Saltar al conteníu

Idioma piamontés

Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
De Wikipedia
Piamontés
'Piemontèis'
Faláu en Bandera d'Italia Italia
Rexón El Piamonte
Falantes ~2.000.000
Familia Indoeuropéu

  Itálicu
    Romance
      Occidental
        Galoitalianu
          Piamontés

Estatus oficial
Oficial en Nengún país
Reguláu por Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1 nengún
ISO 639-2 ruque
ISO 639-3 pms

Estensión del piamontés
Mapa llingüísticu de la llingua piamontesa, en piamontés.

El piamontés[1] (piemontèis en piamontés, piemontese, pedemontano n'italianu) ye una llingua romance con más de 2 millones de falantes n'El Piamonte, nel noroeste d'Italia. El piamontés pertenez al grupu galoitaliano y ta rellacionáu seya coles Llingües romániques occidentales (en particular col francés y el occitanu), sía, sobremanera, coles otres llingües y dialeutos galoitalianos (o galu-italicos, según la clasificación Ethnologue) del norte d'Italia – lombardu (ínsubre y oróbico), emiliano-romañolo, ligur y venecianu – conocíos tamién como cisalpinos. Notos llingüistes (Einar Haugen, Hans Göbl, Helmut Lüdtke, George Bossong, Klaus Bochmann, Karl Gebhardt, Guiu Sobiela Caanitz, Gianrenzo P. Clivio) reconocen el piamontés como llingua independiente, anque n'Italia seya de cutiu consideráu, entá güei, como un dialeutu italianu y nun tien reconocencia oficial.

El piamontés yera la llingua primaria de los emigrantes que dexaron El Piamonte, nel periodu 1850-1950, escontra países como Francia, Arxentina, El Salvador, Hondures, Guatemala, Méxicu, Costa Rica y Uruguái.

Clasificación llingüística

[editar | editar la fonte]

Aspeutos históricos, sociales y culturales

[editar | editar la fonte]

Oríxenes

[editar | editar la fonte]

Los primeros documentos en llingua piamontesa, los Sermones subalpini, escribir nel sieglu XII, cuando la llingua yera entá asemeyada al llatín (nel testu altérnense amás partes escrites en vulgar piamontés con otres en llatín[2]). El piamontés lliterariu desenvolver nos sieglos XVII y XVIII, pero nun tuvo l'ésitu lliterariu nin del italianu (llingua oficial de la rexón dende l'añu 1561) nin del francés (llingua oficial en Saboya y Valle d'Aosta y utilizada, col italianu, na corte ducal y depués real de Turín hasta la unificación d'Italia). Sicasí, la producción de la lliteratura en piamontés nun cesó nunca y entiende dellos xéneros, dende la poesía al teatru y dende les noveles a les obres científiques.

Situación actual

[editar | editar la fonte]

Como nel restu d'Italia, l'italianu ye predominante na comunicación de tolos díes y n'El Piamonte la casi totalidá de la población falar, de cutiu col piamontés (utilizáu en contestos informales) y con otros idiomes llocales, como'l provenzal y el francu-provenzal de los valles alpinos occidentales. El Reinu d'Italia nun favoreció l'emplegu de la llingua piamontesa, nin, darréu, facer la República italiana. Esta política tres la Segunda Guerra mundial deber en gran parte pa evitar la discriminación contra los numberosos inmigrantes procedentes del sur d'Italia que nun falaben el piamontés. La mayoría d'inmigrantes concentróse sobremanera nes grandes ciudaes, especialmente en Turín.

Na última década asistióse a la publicación de material didáctico pa los colexos, como tamién de revistes pal gran públicu. Tamién s'entamaron cursos pa los adultos que yá tán fora del sistema escolar pa recuperar el tiempu perdíu. Sicasí estos progresos, la situación actual del piamontés ye abondo grave, yá que, según una encuesta recién,[3] nos postreros 150 años el porcentaxe de les persones que conocen la llingua escrita menguó a un 2% de los falantes nativos. Per otru llau, la mesma encuesta señaló que'l piamontés sigue siendo faláu por más de la metá de la población, xunto col italianu. Esta resultancia foi confirmáu por fontes fiables, qu'indiquen el númberu de los falantes ente 2 millones (Assimil[4]) y 3 millones (Ethnologue[5]), sobre una población de 4,2 millones d'habitantes. Los esfuercios pa llograr la reconocencia del piamontés como una de les llingües oficiales de los Xuegos Olímpicos d'iviernu 2006 de Turín nun tuvieron ésitu.

