangi tadqiqotlar uchun yoʻnalish berishi lozim.

Bunday nazariyalarni qidirishda, ilmiy dalillarning yoʻqligi sababli olimlar quyidagi tamoyillarga amal qilishga harakat qiladilar:

* sababni izohlovchi tushuntirishlarning sodda boʻlishi;
* oʻzgarmas kuzatuvlarni izlash;
* baʼzan olimlar „rasmiy noziklik“ kabi subyektiv mezonlarni ham tilga olishadi va bu turli maʼnolarni anglatishi mumkin.

Ayni paytda mavjud ilmiy nazariyalarning ushbu mezonlarning barchasiga javob berish yoki bermasligi ham bahsli masala hisoblanadi. Masalan, hozirgi kunda mavjud boʻlgan barcha kuzatuvlarni tushuntirish imkoniyatiga ega yagona nazariya mavjud emas<ref name="Realism">See {{Kitob manbasi |title=The Grand Design |last=Stephen Hawking |url=https://books.google.com/books?id=RoO9jkV-yzIC&pg=PA9 |page=8 |quote=It is a whole family of different theories, each of which is a good description of observations only in some range of physical situations...But just as there is no map that is a good representation of the earth's entire surface, there is no single theory that is a good representation of observations in all situations. |isbn=978-0553907070 |year=2010 |publisher=Random House Digital, Inc}}</ref><ref name="Davies">{{Veb manbasi |sarlavha=Epistemological pluralism |muallif=E Brian Davies |url=http://philsci-archive.pitt.edu/3083/1/EP3single.doc |ish=PhilSci Archive |yil=2006 |iqtibos=Whatever might be the ultimate goals of some scientists, science, as it is currently practised, depends on multiple overlapping descriptions of the world, each of which has a domain of applicability. In some cases this domain is very large, but in others quite small.}}</ref>.

==== Parsimonlik ====
„Yaxshi“ nazariya qanday boʻlishi kerakligiga oid bahs-munozaralar ehtimol [[Okkam ustarasi|Okkam ustarasidan]] ham oldinroq paydo boʻlgan{{Efn|[[Okkam ustarasi]] baʼzida „ontologik tejamkorlik“ deb ataladi va unga shunday taʼrif beriladi: Agar ikki nazariyadan birini tanlashga toʻgʻri kelsa, ulardan eng oddiysi tanlanadi. Bu taklif XIV asrda yashagan William Ockhamga tegishli deb hisoblaniladi, biroq ushbu qarash undan ham oldin paydo boʻlgan boʻlishi mumkin<ref name=Baker/>}}. Ilm-fan oddiy boʻlishga intiladi. Agar toʻplangan maʼlumotlar bir nechta tushuntirishlarni qoʻllab-quvvatlasa, hodisalar uchun berilgan eng oddiy tushuntirish yoki nazariyaning eng oddiy shakli parsimonlik (oddiylik va samaralilik) tamoyili asosida tavsiya etiladi{{Sfnp|Gauch|2003}}. Olimlar hatto eng murakkab bayonotlarning ham oddiygina isbotlarini ''goʻzal'' deb hisoblashadi.
{{Blockquote|text=„Biz tabiiy hodisalarni tushuntirish uchun haqiqiy va ularga izoh berish uchun yetarli bo‘lgan sabablarnigina qabul qilishimiz kerak“.|author= [[Isaac Newton]], ''Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica'' (1723)<ref name="principia" />.}}
Umumiy jarayon qarama-qarshi tomonda, koʻplab ehtimoliy tushuntirishlar va umumiy tartibsizliklar mavjud boʻlgan joyda boshlanadi. Bunga misol qilib, [[Paul Krugman]]ning „Axmoq boʻlishga jur’at et“ iborasini keltirish mumkin. Uning yozishicha, xalqaro savdoning yangi nazariyalari ustida ish olib borish chogʻida u [[adabiy tahlil|avval amalga oshirilgan ishlarni]] ochiq va aniqlik bilan qayta koʻrib chiqib, oʻzining dastlabki qarashlarini hatto ehtimoldan yiroq yoʻnalishlarda ham kengaytirgan. Yetarli miqdordagi gʻoyalarni toʻplagandan soʻng, ularni soddalashtirishga harakat qilgan, shuningdek, ish beradigan va ish bermaydigan gʻoyalarni aniqlagan. Krugman savolning oʻzini soʻroq ostiga olgan. U avvalgi ishlarda dalillarni taqdim etishda notoʻgʻri modellar qoʻllanganligini taʼkidlagan va buni fikr-mulohazalarning yetarlicha inobatga olinmaganidan deya izohlagan{{Sfnp|Fleck|1979}}.

==== Nafislik ====
[[Okkam ustarasi|Okkam ustarasini]] „oddiylik va nazokat“ sifatida talqin qilinishi mumkin, biroq parsimonlik va nazokat baʼzan bir-biriga zid ravishda harakat qiladi. Qoʻshimcha elementlarni kiritish nazariyaning tuzilishini soddalashtirishi mumkin, ammo nazariyaning ontologiyasini soddalashtirish uning sintaktik murakkabligini oshirish ehtimolini tugʻdiradi<ref name="Baker">{{Ensiklopediya manbasi|author=Baker, Alan|title=Simplicity|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition)|editor=Edward N. Zalta|url=http://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/simplicity/|date=Feb 25, 2010}}</ref>.

== Falsafa va nutq ==
{{Asosiy|Ilmiy bilimlar sotsiologiyasi}}
Fan falsafasi ilmiy metodning asosiy mantigʻini, fanni fan boʻlmagan narsalardan ajratib turuvchi omillarni va fanda mavjud boʻlgan yashirin [[ilmiy etika]] qoidalarni oʻrganadi. Hech boʻlmaganda bir nafar olim tomonidan falsafadan olingan baʼzi asosiy farazlar ilmiy metodning asosini tashkil qiladi{{efn-ua|name= introspection| [https://en.wikisource.org/wiki/Page%3APopular_Science_Monthly_Volume_12.djvu/300 Never fail to recognize an idea]... .— C. S. Peirce, ILLUSTRATIONS OF THE LOGIC OF SCIENCE, SECOND PAPER. —HOW TO MAKE OUR IDEAS CLEAR. ''Popular Science Monthly'' '''Volume 12''', January 1878, p.286<ref name= How/>}}. Ushbu farazlarga koʻra, voqealik obyektiv va barqaror ekanligi, insonlar voqelikni aniq idrok etish qobiliyatiga ega ekanligi va haqiqiy dunyo elementlarini tushuntirib beradigan oqilona izohlar mavjud. Metodologik naturalizmdan olingan ushbu farazlar fanni asoslab berishi mumkin boʻlgan poydevorni tashkil qiladi. [[Neopozitivizm]], [[empirizm]], [[falsifikatsiya]] va boshqa nazariyalar bu farazlarni tanqid qiladi va fanning mantigʻini tushuntirishning alternativ yondashuvlarini taklif qiladi. Biroq ularning oʻzi ham oʻz navbatida tanqid ostiga olinadi.

Dewey tomonidan „How We Think“ (''Biz qanday fikrlaymiz,'' 1910) va Karl Pearsonning „Grammar of Science“ (''Fan grammatikasi,'' 1892) asarida anʼanaviy „ilmiy metod“ haqida fikr yuritilgan. Ushbu metoddan, asosan, taʼlim sohalarida foydalaniladi.

