Scouse

Scouse
Tiếng Anh Liverpool/Tiếng Anh Merseyside
Sử dụng tại	Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland
Khu vực	Merseyside
Phân loại	Ấn-Âu German German Tây Anglo-Frisia Gốc Anh Anh Scouse
Mã ngôn ngữ
IETF	en-scouse
Glottolog	Không có

Vị trí của Merseyside trên đảo Anh

Scouse (/skaʊs/; có khi được gọi trong nguồn hàn lâm là tiếng Anh Liverpool hay tiếng Anh Merseyside) là một giọng và phương ngữ tiếng Anh hiện diện chủ yếu ở hạt Merseyside. Giọng Scouse có nét đặc trưng riêng, khác hẳn với giọng những vùng xung quanh. Về lịch sử, Scouse một thời chỉ có mặt trong thành phố Liverpool, nhưng đến thập niên 1950, hoạt động dọn dẹp khu ổ chuột đã gây ra làn sóng di dân từ Liverpool đến vùng lân cận mới phát triển tại Merseyside. Sự phát triển của Liverpool (cùng vùng ngoại ô thành phố) đã mang Scouse đến những địa phương gần đó, chẳng hạn Runcorn và Widnes, mà về lịch sử chẳng mấy dính dáng đến Liverpool. Từ sự đa dạng nội tại, cộng với việc một số từ khẩu ngữ gốc Scouse ngày một lan rộng, ta vừa có thể thấy rằng Scouse đang ngày một tách biệt khỏi phương ngữ lịch sử Lancashire vừa thấy được sự ảnh hưởng của phương ngữ này lên khu vực rộng hơn xung quanh. Trong tiếng Anh, dân bản xứ/cư dân Liverpool có thể được gọi là Liverpudlians, Liverpolitans, Wackers, nhưng tên gọi thường thấy nhất là Scousers.

Từ nguyên

Từ "scouse" là dạng rút ngắn của "lobscouse", một món ăn có tên gọi gốc gác không rõ ràng. Từ này cùng gốc với từ "lapskaus" tiếng Na Uy, "lapskojs" tiếng Thuỵ Điển, "labskovs" tiếng Đan Mạch, cũng như "labskaus" tiếng Hạ Đức. Đây là tên một món hầm mà thủy thủ thường ăn. Vào thế kỷ XIX, người nghèo ở Liverpool, Birkenhead, Bootle và Wallasey thường ăn scouse do đây vừa là món ăn rẻ tiền, vừa quen thuộc với gia đình có người đi biển. Dân vãng lai do vậy thường gọi họ là "Scousers". Trong The Lancashire Dictionary of Dialect, Tradition and Folklore, Alan Crosby đề xuất rằng từ "Scouse" trở nên nổi danh là nhờ vào bộ sitcom Till Death Us Do Part (1965 – 1975) của BBC; trong chương trình này, thường xuyên diễn ra cuộc đấu võ mồm giữa một nhân vật gốc Liverpool theo chủ nghĩa xã hội với một người Cockney theo phái bảo thủ.

Nguồn gốc

Ban đầu chỉ là một làng chài nhỏ, Liverpool dần trở thành một phố cảng, giao thương chủ yếu với Ireland, để rồi từ sau thập niên 1700 thành một trung tâm công nghiệp, buôn bán quốc tế. Thành phố sau đó trở thành một "nồi lẩu" nơi ngôn ngữ và phương ngữ va chạm nhau, do thủy thủ, lái buôn từ nhiều nơi, cùng dân nhập cư đến từ khắp đảo Anh, Ireland, Bắc Âu, tụ họp về đây. Cho tới giữa thế kỷ XIX, giọng địa phương nổi trội vẫn khá tương tự giọng vùng Lancashire lân cận. Ảnh hưởng tiếng nói của người nhập cư từ Ireland, Wales, cùng nhiều nước châu Âu khác, góp phần tạo nên giọng Liverpool đặc trưng ngày nay. Cái "giọng Liverpool đặc trưng" này được nhắc đến lần đầu vào năm 1890.

Ngữ âm và âm vị học

Ký hiệu âm vị dùng trong bài này dựa trên cách ký âm của Watson (2007).

Nguyên âm

Nguyên âm đơn

Nguyên âm đơn trong Scouse (từ Watson (2007:357)). /eː/ và /ɑː/ cho thấy sự biến thiên tha âm đáng kể.

Nguyên âm đôi trong Scouse (biểu đồ 1, từ Watson (2007:357))

Nguyên âm đôi trong Scouse (biểu đồ 2, từ Watson (2007:357)). /ɛʉ/ có biến thiên đáng kể về tha âm.