Reconocencia oficial

[editar | editar la fonte]

En 2004, el piamontés foi reconocíu como llingua rexonal d'El Piamonte pol parllamentu rexonal, pero ensin nenguna reconocencia pol gobiernu central italianu. En teoría, ye posible enseñar el piamontés a los neños del colexu, pero na práutica esto ye pocu frecuente.

Piamontés n'Arxentina

[editar | editar la fonte]

Decenes de miles d'arxentinos nativos tuvieron al piamontés como llingua madre, dende fines del sieglu XIX hasta la década de 1960, nes provincies de Santa Fe (centro oeste) y Córdoba (este). Yeren fíos, nietos o bisnietos d'inmigrantes europeos. Anguaño, miles d'arxentinos falen o entienden, en mayor o menor midida, el piamontés nesa zona. La mayoría tien más de 50 años.

Descripción llingüística

[editar | editar la fonte]

Ente les carauterístiques más notables de la llingua piamontesa pueden citase:

  1. La presencia de pronomes verbales, que dan a la frase piamontesa la forma siguiente: (suxetu) + pronome verbal + verbu, como en el mio i von [yo voi]. Los pronomes verbales tán ausentes namái na forma imperativa y na "forma interrogativa piamontesa".
  2. La forma aglutinante de los pronomes verbales, que pueden enguedeyase a les partícules dativas y locatives (a-i é [hai], i-j diso [yo dígo-y])
  3. La forma interrogativa, qu'añade una partícula enclítica interrogativa a la fin de la forma verbal (Veus-to? [Quies?…])
  4. La ausencia de númberos ordinales, cf. el castellán Alfonsu XII (dolce), a partir del númberu siete (asina que, pa "séptimu" dizse Col che a fà set [Aquello que fai siete])
  5. La co-presencia de tres interjección afirmatives (esto ye, de tres modos pa dicir "sí"): Si, sè (de la forma llatina sic est, como n'italianu); É (de la forma llatina est, como nel portugués); Òj (de la forma llatina hoc est, como n'Occitanu, o acasu illud est, como en francoprovenzal, y en francés)
  6. La ausencia del soníu "ch" [ʃ] (como nel francés champ 'campu' o como'l soníu representáu por "sh" n'inglés o por "x" en toles llingües ibériques menos el castellán, cf. gallegu y catalán caixa 'caxa'), remplazado de normal por [s].
  7. La presencia de la combinación gráfica S-C (pronunciada como en los chinos)
  8. La presencia del soníu N- (pronunciáu como la terminación del xerundiu inglés "going"), que de normal preciede una vocal, como en lun-a [lluna]
  9. La presencia de la sesta vocal piamontesa Ë [ə], una vocal "neutru" (vocal central media) que correspuende a -y final en francés.
  10. La ausencia de l'alternanza fonolóxica qu'esiste n'italianu ente les consonantes curties (simples) y les consonantes llargues (dobles), por casu, it. fata [fada] y fatta [fecha].
  11. La presencia del soníu Ë protéticu, que s'interpon cuando dos consonantes atópense creando una combinación de pronunciación difícil. Por casu, stèila 'estrella' vuélvese set ëstèile [siete estrelles].

El piamontés tien dellos dialeutos, dalgunos abondo distintos de la "koiné" rexonal. Les variaciones inclúin non yá variaciones con al respective de la gramática lliteraria, sinón tamién una gran variedá léxica yá que zones diverses caltienen pallabres d'orixe xermánica heredaes de les llingües de los francos o de los lombardos. Esisten tamién aportaciones léxiques de delles llingües, inclusive de les llingües magrebines, pero la mayoría de les aportaciones más recién vienen de Francia.

"El padre'l nuesu" en piamontés

[editar | editar la fonte]

El primer testu ta en piamontés, el segundu en francés y el terceru n'asturianu.

Nòstr pare, ch'it ses ant ij Cej,

che tò nòm, sia santificà,
ch'a ven-a tò regn,
ch'a toa volontà, sia fasa
come 'n cel parèj an tèrra.
Dane ancheuj nòstr pan cotidian,
e përdon-ne ij nòstri débit,
come noi i-j përdonoma ai nòstri debitor.
E nos fane nen tombé an tentassion,
ma liber-ne dal mal, amen.

Notre père qui es dans les cieux,

que ton nom soit sanctifié,
vienne ton règne,
que ta volonté soit faite,
sur terre comme au ciel.
Donne-nous notre pain quotidien
et pardonner nos dettes,
comment nous pardonnons à nos débiteurs.
Ne nous fais pas tomber tomber dans la tentation,
mais délivre-nous du mal, amen

Padre nuesu que tas nos cielos,

que seya santificáu'l to nome,
que venga a nós el to reinu,
que se faiga la to voluntá,
asina nel cielu como na tierra.
Danos el pan el nuesu d'acaldía,
y perdona les nueses deldes,
como nós perdonamos a los nuesos deldores.
Nun nos dexes cayer en tentación,
pero llíbranos del mal, amén.