=== Plyuralizm ===
{{Asosiy|Ilmiy plyuralizm}}
Ilmiy [[plyuralizm]] – bu fan falsafasining bir yoʻnalishi boʻlib, ilmiy metod va bilimning bir qancha asosi mavjud degan qarashlarni rad etadi. Ilmiy plyuralistlar ilm-fan bir butun emas, deb hisoblaydigan bir necha jihatlar mavjud, yaʼni ular mavzuning [[Metafizika|metafizik]] tabiati, ilmiy bilimning [[Epistemologiya|epistemologiyasi]] yoki [[Ilmiy tadqiqot|ilmiy tadqiqotda]] qoʻllanadigan metod va xilma-xil modellar bilan birlashtirilmagan, deb taʼkidlashadi.

=== Birlashtirish ===
Fanda birlashtirish [[Neopozitivizm|mantiqiy pozitivizmning]] markaziy tamoyili boʻlgan<ref name="Neurath† Bonk 2011">{{Kitob manbasi |last=Neurath† |first=Otto |title=Otto Neurath and the Unity of Science |chapter=Unity of Science and Logical Empiricism: A Reply |publisher=Springer Netherlands |date=2011 |isbn=978-94-007-0142-7 |doi=10.1007/978-94-007-0143-4_2 |pages=15–30}}</ref><ref name="McGill 1937">{{Cite journal|last=McGill|first1=V. J.|title=Logical Positivism and the Unity of Science|journal=Science & Society|publisher=Guilford Press|volume=1|issue=4|year=1937|issn=0036-8237|jstor=40399117|pages=550–561}}</ref>. Turli mantiqiy pozitivistlar tomonidan bu taʼlimot bir necha yoʻllar bilan talqin qilingan.
{{Blockquote|text=Ilmiy muvaffaqiyat mezonlarining vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi nafaqat ilm falsafasini murakkablashtiradi, balki ommaning ilm-fanni tushunishida ham muammolarni yuzaga keltiradi. Bizda hamma birlashib himoya qiladigan va qo‘llab-quvvatlaydigan qat’iy belgilangan ilmiy metod yo‘q.|author=[[ Steven Weinberg]], 1995{{efn-ua|name= FRL-1.136 |{{harvp|Peirce|1899}} First rule of logic (F. R.L)<ref name= reasonsFirstRule /> Paragraph 1.136: Mantiqning birinchi qoidasiga koʻra, agar biz haqiqatdan ham tadqiqotdan koʻzlangan maqsadga erishishni istasak, resurslarimizni behuda sarflamasligimiz kerak<ref name=econ/><ref name= SuitableTest/> – [[Terence Tao]] ushbu masalada quyidagi fikrlarni keltirib oʻtgan: barcha yondashuvlarda „bir xil darajada mos va teng resurslardan foydalanish mumkin“ deb qarab boʻlmaydi, chunki bunday yondashuvlar „matematikaning maqsad va yoʻnalishining yoʻqolishiga olib keladi“<ref name= taoTime >{{cite arXiv | last=Tao | first=Terence | title=What is good mathematics? | date=13 February 2007 | eprint=math/0702396 }}</ref>}}<ref name="Weinberg 1995">Weinberg, (1995) „The Methods of Science … And Those By Which We Live“, page: 8</ref>.}}

=== Epistemologik anarxizm ===
{{Asosiy|Epistemologik anarxizm}}
[[Paul Feyerabend]] ilm-fan tarixini oʻrganib, uning haqiqatdan ham metodologik jarayon ekanligini inkor etgan. Uning „Against Method“ (''Metodga qarshi'') kitobida ilmiy metodning hech qanday tavsifi olimlar tomonidan qoʻllaniladigan barcha yondashuvlar va usullarni qamrab ololmasligini, shuningdek, ilm-fanning rivojlanishini boshqaradigan foydali va istisnolardan holi [[Metodologiya|metodologik qoidalar]] mavjud emasligini taʼkidlangan. Feyerabend, hazilomuz tarzda agar ilmiy metodga ishonuvchi kishilar yagona universial qoida taklif qilmoqchi boʻlsa, bu qoidani „hammasi oʻtkinchi“ (''anything goes'') deb nomlash kerak degan edi<ref>[[Paul Feyerabend|Feyerabend, Paul K.]], ''Against Method, Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge'', 1st published, 1975. Reprinted, Verso, London, 1978.</ref>.

=== Taʼlim ===
{{Asosiy|Ta'lim falsafasi|Ilmiy savodxonlik}}
Ilm-fan taʼlimida asosiy va universal ilmiy metod gʻoyasi katta taʼsir kuchi va ahamiyatga ega. Koʻpgina tadqiqotlar ([[Amerika Qoʻshma Shtatlari|AQShda]]) shuni koʻrsatadiki, talabalar ham, oʻqituvchilar ham fan haqida aynan mana shu nuqtai nazardan kelib-chiqib fikr yuritadi<ref name="Aikenhead 1987 pp. 459–487">{{Cite journal|last=Aikenhead|first1=Glen S.|title=High-school graduates' beliefs about science-technology-society. III. Characteristics and limitations of scientific knowledge|journal=Science Education|volume=71|issue=4|date=1987|issn=0036-8326|doi=10.1002/sce.3730710402|pages=459–487|bibcode=1987SciEd..71..459A}}</ref><ref name="Osborne Simon Collins 2003 pp. 1049–1079">{{Cite journal|last=Osborne|first1=Jonathan|last2=Simon|first2=Shirley|last3=Collins|first3=Sue|title=Attitudes towards science: A review of the literature and its implications|url=https://archive.org/details/sim_international-journal-of-science-education_2003-09_25_9/page/n10|journal=International Journal of Science Education|volume=25|issue=9|date=2003|issn=0950-0693|doi=10.1080/0950069032000032199|pages=1049–1079|bibcode=2003IJSEd..25.1049O}}</ref>. Anʼanaviy taʼlimdagi bu yondashuvga koʻpgina olimlar qarshi chiqqan, chunki ularning fikricha, taʼlimning bosqichma-bosqich elementi va ilmiy metodning yagona talqini olimlarning aslida qanday ishlashini toʻgʻri aks ettirmaydi<ref name="Bauer 1992 p.">{{Kitob manbasi |last=Bauer |first=Henry H. |title=Scientific Literacy and the Myth of the Scientific Method |publisher=University of Illinois Press |date=1992 |isbn=978-0-252-06436-4 |page=}}</ref><ref name="McComas 1996 pp. 10–16">{{Cite journal|last=McComas|first1=William F.|title=Ten Myths of Science: Reexamining What We Think We Know About the Nature of Science|url=https://archive.org/details/sim_school-science-and-mathematics_1996-01_96_1/page/n11|journal=School Science and Mathematics|volume=96|issue=1|date=1996|issn=0036-6803|doi=10.1111/j.1949-8594.1996.tb10205.x|pages=10–16}}</ref><ref name="Wivagg 2002 pp. 645–646">{{Cite journal|last=Wivagg|first1=Dan|title=The Dogma of "The" Scientific Method|journal=The American Biology Teacher|volume=64|issue=9|date=2002-11-01|issn=0002-7685|doi=10.2307/4451400|pages=645–646|jstor=4451400}}</ref>. Amerika ilm-fanni rivojlantirish assotsiatsiyasi (AAAS) kabi yirik ilmiy tashkilotlar fanlarni erkin sanʼat anʼanalarining bir qismi deb hisoblaydi. Ularning fikricha, ilm-fanni toʻgʻri tushunish uchun nafaqat shu fanning oʻzini, balki falsafa va tarixni ham oʻrganish kerak<ref>{{Kitob manbasi |last=Gauch |first=Hugh G. |title=Scientific Method in Brief |date=2012 |publisher=Cambridge University Press |location=New York |isbn=9781107666726 |pages=7–10}}</ref>.