Nguyên âm đơn trong Scouse

	Trước		Giữa	Sau
	ngắn	dài		ngắn	dài
Đóng	ɪ	iː	ʉː	ʊ
Vừa	ɛ	eː	ə		ɔː
Mở	a			ɒ	ɑː

• Giống các dạng tiếng Anh Bắc Anh khác, hiện tượng tách âm FOOT-STRUT và TRAP-BATH không xuất hiện trong Scouse, nên cut /kʊt/ "cắt" có cùng nguyên âm với put /pʊt/ "đặt, để", pass /pas/ "đèo" có cùng nguyên âm với back /bak/ "lưng". Một số người tầng lớp trung lưu có cách phát âm giống RP hơn, nên cut và pass đọc thành /kʌt/ và /pɑːs/ (/ʌ/ thường vắng mặt trong các dạng tiếng Anh Bắc Anh). Thường thường, Scousers không phân biệt /ʊ/ với /ʌ/ hay /a/ với /ɑː/ (trong những từ kiểu như BATH)). Có lúc, cụm từ như good luck "chúc may mắn" hay black castle "lâu đài đen" sẽ được đọc thành /ˌɡʌd ˈlʊk/, /ˌblɑːk ˈkasəl/ thay vì /ˌɡʊd ˈlʌk/, /ˌblak ˈkɑːsəl/ (như trong RP) hay /ˌɡʊd ˈlʊk/, /ˌblak ˈkasəl/ (như trong giọng Scouse "thuần" hơn).
• Từ book "sách", cook "nấu", look "nhìn" có nguyên âm trùng với GOOSE /guːs/ thay vì với FOOT /fʊt/. Điều này tạo nên sự phân biệt giữa look /luːk/ với luck /lʊk/, giữa book /buːk/ với buck /bʊk/. Việc dùng âm /uː/ trong mấy từ kể trên phổ biến trong lớp người lao động; tuy nhiên, đặc điểm này đang dần mất đi, ít bắt gặp hơn ở giới trẻ.
• Ở một vài người nói có hiện tượng hợp nhất nguyên âm yếu, tức việc âm /ɪ/ không nhấn thì hợp nhất với /ə/. Ở những người này, eleven "mười một" và orange "cam" được phát âm lần lượt là /əˈlɛvən/ và /ˈɒrəndʒ/ thay vì /ɪˈlɛvən/ và /ˈɒrɪndʒ/.
• Ở cuối âm tiết, /iː, ʉː/ trở nên hơi nguyên âm đôi hoá [ɪ̈i ~ ɪ̈ɪ, ɪ̈u ~ ɪ̈ʊ]. Đôi khi điều này cũng xuất hiện ở nguyên âm đứng trước /l/ trong từ như school [skɪ̈ʊl] "trường học".
• /ʉː/ thường là nguyên âm giữa [ʉː], đôi lúc được đẩy về trước thành [yː], do vậy trở thành dạng làm tròn môi của /iː/.
• Nguyên âm thứ hai trong HAPPY là [i] và nên được coi là tha âm của âm vị /iː/.
• /eː/ có nhiều tha âm. Trái với hầu hết giọng khác ở Anh, /eː/ là âm vị trong những từ như SQUARE và NURSE. Cách phát âm nguyên âm này biến thiên từ nguyên âm trước không làm tròn [ɪː, eː, e, ɛː, ɛ], nguyên âm trước làm tròn [œː], nguyên âm giữa không làm tròn [ɘː, əː, ɜː] đến nguyên âm giữa làm tròn [ɵː]. Nguyên âm đôi kiểu [əɛ] và [ɛə] cũng có thể là tha âm của /eː/.
• Người thuộc tầng lớp trung lưu có thể đọc nguyên âm trong SQUARE là [ɛː] và trong NURSE là [ɜː], giống với cách phát âm trong RP.
• Không có sự đồng thuận về đặc tính ngữ âm của /ɑː/:
  • Theo Watson (2007), đây là nguyên âm sau [ɑː], với biến thể thường gặp ở nhiều người nói là [aː].
  • Theo Collins & Mees (2013) và Gimson (2014), nó thường là [aː].

Nguyên âm đôi

Nguyên âm đôi trong Scouse

Khởi	Kết
	[-sau]	[+sau]
Đóng	iɛ (uɛ)
Vừa	eɪ ɔɪ	ɛʉ
Mở	aɪ	aʊ

Tài liệu

• Beal, Joan (2004), “English dialects in the North of England: phonology”, trong Schneider, Edgar W.; Burridge, Kate; Kortmann, Bernd; Mesthrie, Rajend; Upton, Clive (biên tập), A handbook of varieties of English, 1: Phonology, Mouton de Gruyter, tr. 113–133, ISBN 3-11-017532-0
• Collins, Beverley; Mees, Inger M. (2013) [First published 2003], Practical Phonetics and Phonology: A Resource Book for Students (ấn bản thứ 3), Routledge, ISBN 978-0-415-50650-2
• Gimson, Alfred Charles (2014), Cruttenden, Alan (biên tập), Gimson's Pronunciation of English (ấn bản thứ 8), Routledge, ISBN 9781444183092
• Roca, Iggy; Johnson, Wyn (1999), A Course in Phonology, Blackwell Publishing
• Watson, Kevin (2007), “Liverpool English” (PDF), Journal of the International Phonetic Association, 37 (3): 351–360, doi:10.1017/s0025100307003180
• Wells, John C. (1982), Accents of English, Tập 2: The British Isles (tr. i–xx, 279–466), Nhà xuất bản Đại học Cambridge, doi:10.1017/CBO9780511611759, ISBN 0-52128540-2 

Đọc thêm

• Black, William (2005), The Land that Thyme Forgot, Bantam, tr. 348, ISBN 0-593-05362-1
• Tony, Crowley (2012), Scouse: A Social and Cultural History, Liverpool University Press, ISBN 1846318394
• Honeybone, Patrick (2001), “Lenition inhibition in Liverpool English”, English Language and Linguistics, Cambridge University Press, 5 (2): 213–249, doi:10.1017/S1360674301000223
• Marotta, Giovanna; Barth, Marlen (2005), “Acoustic and sociolingustic aspects of lenition in Liverpool English” (PDF), Studi Linguistici e Filologici Online, 3 (2): 377–413, Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 25 tháng 2 năm 2021, truy cập ngày 7 tháng 11 năm 2019
• Shaw, Frank; Kelly-Bootle, Stan (1966), Spiegl, Fritz (biên tập), How to Talk Proper in Liverpool (Lern Yerself Scouse), Liverpool: Scouse Press, ISBN 0-901367-01-X