El piamontés escribise con una variedá del alfabetu llatín. Les lletres, xunto colos sos equivalentes IPA amosar na siguiente tabla.

Lletra o diágrafu Fonemes
A, a /a/ /ɑ/
B, b /b/
C, c /k/ antes de a, o, u, /t͡ʃ/ antes de e o i
CH, ch /k/
D, d /d/
E, e /e/ /ɛ/
Ë, ë /ə/
EU, eu /ø/ como'l diagrafu eu del francés
F, f /f/
G, g /g/ antes de a, o, u /ʒ/ antes de e o i
GN, gn /ɲ/ igual que la ñ
GLI, gli /ʎ/ como la ll del asturianu
H, h ye muda
I, i /i/
J, j /j/ como la y
L, l /l/
M, m /m/
N, n /n/ /ŋ/
O, o /u/ /ʊ/ si la pallabra lleva acentu grave /ɔ/
P, p /p/
Q, q /kw/
R, r /r/ /ɺ/
S, s /s/ /z/
S-C, s-c /s-t͡ʃ/
T, t /t/
U, u /y/ como la u del francés
V, v /v/, en algunos casos /u/
Z, z /z/ /s/

Similitudes léxiques entre el piamontés y el francés y sos diferencies con el italianu

[editar | editar la fonte]
Piamontés Francés Italianu Asturianu
Aleman allemand tedesco alemán
Abimé abimer sommergere inundación
Adress adresse indirizzo direición
Amusé amuser divertire divertir
Ambrassé embrasser abbracciare abrazar
Anlevé enlever allevare aparear
Anviron environ circa unos
Antamné entamer incominciare entamar
Anvìa envie voglia desear
Apress après dopo depués
Appelé appeler ciamare llamar
Anch'euj aujourd'hui oggi güei
Aragn araignée ragno araña
Arlev relève ricambio recambiu
Arsòrt ressort molla primavera
Articiòch artichaut carciofo alcachofa
As as hanno tienen
Asard hasard oportunità oportunidá
Atrapé attraper cattura atrapar
Assiëtta assiette piatto platu
Assè assez abbastanza suficiente
Bajé bailler sbadigliare baillar
Beceria boucherie macelleria carnicería
Bërgé berger pastore pastor
Biso bijou gioiello xoya
Blaga blague scherzo chancia
But but scopo propósitu
Boita boîte scatola caxa
Bòsch bois legno madera
Brisé briser rompere pausa
Bogé bouger muovere mover
Bonet bonnet cappello sombreru
Bòneur bonheur felicità felicidá
Car car perché porque
Cassé casser rompere pausa
Camion camion autocarro camión
Campé camper buttare acampar
Cadò cadeau regalo regalu
Cadrega châise sedia cadril
Caté acheter comprare comprar/mercar
Chité quitter lasciare dexar
Chèna chaîne catena cadena
Ciat chat gatto gatu/muxín/muxu
Ciòfeur chauffeur autista xofer
Ciar char carro carruaxe
Clavié clavier tastiera tecláu
Còfro coffre forziere cofre/arca
Còrbeila corbeille cesto cestu
Cress crèche asilo nido trubiecu
Cogé coucher coricare atapecer
Complent complaint lamentazione llamentu
Danger danger pericolo peligru
Darmage dommage danno dañu
Dëscrocé décrocher sganciare desenganchar
Dësrangé déranger disturbare cafiar
Degrò degré grado gráu
Dont dont di cui/del quale de los cualos
Dròlo drôle strano estrañu
Drapò drapeau bandiera bandera
Scran écran schermo pantalla
Euvra œuvre opera ópera
Eva eau acqua agua
Fat fade insipido ensin sabor
Fasson façon modo manera/mou/xeitu
Folar foulard fazzoletto da collo bufanda
Fusëtta fusée missile misil
Lapìn lapin coniglio coneyu
Lingeria lingerie biancheria llencería
Logé loger alloggiare acomodar/agustar
Gravé graver imprimere imprentar/imprimir
Grimassa grimace smorfia visaxe
Lerma larme lacrima llárima
Lésa luge slitta trinéu
Madama madame signora señora
Marié marier sposare casase
Mois mois mese mes
Menage menage gestione xestión
Mersi merci grazie gracies
Minusié menuisier falegname carpinteru
Mitoné mitonner cuocere a fuoco lento cocinar a poco fueu
Miroj miroir specchio espeyu
Meison maison casa casa
Mucioar mouchoir fazzoletto pañuelu
Monsù monsieur signore señor
Mojen moyen mezzo mediu
Monté monter salire montar
Mossé mousser spumare espluma
Mòt mot parola pallabra
Novod neveu nipote nietu
Parpajon papillon farfalla caparina
Partagé partager spartire compartir
Parèj pareil così como
Papé papier carta papel
Pie pie gazza ladra pie
Planeur planeur aliante planiador
Plent plainte querela quexa
Poas pois pisello arbeyos
Pom pomme mela mazana
Possé pousser spingere emburriu/puxu
Pròce proche vicino próximu
Ój oui se
Ordinator ordinateur computer ordenador
Òrange orange arancione naranxa
Reinura rayure graffio rascuñu
Rangé arranger aggiustare iguar
Ravin ravin burrone desbentíu/ribayu
Regret regret dispiacere ofiensa
Rèid raid rigido ríxidu
Ridò rideau tenda cortina
Sabòt sabot zoccolo pezuña
Sagrin chagrin preoccupazione esmolición
Sapin sapin abete abetu
Siresa cerise ciliegia cereza
Salòp sale sporco puercu
Spurì pourri appassito podre
Soagné soigner curare curar/sanar
Seurte sortir uscire colar/salir
Stropo troupeau gregge arrebañó/rañó
Stagera étagere scaffale estante
Sombr sombre scuro escuru
Tasté tâter assaggiare sentir
Toit toit tetto teyáy
Tisòire cisoire forbici tisoria
Tramblé trembler tremare solmenar
Travajé travailler lavorare trabayar
Tricoté tricoter lavorare a maglia texer
Tombé tomber cadere cayer
Utiss outil attrezzo ferramienta
Vila ville località llocalidá
Vitur voiture auto auto
Zibié gibier selvaggina xuegu