XX asr boshidan buyon fanlarda bilim yaratish jarayoni „ilmiy metod“ (yagona) tushunchasi asosida oʻrgatib kelinmoqda. Jumladan, AQShda ham turli taʼlim tizimlarida ilmiy metod aniq, ketma-ket qadamlar shaklida tashkil etilgan jarayon yoki tartib sifatida oʻrgatilgan. Ular kuzatish, gipoteza, bashorat qilish, eksperiment oʻtkazish kabi jarayonlarni oʻz ichiga oladi{{Refn|Traditionally 5, after Dewey's 1910 idea of a "complete act of thought". He held that thought-process best represented science (for education).<ref name="Rudolph2005">{{cite journal | last=Rudolph | first=John L. | title=Epistemology for the Masses: The Origins of "The Scientific Method" in American Schools | journal=History of Education Quarterly | publisher=[History of Education Society, Wiley] | volume=45 | issue=3 | year=2005 | issn=0018-2680 | jstor=20461985 | pages=341–376, quote on 366 | doi=10.1111/j.1748-5959.2005.tb00039.x | quote=In chapter six, Dewey analyzed what he called a "complete act of thought." Any such act, he wrote, consisted of the following five "logically distinct" steps: "(i) a felt difficulty; (ii) its location and definition; (iii) suggestion of possible solution; (iv) development by reasoning of the bearings of the suggestion; [and] (v) further observation and experiment leading to its acceptance or rejection."}}</ref> These steps would end up being simplified and adjusted, often shortened to 4,<ref name="SpieceColosi2000"/> or extended to include various practices.<ref name="SchusterPowers2005"/>}}.

Ushbu versiya boshlangʻich va oʻrta taʼlimda, shuningdek, biotibbiyot fanlarida ilmiy metodning standart shakli sifatida uzoq vaqtdan buyon qoʻllanib kelinmoqda{{Refn|Specifically, the scientific method has featured in introductory science courses for biology,<ref name="SpieceColosi2000">{{cite journal | last1=Spiece | first1=Kelly R. | last2=Colosi | first2=Joseph | title=Redefining the "Scientific Method" | journal=The American Biology Teacher | volume=62 | issue=1 | date=1 January 2000 | issn=0002-7685 | jstor=4450823 | doi=10.2307/4450823 | pages=32–40}}</ref> medicine,<ref name="SchusterPowers2005">{{cite book | last1=Schuster | first1=D.P. | last2=Powers | first2=W.J. | title=Translational and Experimental Clinical Research | publisher=Lippincott Williams & Wilkins | year=2005 | isbn=978-0-7817-5565-8 | url=https://books.google.com/books?id=C7pZftbI0ZMC&pg=PA3 | access-date=20 May 2024 | page=4}} Schuster & Powers hold that sources for research questions are: attempts to explain the cause of novel observations, verifying the predictions of existing theory, literature sources, and technology.</ref> and psychology.<ref name="StangorWalinga2014">{{cite book | last1=Stangor | first1=Charles | last2=Walinga | first2=Jennifer | author3=BC Open Textbook Project | author4=BCcampus | title=Introduction to psychology | publisher=BCcampus, BC Open Textbook Project | publication-place=[Victoria] | year=2014 | isbn=978-1-77420-005-6 | oclc=1014457300 | url=https://opentextbc.ca/introductiontopsychology/chapter/2-1-psychologists-use-the-scientific-method-to-guide-their-research/}}</ref> Also, in education in general.}}. Biroq bu, shuningdek, baʼzi ilmiy tadqiqotlarning aynan qanday tashkillashtirilganini notoʻgʻri ravishda ideallashtirish deb ham hisoblanadi.

Fanni oʻqitish usuli uning quyidagi kamchiliklarini bartaraf etishi kerak<ref name="Emden2021">{{Cite journal|last=Emden|first1=Markus|title=Reintroducing "the" Scientific Method to Introduce Scientific Inquiry in Schools?: A Cautioning Plea Not to Throw Out the Baby with the Bathwater|journal=Science & Education|volume=30|issue=5|date=2021|issn=0926-7220|doi=10.1007/s11191-021-00235-w|pages=1037–1039}}</ref>:

* fanning ijtimoiy kontekstini eʼtiborga olmaydi;
* bilim olishning yagona metodologiyasini taklif qiladi;
* eksperimentlarga ortiqcha urgʻu beradi;
* fanni haddan tashqari soddalashtiradi va ilmiy jarayonni bajarish avtomatik ravishda bilimga olib keladi, degan notoʻgʻri tushuncha beradi;
* savollar, albatta, qandaydir javoblarga olib keladi va javoblar oldidan (muayyan) savollar turadi degan notoʻgʻri taassurot uygʻotadi;
* imiy nazariyalar faqat kuzatilgan hodisalardan kelib chiqadi, deb hisoblaydi<ref name="BrownKumar2013">{{Cite journal|last=Brown|first1=Ronald A.|last2=Kumar|first2=Alok|title=The Scientific Method: Reality or Myth?|journal=Journal of College Science Teaching|publisher=National Science Teachers Association|volume=42|issue=4|year=2013|issn=0047-231X|jstor=43631913|pages=10–11}}</ref>.

2013-yilda AQSh taʼlim standartlari (NGSS) 1996-yilgi standartlarga (NRC) oʻzgartirish kiritdi va ilmiy metod ushbu yangi tarkibdan oʻrin olmadi. Bu yangi standartlar xalqaro ilmiy taʼlimga ham taʼsir koʻrsatdi<ref name="Emden20212">{{Cite journal|last=Emden|first1=Markus|title=Reintroducing "the" Scientific Method to Introduce Scientific Inquiry in Schools?: A Cautioning Plea Not to Throw Out the Baby with the Bathwater|journal=Science & Education|volume=30|issue=5|date=2021|issn=0926-7220|doi=10.1007/s11191-021-00235-w|pages=1037–1039}}</ref>. Yangi qabul qilingan standartlarda ilgari belgilab qoʻyilgan yagona gipotezani sinash metodidan kengroq ilmiy usullar tushunchasiga oʻtildi<ref name="IoannidouErduran2021">{{Cite journal|last=Ioannidou|first1=Olga|last2=Erduran|first2=Sibel|title=Beyond Hypothesis Testing: Investigating the Diversity of Scientific Methods in Science Teachers' Understanding|journal=Science & Education|volume=30|issue=2|date=2021|issn=0926-7220|pmid=34720429|pmc=8550242|doi=10.1007/s11191-020-00185-9|pages=345–364}}</ref>. Bu ilmiy usullar epistemologiyaga emas, balki ilmiy amaliyotlarga asoslangan boʻlib, ular quyidagi uch oʻlchovdan, yaʼni ilmiy va muhandislik amaliyotlari, fanlararo gʻoyalarni birlashtiruvchi tushunchalar hamda fanga oid asosiy gʻoyalardan iborat<ref name="Emden20212" />.

