Тасман денгизи
| Тасман денгизи | |
|---|---|
 | |
| Жойлашуви | Г'арбий Тинч океани |
| Координаталари | 40°С 160°Э / 40°С 160°Э |
| Океан типи | Денгиз |
| Ҳавзага алоқадор ўлкалар | Австралия, Янги Зеландия |
| Энг катта узунлиги | 2,800 км (1,700 ми) |
| Энг катта кенглиги | 2,200 км (1,400 ми) |
| Юзаси | 2,300,000 км2 (890,000 кв ми) |
| Ороллари | Лорд Хоу ороли, Норфолк ороли |
| Аҳоли пунктлари | Нюкасл, Сидней, Воллонгонг, Хобарт (Австралия) Окленд, Веллингтон, Янги Плимут, Вангануи (Янги Зеландия) |
| Қия жойлари | Лорд Хоу |
Тасман денгизи — Тинч океаннинг чекка денгизи. Ғарбдан Австралия билан Тасмания о., шарқдан Янги Зеландия, Норфолк ва Янги Каледония о.лари ўраб туради. Майдони 3336 минг км². Энг чукур жойи 6015 м. Сувининг температураси юза қисмида февралда шимолида — 27°дан жанубида 14—15°гача, август ойида шимолида 23°дан жанубида 9—11°. Шўрлиги 35—35,5%о. Сув кўтарилиши ҳар ярим суткада такрорланади (5,3 м гача). Балиқ овланади. Асосий портлари: Сидней, Брисбен, Нюкасл, Окленд, НюПлимут. Денгиз сайёх. А. Тасман номи билан аталган.
Географияси
[edit | edit source]Тасман денгизининг кенглиги 2250 километр, майдони 2 300 000 квадрат километр. Денгизнинг максимал чуқурлиги 5493 метр[1]. Денгиз асоси глобигерин лойидан иборат. Янги Каледониянинг жанубида 30° жануби-ғарбда эса кичик оёқли балчиқ зонаси бор.
Тарихи
[edit | edit source]Денгиз номини 1642-йилда Тасмания ва Янги Зеландияга етиб борган биринчи европалик бўлган голландиялик денгизчи, тадқиқотчи ва савдогар Абел Янсун Тасман шарафига қўйилган[2]. Кейинчалик, инглиз навигатори Жеймс Кук 1770-йилларда ўзининг биринчи айланма экспедицияси пайтида Тасман денгизини батафсил ўрганди[3]..
1876-йил феврал ойида дунёнинг қолган қисми билан телеграф алоқасини таъминловчи биринчи сув ости алоқа кабели ётқизилди[4].
1928-йил январ ойида Монкриф ва Ҳуд биринчи бўлиб Тасманга парвоз қилишга уриндилар, аммо уриниш пайтида изсиз ғойиб бўлдилар[5]. Ўша йилнинг сентябр ойида Чарлз Кингсфорд Смит ва унинг уч кишилик экипажи денгиз устида биринчи муваффақиятли парвозни амалга оширди[6].
1977-йилда денгиз бўйлаб ёлғиз сузиб ўтган биринчи одам Колин Квинси эди. Кейинги муваффақиятли ёлғиз ўтиш 2010-йилда унинг ўғли Шон Квинси томонидан амалга оширилди[7].
Соҳиллар ва ороллари
[edit | edit source]Тасман денгизида Австралия ва Янги Зеландиядан анча узоқ масофада жойлашган бир нечта алоҳида орол гуруҳлари мавжуд:
Норфолк ороли Тасман денгизининг шимолида, Маржон денгизи чегарасида жойлашган. Бу оролларнинг барчаси Австралияга тегишли. Материк ва Янги Зеландия оролларининг қирғоқ чизиғи бироз чуқурлаштирилган. Бу ерда деярли ҳеч қандай катта кўрфазлар йўқ. Оролларнинг қирғоқлари ва материкнинг туби асосан қумли, жанубда маржон қоялари мавжуд. Чуқур денгизнинг тупроғи гилли ва гил-қумли.
Гидрологияси
[edit | edit source]Тасман денгизининг шўрлиги: 35-35,5‰. Тўлқинлар анча баланд, баъзи жойларда 5 м дан ошади. Пастки релефи мураккаб бўлиб, кўплаб тизмалар, кўтарилишлар, ботиқлар ва пастликлар мавжуд[10]. Денгиз туби глобигерин лойдан иборат.
Иқлими
[edit | edit source]Тасмания денгизининг сув зонаси учта иқлим зонасида жойлашган, шимолда тропик иқлим ҳукмронлик қилади, жанубда эса об-ҳаво шароити унчалик аниқ эмас. Шунинг учун денгизнинг турли ҳудудлари ҳар хил об-ҳаво шароитларига эга. Ёзда Тасман денгизининг шимолидаги сувнинг юқори қатлами +27 даражагача қизийди, кейин денгизнинг жанубий ҳудудларида улар фақат +15 даражагача кўтарилади. Қишда жанубий ҳудудларда сув +9 даражагача совиши мумкин. Денгизнинг жанубий қисми бу ердан ўтадиган Ғарбий шамолларнинг кучли совуқ оқимини ушлаб туради. Тасман денгизининг бу қисмидаги сувларни бироз совутади ва аралаштириб юборади. Баъзан Антарктида қирғоқларидан айсберг қолдиқлари денгизга сузиб кетиши мумкин.