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: piamontés
  2. Claudio Marazzini, Breve storia della lingua italiana, Il Mulino, Bolonia, 2004, páx. 61, ISBN 88-15-09438-5
  3. Conocencia y emplegu de la llingua piamontesa na ciudá y la provincia de Turín: una encuesta realizada por Euromarket, un institutu d'investigación de Turín pal partíu políticu Riformisti per l'Ulivo nel ámbitu del Parllamentu rexonal piamontés en 2003 (n'italianu).
  4. Il Piemontese in Tasca, cursu elemental y guía de conversación en llingua piamontesa, publicáu por Assimil Italia (sucursal italiana de Assimil, la editora francesa más importante de cursos de llingua) en 2006. ISBN 88-86968-54-X. http://www.assimil.it
  5. Ethnologue report for Piemontese

Bibliografía

[editar | editar la fonte]
  • F.Rubat Borel, M. Toscu, V. Bertolino: Il Piemontese in Tasca(cursu elemental y guía de conversación en llingua piamontesa, publicáu por Assimil Italia, sucursal italiana d'Assimil, la editora francesa más importante de cursos de llingua) en 2006. ISBN 88-86968-54-X.

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]

Piemont Viv Una llista de corréu utilizada a nivel mundial por falantes de llingua materna piamontesa p'atopase y socializar

  • Website in Piedmontese redactor Guido Dematteis, que contién informaciones sobre la llingua, poesíes, estudios científicos de física, cuentos y tamién una novela completa, The King of Elfland's Daughter de Lord Dunsany, traducíu al piamontés
  • Piedmontese: Hestoria, Gramática, Sintaxis, Vocabulariu *

Lalinguapiemontese.net Cursu de piamontés en llinia pa italofalantes, francofalantes, anglofalantes ya hispanofalantes, con exercicios y pruebes



Llingües romániques
Sardorrománicu Sardu
Iberorrománicu Galaicoportugués (PortuguésGalleguGallegoasturianuFala de Xálima)Asturlleonés (AsturianuLleonésMirandésEstremeñuCántabru)CastellanuNavarroaragonés (NavarruAragonés)
Occitanorrománicu GascónLlinguadocianuProvenzalCatalán-valencianu-balear (BalearCatalánValencianu)
Galorrománicu Llingües d'Oïl (BorbonésFrancésGalóNormanduPicarduPictavín-santonxésFranc-ComtoisValón)
Galoitalianu PiamontésLombarduLigurEmiliano-RomañolVénetu
Retorrománicu RomancheFriulanuLadín
Italorrománicu ItalianuCorsuNapolitanuSicilianu
Balcanorrománicu DálmataRumanuMacedorrumanuIstriorrumanuMeglenorrumanu