=== Bilimlar sotsiologiyasi ===
{{Asosiy|Ilmiy bilimlar sotsiologiyasi}}
Bilimlar sotsiologiyasi ilmiy metod atrofidagi munozaralardan oʻrin olgan tushuncha boʻlib, fanning asosiy usulini sotsiologik deb daʼvo qiladi. King bu erda sotsiologiyaning ilm-fanni ichki mantiq orqali boshqaruvchi gʻoyalar tizimi bilan ushbu gʻoyalar paydo boʻlgan ijtimoiy tizimni bir-biridan ajratib turishini tushuntirgan{{Efn-lg|„Bilim sotsiologiyasi inson tafakkuri va uning shakllanadigan ijtimoiy konteksti o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganadi“<ref>. Here, King quotes [[Peter L. Berger]] and [[Thomas Luckmann|Thomas Luckman]], ''[[The Social Construction of Reality]]'' (London, 1967), 16.</ref> Bu talqinga koʻra, fan sotsiologiyasi ilmiy tafakkurning ijtimoiy kontekstini tahlil qilish bilan shug‘ullanadi, deyish mumkin. Biroq koʻpchilik sotsiologlar ilmiy tafakkur boshqa tafakkur usullaridan aynan ijtimoiy ta’sirlardan himoyalanganligi bilan ajralib turadi, deya taʼkidlaydi. M. D. King o‘zining Reason, Tradition, and the Progressiveness of Science (1971) maqolasiga kirish so‘zida shunday ta’kidlagan: ilmiy tafakkur qanchalik mantiqiy boʻlsa, mantiqiy boʻlmagan kuchlardan shunchalik qochadi<ref name="King_JA1971">{{cite journal | last=King | first=M. D. | title=Reason, Tradition, and the Progressiveness of Science | url=https://archive.org/details/sim_history-and-theory_1971_10_1/page/n4 | journal=History and Theory | publisher=[Wesleyan University, Wiley] | volume=10 | issue=1 | year=1971 | issn=1468-2303 | jstor=2504396 | doi=10.2307/2504396 | pages=3–32}}</ref>}}{{Efn-lr|{{harvp|Sabra|2007}} Kamoliddin al-Forisiy qanday qilib [[Alhacen]]ning „''[[Book of Optics]]''“ kitobi qoʻlyozmasiga ega boʻlganini hikoya qiladi, oʻsha paytda ushbu qoʻlyozma ikki asrdan ortiqroq vaqt davomida saqlanib kelinmoqda edi. Al-Forisiyning maqsadi ilgʻor optika haqida risola yozish edi, lekin u eng yaxshi resurslaridan foydalangan holda ham optik [[refraksiya]]ning nima ekanligini tushuna olmagan edi. Uning ustozi [[Qutbiddin ash-Sheroziy]] yoshligida Alhacenning qoʻlyozmasini koʻrganini eslab, al-Forisiyga uni uzoq bir mamlakatdan nusxa olib kelishini taklif bergan. Al-Forisiy Alhacenning „''Kitob al-Manazir''“iga yozgan sharhida [[kamalak]] hodisasini qoniqarli tarzda tushuntirgan. Unga koʻra, quyoshdan chiqayotgan nur havodagi yomgʻir tomchilarida ikki marta refraksiyaga uchraydi, keyin esa tomchilardan kuzatuv olib borilayotgan joyga qaytadi. Quyosh nurlari ranglarining sinishi natijasida kamalakdagi ranglar hosil boʻladi<ref>{{cite web
 | author1=O'Connor, J. J. |author2=Robertson, E. F. | date=November 1999
 | url=http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Al-Farisi.html
 | title=Kamal al-Din Abu'l Hasan Muhammad Al-Farisi
 | publisher=University of St. Andrews | access-date=2007-06-07 }}</ref> Quyosh nuri ranglarining refraksiyasini, ular esa kamalakdagi ranglarning tarqalishini hosil qiladi|name=Tanqih}}.

== Metod chegaralari ==
=== Kashfiyotlarda tasodifning oʻrni ===
{{Asosiy|Ilmiy kashfiyotlarda tasodifning oʻrni}}
[[Fayl:Sample_of_penicillin_mould_presented_by_Alexander_Fleming_to_Douglas_Macleod,_1935_(9672239344).jpg|left|thumb|Tarixdagi mashhur kasfiyotlardan biri – bu [[Alexander Fleming]]ning [[penitsillin]]ni ixtiro qilishi edi. 1928-yilda olim [[Bakteriyalar|bakteriyalarni]] oʻrganish chogʻida bir idishda bakteriyalar mogʻor bosib qolganini va natijada bakteriyalar oʻlganini koʻrdi. Shunday qilib ularning aynan nimadan oʻlganini topish qolgan edi, xolos. Ushbu kashfiyot tibbiyotda inqilob yasab, bakterial infeksiyalarni davolashda yangi imkoniyatlar eshigini ochdi.|200x200px]]Taxminan 33% dan 50% gacha boʻlgan ilmiy kashfiyotlar tasodifan amalga oshirilgan<ref name="DunbarLuck2">Dunbar, K., & Fugelsang, J. (2005). Causal Thinking in Science: How Scientists and Students Interpret the Unexpected. In M. E. Gorman, R. D. Tweney, D. Gooding & A. Kincannon (eds.), ''Scientific and Technical Thinking''. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. pp. 57–79.</ref>. XIX va XX asrlarda olimlarning oʻzlari ham kashfiyotlarda omad yoki tasodifning roli borligini tan olishgan. [[Louis Pasteur]] oʻzining „Omad tayyor fikrni qoʻllab-quvvatlaydi“ degan soʻzlari bilan mashhur edi, ammo baʼzi psixologlar keyinchalik „omadga tayyor turish“ nima ekanligini oʻrgana boshladilar. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, olimlarga tasodif va kutilmagan holatlarni foydali tarzda boshqarishga yordam beradigan turli [[Evristika|evristikalar]] oʻrgatiladi<ref name="DunbarLuck4">Dunbar, K., & Fugelsang, J. (2005). Causal Thinking in Science: How Scientists and Students Interpret the Unexpected. In M. E. Gorman, R. D. Tweney, D. Gooding & A. Kincannon (eds.), ''Scientific and Technical Thinking''. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. pp. 57–79.</ref><ref name="Oliver, J.E. 19912">{{Kitob manbasi |last=Oliver |first=J. E. |year=1991 |chapter=Ch. 2: Strategy for Discovery |title=The Incomplete Guide to the Art of Discovery |url=https://archive.org/details/incompleteguidet0000oliv |location=New York |publisher=Columbia University Press |isbn=9780231076203}}</ref>.

[[Psixolog]] [[Kevin Dunbar|Kevin Dunbarning]] taʼkidlashicha, kashf qilish jarayoni koʻpincha tadqiqotchilarning oʻz tajribalaridan xato topishidan boshlanadi. Bu kutilmagan natijalar tadqiqotchilarni oʻz metodlaridagi xatoni tuzatishga undaydi. Oxir-oqibat, tadqiqotchi xato tasodif boʻlishi uchun juda mustahkam va tizimli ekanligini tushunib yetadi. Bu nuqtada, tadqiqotchi xatolarning qanday yuzaga kelganini nazariy jihatdan tushuntirishga harakat qiladi va bu yoʻlda, asosan, turli sohalarda faoliyat yurituvchi hamkasblaridan yordam soʻraydi<ref name="DunbarLuck3">Dunbar, K., & Fugelsang, J. (2005). Causal Thinking in Science: How Scientists and Students Interpret the Unexpected. In M. E. Gorman, R. D. Tweney, D. Gooding & A. Kincannon (eds.), ''Scientific and Technical Thinking''. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. pp. 57–79.</ref><ref name="Oliver, J.E. 1991">{{Kitob manbasi |last=Oliver |first=J. E. |year=1991 |chapter=Ch. 2: Strategy for Discovery |title=The Incomplete Guide to the Art of Discovery |url=https://archive.org/details/incompleteguidet0000oliv |location=New York |publisher=Columbia University Press |isbn=9780231076203}}</ref>.

=== Statistika bilan aloqasi ===
Ilmiy metod statistikadan asosiy vosita sifatida foydalanganda, matematik va amaliy muammolar ilmiy metodlarning natijalari ishonchliligiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Bu narsa [[John Ioannidis|John Ioannidisning]] 2005-yilda chop etilgan „Why Most Published Research Findings Are False“ (''Nima uchun nashr etilgan tadqiqotlarning aksariyati notoʻgʻri'') nomli ilmiy maqolasida bayon etilgan, ushbu maqola metafan sohasidagi asosiy asarlardan biri hisoblanadi<ref name="mostRwrong">{{Cite journal|title=Why Most Published Research Findings Are False|journal=PLOS Medicine|date=2005-08-01|issn=1549-1277|pmc=1182327|pmid=16060722|volume=2|issue=8|pages=e124|doi=10.1371/journal.pmed.0020124|first1=John P.A.|last=Ioannidis}}</ref>.