Флора ва фаунаси
[edit | edit source]Денгиз турли иқлим зоналарида жойлашганлиги сабабли, унинг флора ва фаунаси турли ҳудудларда фарқланади. Чуқур денгиз тадқиқот кемаси РВ Тангароа Тасман денгизини тадқиқ қилди ва 500 га яқин балиқ ва 1300 турдаги умуртқасиз ҳайвонларни топди. Тадқиқотчилар, шунингдек, йўқолиб кетган акуланинг мегалодон тишини ҳам топдилар[11].
Денгизнинг шимолий қисми тропиклар яқинида жойлашган. Қўшни Маржон денгизи билан ўхшашлик (ўсимлик ва ҳайвонот дунёси таркибида) мавжуд. Маржон қоялари ва атоллари бўлган ороллар мавжуд. Ўсимликларнинг тур таркиби жуда бой бўлишига қарамай, флора оз сонли сув ўсимликлари ва сув ўтлари билан ифодаланади. Зоопланктон — оз миқдорда медузалар, майда қисқичбақасимонлар ва личинкалар.
Денгизнинг жанубий қисмидаги ороллар яқинида ўсимликлар миқдорий жиҳатдан бойроқ яшаш муҳитига эга. Соҳиллар яқинида кўп ҳужайрали организмларнинг чакалакзорлари билан ифодаланган турли хил сув ўтлари мавжуд — жигарранг, қизил ва яшил. Жанубга қараб ҳаракатланаётганда, Тасман денгизининг эр усти сувлари микроскопик қисқичбақасимонлар — крилл кўринишидаги фитоалглар ва зоопланктонларнинг таркибини сезиларли даражада оширади.
Тасман денгизининг фаунаси кўплаб акулалар билан ифодаланади, улар тур таркиби бўйича қўшни Маржон денгизидан кам эмас. Жанубда ва чуқур денгиз ҳавзаларида акулалар камроқ тарқалган. Бироқ, бу ерда сиз катта оқ акула, мако, кўк, узун қанотли океан ва болға бошлари каби даҳшатли йиртқичларни кўришингиз мумкин. Риф акулалари маржон рифлари орасида учрайди ва бу ерда пастки акулаларни ҳам кўриш мумкин
Маржонлар орасида яшайдиган одатий океан фаунасини ўзига жалб қилади. Кетасимонлар (минка китлари, сперма китлар ва қотил китлар) планктонга жалб қилинади. Денгизнинг жанубий қисмида кўплаб майда балиқлар мавжуд.
Тасман денгизида яшовчи бошқа йирик балиқларга машҳур оркинос балиқлари ва энг тез сузиш бўйича рекордчи — қилич, шунингдек, елканли балиқлар киради[12].
-
Жанубий Куги шаҳри. -
Денгиз устида қуёш ботиши. -
Денгизда қуёш чиқиши, феврал. -
Тасман денгизи тубида денгиз кирпилари ва маржонлари. -
Сидней. -
Тасман денгизи соҳилидаги мармар тог'. -
Тасман денгизининг то'лқинлари.
 |
- ↑ „Дептҳ оф тҳе сеа“ (эн). 2017-йил 16-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 23-апрел.
- ↑ „Тасман Абел (1603—1659 гг.)“ (ру). геограпҳёфруссиа.cом. 2019-йил 22-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 28-феврал.
- ↑ Андоза:Британника онлайн
- ↑ „Cомплетион оф тҳе cабле“ (эн) 2. Нелсон Эвенинг Маил (1876-йил 19-феврал). 2012-йил 4-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2009-йил 17-апрел.
- ↑ Рудге, C. Ж., 2001, ‘Миссинг! Аирcрафт миссинг ин Неw Зеаланд 1928—2000’, Адвентуре Аир, Лйттелтон, Неw Зеаланд, ИСБН 0-473-08119-9
- ↑ Боwлинг, Керри „Авиатор’с фамилй плот ресторед“ (деадлинк). Wаирарапа Тимес-Аге (2003-йил 16-август). 2008-йил 21-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2009-йил 17-апрел.
- ↑ Анне Барроwcлоугҳ. „Киwи беcомес сеcонд персон то роw аcросс тҳе Тасман Сеа“ (эн). Тимес Неwспаперс (2010-йил 14-март). 2020-йил 25-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 22-май.
- ↑ „Лорд Ҳоwе Исланд, Тасман Сеа, Аустралиа“ (эн). волcано.орегонстате.эду. 2020-йил 8-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 23-апрел.
- ↑ „Балл'с Пйрамид“ (эн). Унусуал Плаcес (2013-йил 5-сентябр). 2020-йил 31-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 23-апрел.
- ↑ „Тасманово море“ (ру). 2мир-истории.ру. 2019-йил 14-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 28-феврал.
- ↑ „Тасман Сеа продуcес фреакй спеcиэс“ (эн). CБC Неwс (2003-йил 30-июн). 2020-йил 24-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 23-апрел.
- ↑ „Тасманово море“ (ру). геограпҳёфруссиа.cом. 2019-йил 14-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 28-феврал.