=== Murakkab tizimlar ilm-fani ===
Murakkab tizimlarda tadqiqot olib borishda ilm-fan transdistiplinarlik, tizimlar nazariyasi, boshqaruv nazariyasi va ilmiy modellashtirish elementlarini oʻz ichiga olishi mumkin.

Umuman olganda, ilmiy metodni bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq turli tizimlarda va [[Katta hajmli maʼlumot|katta hajmli maʼlumotlar]] toʻplamlarida qoʻllash qiyin kechishi mumkin. Xususan, [[bashoratli tahlil]] kabi katta hajmli maʼlumotlar doirasida qoʻllaniladigan amaliyotlar ilmiy metodga zid boʻlishi mumkin<ref>Anderson, Chris (2008) [http://www.uvm.edu/~pdodds/files/papers/others/2008/anderson2008a.pdf The End of Theory: The Data Deluge Makes the Scientific Method Obsolete] {{Webarxiv}}. Wired Magazine 16.07</ref>.

== Matematika bilan bogʻliqligi ==
[[Jorj Polya]] tomonidan muammo hal qilish<ref name="findIt">"If you canʼt solve a problem, then there is an easier problem you can solve: find it." —{{Harvp|Pólya|1957}}</ref>, matematik isbotlarni yaratish va [[evristika]]<ref>George Pólya (1954), ''Mathematics and Plausible Reasoning Volume I: Induction and Analogy in Mathematics''.</ref><ref>George Pólya (1954), ''Mathematics and Plausible Reasoning Volume II: Patterns of Plausible Reasoning''.</ref> boʻyicha olib borgan ishlar shuni koʻrsatadiki, matematik va ilmiy metod jihatlari bir-biridan farq qilsa-da, ikkisi ham takroriy va rekursiv qadamlardan foydalanishda oʻzaro oʻxshashliklarga ega.
{| class="wikitable"
|
! scope="col" |Matematik metod
! scope="col" |Ilmiy metod
|-
! scope="row" |1
|Tushunish
|Tajriba va kuzatuvdan kelib chiqqan tavsif
|-
! scope="row" |2
|Analiz
|Gipoteza: taklif qilingan tushuntirish
|-
! scope="row" |3
|[[wiktionary:synthesis|Sintez]]
|Deduksiya: gʻoyadan olingan prognoz
|-
! scope="row" |4
|[[Taqriz]]/kengaytirish
|Sinov va tajriba
|}

== Yana qarang ==

* [[Empirizm|Fanda empirik chegaralar]] – bilim faqatgina/asosan hissiy tajribidan kelib-chiqishi haqiqagi tushuncha.
* [[Metodologiya]] – tadqiqot metodlarini oʻrganish.
* [[Dalillarga asoslangan amaliyotlar]] – pragmatik metodologiya.
* [[Metafan]] – fanni ilmiy oʻrganish.
* [[Ilmiy huquq]] – biror tabiiy hodisani tavsiflovchi takroriy empirik kuzatuvlarga asoslangan bayonot.

== Izohlar ==
{{Notelist|33em}}
{{reflist|group=lower-alpha|33em}}
{{reflist|group=izoh|33em}}

=== Izohlar: Muammolarni ilmiy metod orqali yechish<!--Examples of the method of science--> ===
{{Notelist-ua|33em}}
{{Notelist-lr|33em}}

=== Izohlar: Metodning falsafiy ifodalari ===
{{Notelist-lg|33em}}
<references group="lower-greek" />

== Manbalar ==
{{manbalar}}

[[Turkum:Empirizm]]
[[Turkum:Fan falsafasi]]
[[Turkum:Ilmiy usul]]
[[Turkum:Webarxiv andozasi wayback havolalari]]
[[Turkum:Ilm-fan inqilobi]]

== Adabiyotlar ==
{{Refbegin|33em}}
* {{cite book |last1=Alikuzai |first1=Hamid Wahed |title=A Concise History of Afghanistan in 25 Volumes |date=2013 |publisher=Trafford Publishing |isbn=978-1-4907-1446-2 |page= |edition= |volume=1 |url=https://books.google.com/books?id=-WRlAQAAQBAJ |access-date=2023-06-03  |archive-date=2023-11-29  |archive-url=https://web.archive.org/web/20231129112737/https://books.google.com/books?id=-WRlAQAAQBAJ |url-status=live }}
* {{citation |last=Borlik |first=Todd Andrew |contribution='More than Art': Clockwork Automata, the Extemporizing Actor, and the Brazen Head in ''Friar Bacon and Friar Bungay'' |title=The Automaton in English Renaissance Literature |url = https://books.google.com/books?id=c_ShAgAAQBAJ |editor-last=Hyman |editor-first=Wendy Beth |display-editors=0 |publisher=Ashgate Publishing |location=Farnham |year = 2011 |isbn = 978-0-7546-6865-7 |contribution-url = https://books.google.com/books?id=c_ShAgAAQBAJ }}
* {{Citation|first=Max|last=Born|author-link=Max Born|year=1949|title=Natural Philosophy of Cause and Chance|publisher=Peter Smith}}, also published by Dover, 1964. From the Waynflete Lectures, 1948. [https://archive.org/stream/naturalphilosoph032159mbp/naturalphilosoph032159mbp_djvu.txt On the web. N. B.: the web version does not have the 3 addenda by Born, 1950, 1964, in which he notes that all knowledge is subjective. Born then proposes a solution in Appendix 3 (1964)]
* {{Citation|first=Thomas A.|last=Brody|year=1993|title=The Philosophy Behind Physics|location=Berlin; New York|publisher=Springer Verlag|isbn=978-0-387-55914-8|editor1=[[Luis de la Peña]]|editor2=Peter E. Hodgson|url=https://books.google.com/books?id=zmHrCAAAQBAJ|access-date=2020-05-09 |archive-date=2023-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231129112726/https://books.google.com/books?id=zmHrCAAAQBAJ|url-status=live}}.
* {{Citation |first=Leonard C. |last=Bruno |author-link=Leonard C. Bruno |year=1989 |title=The Landmarks of Science |publisher=Facts on File |isbn=978-0-8160-2137-6 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/landmarksofscien0000brun }}
* {{Citation|last1=Bynum|first1=W.F.|last2=Porter|first2=Roy|year=2005|title=Oxford Dictionary of Scientific Quotations|publisher=Oxford|isbn=978-0-19-858409-4}}.
* {{Citation|last1= Cowles |first1= Henry M.|title= The Scientific Method: An Evolution of Thinking from Darwin to Dewey|publisher= Harvard University Press|location= Cambridge, MA|year= 2020|isbn= 978-0674976191}}
** Reviewed in: {{cite magazine |last=Riskin |first=Jessica |date=2 July 2020 |title=Just Use Your Thinking Pump! |magazine=[[The New York Review of Books]] |volume=LXVII |number=11 |pages=48–50 |url=https://www.nybooks.com/articles/2020/07/02/just-use-your-thinking-pump/ |access-date=2020-06-24  |archive-date=2020-06-24  |archive-url=https://web.archive.org/web/20200624053814/https://www.nybooks.com/articles/2020/07/02/just-use-your-thinking-pump/ |url-status=live }}
* {{Citation|last= Dales |first= Richard C. |title= The Scientific Achievement of the Middle Ages (The Middle Ages Series) | isbn= 978-0-8122-1057-6 | publisher= University of Pennsylvania Press | year= 1973 }}
* {{Citation |last=Dewey |first=John |authorlink=John Dewey |date=1910 |title=How we think |location=Boston |publisher=[[D. C. Heath and Company]] |oclc=194219 |url=https://archive.org/details/bub_gb_TE1IAAAAMAAJ }} Public domain in the US. 236 pages
* {{Citation|last=di Francia|first=G. Toraldo|year=1981|title=The Investigation of the Physical World|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29925-1}}.
* {{Citation|author1-link=Albert Einstein|author2-link=Leopold Infeld|last1=Einstein|first1=Albert|last2=Infeld|first2=Leopold|year=1938|title=The Evolution of Physics: from early concepts to relativity and quanta|isbn=978-0-671-20156-2|publisher=Simon and Schuster|location=New York|url-access=registration|url=https://archive.org/details/evolutionofphysi00eins}}
* {{Citation|last=Feynman |first=Richard |author-link=Richard Feynman |year=1965|title=The Character of Physical Law|location=Cambridge|publisher= M.I.T. Press| isbn=978-0-262-56003-0|title-link=The Character of Physical Law }}.
* {{Citation|first=Ludwik |last=Fleck|author-link=Ludwik Fleck|year=1979|title=[[Thought collective#Genesis and Development of a Scientific Fact|Genesis and Development of a Scientific Fact]]|publisher=Univ. of Chicago|isbn=978-0-226-25325-1}}. (written in German, 1935, ''Entstehung und Entwickelung einer wissenschaftlichen Tatsache: Einführung in die Lehre vom Denkstil und Denkkollectiv'') [https://books.google.com/books?id=0KAGUpaUaGYC&q=Ludwik+Fleck English translation by Thaddeus J. Trenn and Fred Bradley, 1979] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230406020601/https://books.google.com/books?id=0KAGUpaUaGYC&q=Ludwik+Fleck |date=2023-04-06 }} Edited by Thaddeus J. Trenn and Robert K. Merton. Foreword by Robert K. Merton
* {{Citation| author=Galileo Galilei|author-link=Galileo Galilei|title=Discorsi e Dimonstrazioni Matematiche, intorno a due nuoue scienze |language=it, la |trans-title=Discourses and Mathematical Demonstrations Relating to Two New Sciences|year=1638|location=[[Leiden]]|publisher=[[House of Elzevir]]|title-link=Two New Sciences}}.
** English translation: {{cite book|author=[[Galileo Galilei]]|year=2003|title=Dialogues concerning two new sciences|translator1=Henry Crew |translator2=Alfonso de Salvio |name-list-style=amp |isbn=978-0-486-60099-4 |location=New York |publisher=Dover |edition=reprint |orig-year=1914 by Macmillan}} Additional publication information is from the collection of first editions of the Library of Congress surveyed by {{harvp|Bruno|1989|pp=261–264}}.
* {{cite book | last=Gauch Jr | first=Hugh G. | title=Scientific Method in Practice | publisher=Cambridge University Press | date=12 December 2002 | isbn=978-0-521-81689-2 | doi=10.1017/cbo9780511815034.011}}
* {{Citation|last=Gauch|first=Hugh G. Jr.|title=Scientific Method in Practice|year=2003|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-01708-4|url=https://books.google.com/books?id=iVkugqNG9dAC|access-date=2020-05-09 |archive-date=2023-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231129113236/https://books.google.com/books?id=iVkugqNG9dAC|url-status=live}}
* {{Citation|editor-last=Glen|editor-first=William|editor-link=William Glen (geologist and historian)|title=The Mass-Extinction Debates: How Science Works in a Crisis|publisher=Stanford University Press|year=1994|location=Stanford, CA|isbn=978-0-8047-2285-8|url-access=registration|url=https://archive.org/details/massextinctionde0000unse}}.
* {{Citation|first=Peter|last=Godfrey-Smith|author-link=Peter Godfrey-Smith|year=2003|title=Theory and Reality: An introduction to the philosophy of science|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-30063-4}}.
* {{Citation|first1=Alfred Scharff|last1=Goldhaber|first2=Michael Martin |last2=Nieto|date=January–March 2010|title=Photon and graviton mass limits|journal=[[Rev. Mod. Phys.]]|volume=82|issue=1|pages=939–979 |doi=10.1103/RevModPhys.82.939|arxiv=0809.1003|bibcode=2010RvMP...82..939G|s2cid=14395472}}
* {{citation|last=Hockney|first=David|author-link=David Hockney|year=2006|title=Secret Knowledge: rediscovering the lost techniques of the old masters|publisher=Penguin Publishing |edition=expanded|isbn=0-14-200512-6}}
* {{Citation|first=William Stanley|last=Jevons|author-link=William Stanley Jevons|year=1874|title=The Principles of Science: A Treatise on Logic and Scientific Method|publisher=Dover Publications|isbn=978-1-4304-8775-3}}. 1877, 1879. Reprinted with a foreword by [[Ernst Nagel]], New York, 1958.
* {{citation |last=Judson |first=Horace Freeland |year=1979 |title=The Eighth Day of Creation |publisher=Simon and Schuster |isbn=0-671-22540-5}}
* {{citation |last=Kuhn |first=Thomas S. |author-link=Thomas Kuhn|title=The Function of Measurement in Modern Physical Science |journal=Isis |volume=52 |issue=2 |pages=161–193 |date=1961|doi=10.1086/349468 |s2cid=144294881 |jstor=228678}}
* {{Citation|last=Lakatos|first=Imre|year=1976|author-link=Imre Lakatos |editor1=John Worrall |editor2=Elie Zahar |title=Proofs and Refutations |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press| isbn=978-0-521-29038-8| title-link=Proofs and Refutations}}
* {{Citation| author-link= David C. Lindberg |year=2007 | first= David C. | last= Lindberg | title= The Beginnings of Western Science | publisher= University of Chicago Press }} 2nd edition 2007.
* {{Citation|editor-first=Alan L. |editor-last=Mackay| year=1991|title=Dictionary of Scientific Quotations|location=London|publisher=IOP Publishing Ltd| isbn=978-0-7503-0106-0}}
* {{Citation|author-link=Maclyn McCarty|last=McCarty|first=Maclyn|year=1985|title= The Transforming Principle: Discovering that genes are made of DNA|location= New York|publisher= W.W. Norton|isbn=978-0-393-30450-3}}. Memoir of a researcher in the [[Avery–MacLeod–McCarty experiment]].
* {{Citation|first=Victor K.|last=McElheny|title=Watson & DNA: Making a scientific revolution|year=2004 |publisher=Basic Books|isbn=978-0-7382-0866-4}}.
* {{Citation|editor-first1=Forest Ray|editor-last1=Moulton|editor-first2=Justus J.|editor-last2=Schifferes |year=1960|title=The Autobiography of Science|publisher=Doubleday|edition=2nd}}.
* {{Citation| year=1954 | last1=Needham |first1=Joseph| last2=Wang |first2=Ling (王玲)|author1-link=Joseph Needham|author2-link=Wang Ling (historian)|title=Science and Civilisation in China ''Vol. 1:'' Introductory Orientations |publisher=Cambridge University Press |title-link=Science and Civilisation in China}}
* {{Citation|last=Newton|first=Isaac|year=1999|author-link=Isaac Newton|orig-year=1687, 1713, 1726 |title=Philosophiae Naturalis Principia Mathematica|publisher=University of California Press| isbn= 978-0-520-08817-7 | ref={{harvid|Newton transl|1999}} |title-link=Philosophiae Naturalis Principia Mathematica}}, Third edition. From [[I. Bernard Cohen]] and Anne Whitmanʼs 1999 translation.
* {{Citation|last=Ørsted|first=Hans Christian | year=1997| author-link=Hans Christian Ørsted|title=Selected Scientific Works of Hans Christian Ørsted| publisher=Princeton |isbn=978-0-691-04334-0 }}. Translated to English by Karen Jelved, Andrew D. Jackson, and Ole Knudsen, (translators 1997).
* Peirce, C. S. – see [[Charles Sanders Peirce bibliography]].
* {{Citation|last=Poincaré|first=Henri|author-link=Henri Poincaré|title=Science and Hypothesis|year=1905|place=London|publisher=Walter Scott Publishing|via=The Mead Project|url=http://www.brocku.ca/MeadProject/Poincare/Poincare_1905_toc.html|access-date=2007-08-01|archive-date=2007-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929132850/http://www.brocku.ca/MeadProject/Poincare/Poincare_1905_toc.html|url-status=live}}.
* {{Citation|year=1957 |last=Pólya|first=George|author-link=George Pólya|title=How to Solve It |publisher=Princeton University Press|edition=2nd|oclc=4140462|title-link=How to Solve It}} ({{cite book |title=''Reprint'' |year=2009 |isbn=978-4-87187-830-2|oclc=706968824|last1=Pólya |first1=George |publisher=Ishi Press International }}}
* {{Citation|year=1959 |last= Popper |first= Karl R. | author-link= Karl Popper | title= The Logic of Scientific Discovery |title-link= The Logic of Scientific Discovery |edition=English |orig-year=1934}}.
* {{Citation |last=Popper |first=Karl R. |year=1963 |title=Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge |publisher=Routledge |isbn=0-415-28594-1}}.
* {{Citation |year=2005 |last=Popper |first=Karl R. |author-link=Karl Popper |title=The Logic of Scientific Discovery |publisher=Taylor & Francis e-Library |isbn=0-203-99462-0 |orig-year=1959, English ed. |url=http://www.cosmopolitanuniversity.ac/library/LogicofScientificDiscoveryPopper1959.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130722012855/http://www.cosmopolitanuniversity.ac/library/LogicofScientificDiscoveryPopper1959.pdf |archive-date=2013-07-22 |url-status=dead }}.
* {{cite book |last1=Rozhanskaya |first1=Mariam |last2=Levinova |first2=I. S. |editor1-last=Rushdī |editor1-first=Rāshid |title=Encyclopedia of the History of Arabic Science |date=1996 |pages=274{{ndash}}298 |publisher=Psychology Press |isbn=978-0-415-12411-9 |url=https://archive.org/details/RoshdiRasheded. EncyclopediaOfTheHistoryOfArabicScienceVol.3Routledge1996/Qisar-Roshdi-Rashed-Encyclopedia-of-the-History-of-Arabic-Science/mode/2up |chapter=Statics }}
* {{Citation |last=Sabra |first=A. I. |author-link=A. I. Sabra|year=2007 |title=The "Commentary" That Saved the Text. The Hazardous Journey of Ibn al-Haytham's Arabic ''Optics''|jstor=20617660 }}.
* {{Citation |editor-first=Shmuel |editor-last=Sambursky |editor-link=Shmuel Sambursky |year=1975 |title=Physical Thought from the Presocratics to the Quantum Physicists |publisher=Pica Press |isbn=978-0-87663-712-8 |url=https://archive.org/details/physicalthoughtf0000unse/ }}.
** Reviewed in {{Citation |last=Hoffmann |first=Banesh |year=1976 |title='Because it's there': Man's struggle to understand Nature |journal=Physics Today |volume=29 |issue=2 |pages=51–53 |doi=10.1063/1.3023315 |bibcode=1976PhT....29b..51S}}.
* {{Citation|author-link1=Francisco Sanches| last1=Sanches |first1=Francisco|year=1988|orig-year=1581 |title=That Nothing is Known (Quod nihil scitur)|editor-last1=Limbrick |editor-first1=Elaine |editor-last2=Thomson |editor-first2=Douglas | publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge | isbn= 978-0-521-35077-8 |oclc=462156333 }} Critical edition.
* {{cite journal |last=Smith |first=A. Mark |title= Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's "De aspectibus", the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's "Kitāb al-Manāẓir": Volume One: Introduction and Latin text |journal= Transactions of the American Philosophical Society |volume= 91 |issue= 4 |pages= 1–337 |date= 2001a |jstor= 3657358  |doi= 10.2307/3657358}}
* {{cite journal |last=Smith |first=A. Mark |title= Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's "De aspectibus", the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's "Kitāb al-Manāẓir": Volume Two: English translation|journal= Transactions of the American Philosophical Society |volume= 91 |issue= 5 |pages= 339–819 |date= 2001b |jstor= 3657357 |doi= 10.2307/3657357}}
* {{cite journal |last=Smith |first=A. Mark |year= 2010 |title= ALHACEN ON REFRACTION: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of Book 7 of Alhacen's ''De Aspectibus''. Volume One: Introduction and Latin Text. Volume Two: English Translation |journal=Transactions of the American Philosophical Society |volume= 100|issue= 3|pages= |jstor=20787647}}
* {{cite book |last1=Thurs |first1=Daniel |editor1-last=Shank |editor1-first=Michael |editor2-last=Numbers |editor2-first=Ronald |editor3-last=Harrison |editor3-first=Peter |title=Wrestling with Nature: From Omens to Science |date=2011 |publisher=University of Chicago Press |location=Chicago |isbn=978-0-226-31783-0 |pages=307–336 |chapter=12. Scientific Methods}}
* {{Citation
 | first = Nassim Nicholas
 | last = Taleb
 | author-link = Nassim Nicholas Taleb
 | title = The Black Swan
 | year = 2007
 | publisher = Random House
 | isbn = 978-1-4000-6351-2
| title-link = The Black Swan (Taleb book)
 }}
* {{citation |last=Voelkel |first=James R. |year=2001 |title=Johannes Kepler and the New Astronomy |publisher=Oxford University Press}}
* {{cite journal | last=Voit | first=Eberhard O. | author-link=Eberhard Voit | title=Perspective: Dimensions of the scientific method | journal=PLOS Computational Biology | volume=15 | issue=9 | date=12 September 2019 | pages=e1007279 | issn=1553-7358 | doi=10.1371/journal.pcbi.1007279 | doi-access=free | pmc=6742218 | pmid=31513575| bibcode=2019PLSCB..15E7279V }}
* {{Citation|first=James D.|last=Watson|author-link=James D. Watson|year=1968|title=The Double Helix|location= New York| publisher=Atheneum|id= Library of Congress card number 68-16217|title-link=The Double Helix}}.
{{Refend}}

== Qoʻshimcha adabiyotlar ==
{{Refbegin|33em}}
* [[Henry H. Bauer|Bauer, Henry H.]], ''Scientific Literacy and the Myth of the Scientific Method'', University of Illinois Press, Champaign, IL, 1992
* [[William Ian Beardmore Beveridge|Beveridge, William I. B.]], ''The Art of Scientific Investigation'', [[Heinemann (book publisher)|Heinemann]], Melbourne, Australia, 1950.
* [[Richard J. Bernstein|Bernstein, Richard J.]], ''Beyond Objectivism and Relativism: Science, Hermeneutics, and Praxis'', University of Pennsylvania Press, Philadelphia, PA, 1983.
* [[Baruch A. Brody|Brody, Baruch A.]] and Capaldi, Nicholas, [https://books.google.com/books?id=d1heAAAAIAAJ ''Science: Men, Methods, Goals: A Reader: Methods of Physical Science''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230413233902/https://books.google.com/books?id=d1heAAAAIAAJ |date=2023-04-13  }}, W. A. Benjamin, 1968
* [[Baruch A. Brody|Brody, Baruch A.]] and [[Richard Grandy|Grandy, Richard E.]], ''Readings in the Philosophy of Science'', 2nd edition, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ, 1989.
* [[Arthur W. Burks|Burks, Arthur W.]], ''Chance, Cause, Reason: An Inquiry into the Nature of Scientific Evidence'', University of Chicago Press, Chicago, IL, 1977.
* [[Alan Chalmers|Chalmers, Alan]], ''[[What Is This Thing Called Science?]]''. Queensland University Press and Open University Press, 1976.
* {{citation |last=Crick|first=Francis|author-link=Francis Crick|title=What Mad Pursuit: A Personal View of Scientific Discovery|year=1988|location=New York|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-09137-9|title-link=What Mad Pursuit: A Personal View of Scientific Discovery}}.
* {{citation |first= A.C.  |last= Crombie | title= Robert Grosseteste and the Origins of Experimental Science 1100–1700 | location= Oxford |year= 1953 |publisher=Clarendon}}
* [[John Earman|Earman, John]] (ed.), ''Inference, Explanation, and Other Frustrations: Essays in the Philosophy of Science'', University of California Press, Berkeley & Los Angeles, CA, 1992.
* [[Bas C. van Fraassen|Fraassen, Bas C. van]], ''The Scientific Image'', Oxford University Press, Oxford, 1980.
* {{Citation|last=Franklin |first=James |author-link=James Franklin (philosopher) |year=2009|title=What Science Knows: And How It Knows It|location=New York|publisher=Encounter Books| isbn=978-1-59403-207-3}}.
* [[Hans-Georg Gadamer|Gadamer, Hans-Georg]], ''Reason in the Age of Science'', Frederick G. Lawrence (trans.), MIT Press, Cambridge, MA, 1981.
* [[Ronald N. Giere|Giere, Ronald N.]] (ed.), ''Cognitive Models of Science'', vol. 15 in 'Minnesota Studies in the Philosophy of Scienceʼ, University of Minnesota Press, Minneapolis, MN, 1992.
* [[Ian Hacking|Hacking, Ian]], ''Representing and Intervening, Introductory Topics in the Philosophy of Natural Science'', Cambridge University Press, Cambridge, 1983.
* [[Werner Heisenberg|Heisenberg, Werner]], ''Physics and Beyond, Encounters and Conversations'', A. J. Pomerans (trans.), Harper and Row, New York, 1971, pp.&nbsp;63–64.
* [[Gerald Holton|Holton, Gerald]], ''[[Thematic Origins of Scientific Thought: Kepler to Einstein]]'', 1st edition 1973, revised edition, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1988.
* [[Karin Knorr Cetina]], {{cite book | last = Knorr Cetina | first = Karin | title = Epistemic cultures: how the sciences make knowledge | publisher = Harvard University Press | location = Cambridge, Massachusetts | year = 1999 | isbn = 978-0-674-25894-5 | title-link = Epistemic cultures }}
* [[Thomas S. Kuhn|Kuhn, Thomas S.]], ''The Essential Tension, Selected Studies in Scientific Tradition and Change'', University of Chicago Press, Chicago, IL, 1977.
* [[Bruno Latour|Latour, Bruno]], ''Science in Action, How to Follow Scientists and Engineers through Society'', Harvard University Press, Cambridge, MA, 1987.
* Losee, John, ''A Historical Introduction to the Philosophy of Science'', Oxford University Press, Oxford, 1972. 2nd edition, 1980.
* [[Nicholas Maxwell|Maxwell, Nicholas]], ''The Comprehensibility of the Universe: A New Conception of Science'', Oxford University Press, Oxford, 1998. Paperback 2003.
* [[Nicholas Maxwell|Maxwell, Nicholas]], [http://www.paragonhouse.com/xcart/Understanding-Scientific-Progress-Aim-Oriented-Empiricism.html ''Understanding Scientific Progress''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180220210819/http://www.paragonhouse.com/xcart/Understanding-Scientific-Progress-Aim-Oriented-Empiricism.html |date=2018-02-20  }}, Paragon House, St. Paul, Minnesota, 2017.
* {{cite web |editor-link=William McComas |editor-last=McComas |editor-first=William F. |title=The Principal Elements of the Nature of Science: Dispelling the Myths |work=The Nature of Science in Science Education |pages=53–70 |publisher=Kluwer Academic Publishers |place=Netherlands |year=1998 |url=http://coehp.uark.edu/pase/TheMythsOfScience.pdf |url-status=dead |archive-date=2014-07-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140701110930/http://coehp.uark.edu/pase/TheMythsOfScience.pdf }}
* [[Cheryl Misak|Misak, Cheryl J.]], ''Truth and the End of Inquiry, A Peircean Account of Truth'', Oxford University Press, Oxford, 1991.
* [[Naomi Oreskes|Oreskes, Naomi]], „Masked Confusion: A trusted source of health information misleads the public by prioritizing rigor over reality“, ''[[Scientific American]]'', vol. 329, no. 4 (November 2023), pp.&nbsp;90–91.
* Piattelli-Palmarini, Massimo (ed.), ''Language and Learning, The Debate between Jean Piaget and Noam Chomsky'', Harvard University Press, Cambridge, MA, 1980.
* [[Karl R. Popper|Popper, Karl R.]], ''Unended Quest, An Intellectual Autobiography'', Open Court, La Salle, IL, 1982.
* [[Hilary Putnam|Putnam, Hilary]], ''Renewing Philosophy'', Harvard University Press, Cambridge, MA, 1992.
* [[Richard Rorty|Rorty, Richard]], ''Philosophy and the Mirror of Nature'', Princeton University Press, Princeton, NJ, 1979.
* [[Wesley C. Salmon|Salmon, Wesley C.]], ''Four Decades of Scientific Explanation'', University of Minnesota Press, Minneapolis, MN, 1990.
* [[Abner Shimony|Shimony, Abner]], ''Search for a Naturalistic World View: Vol. 1, Scientific Method and Epistemology, Vol. 2, Natural Science and Metaphysics'', Cambridge University Press, Cambridge, 1993.
* [[Paul Thagard|Thagard, Paul]], ''Conceptual Revolutions'', Princeton University Press, Princeton, NJ, 1992.
* [[John Ziman|Ziman, John]] (2000). ''Real Science: what it is, and what it means''. Cambridge: Cambridge University Press.
{{Refend}}
== Havolalar ==
{{Commons category}}
{{wikiquote}}
* [http://www.geo.sunysb.edu/esp/files/scientific-method.html An Introduction to Science: Scientific Thinking and a scientific method] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180101173949/http://www.geo.sunysb.edu/esp/files/scientific-method.html |date=2018-01-01  }} by Steven D. Schafersman.
* [http://teacher.nsrl.rochester.edu/phy_labs/AppendixE/AppendixE.html Introduction to the scientific method] at the [[University of Rochester]]
* [http://zenodo.org/record/6336021#.YmafclMpBKM The scientific method from a philosophical perspective]
* [http://www.galilean-library.org/theory.html Theory-ladenness] by Paul Newall at The Galilean Library
* [https://web.archive.org/web/20060428080832/http://pasadena.wr.usgs.gov/office/ganderson/es10/lectures/lecture01/lecture01.html Lecture on Scientific Method by Greg Anderson] (archived 28 April 2006)
* [http://www.sciencemadesimple.com/scientific_method.html Using the scientific method for designing science fair projects]
* [http://emotionalcompetency.com/sci/booktoc.html ''Scientific Methods'' an online book by Richard D. Jarrard]
* [https://www.youtube.com/watch?v=b240PGCMwV0 Richard Feynman on the Key to Science] (one minute, three seconds), from the Cornell Lectures.
* [https://archive.today/20130121134726/http://www.dbskeptic.com/2010/03/14/what-it-means-to-be-scientifically-proven/ Lectures on the Scientific Method] by Nick Josh Karean, [[Kevin Padian]], [[Michael Shermer]] and [[Richard Dawkins]] (archived 21 January 2013).
* [https://www.youtube.com/watch?v=Yk5IWzTfWeM „How Do We Know What Is True?“ (animated video; 2:52)]
{{Fan va texnologiya tadqiqotlari}}
{{Authority control}}