Йылға

Амазонка йылғаһының дельтаһы, космостан күренеше

Ағиҙел йылғаһы

Йылға — үҙе яһаған һыу юлы буйлап ағып ятҡан, ер аҫты һәм ер өҫтөндәге һыу бассейны иҫәбенә тулышып торған тәбиғи һыу ағымы.

Йылғаларҙы ҡоро ер гидрологияһының булеге — йылға гидрологияһы өйрәнә.

Дөйөм мәғлүмәт

Ер өҫтөнә төшкән яуым-төшөм тау тоҡомдары аша өҫкә сығып даими ағым барлыҡҡа килтереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Һәр йылғаның — һыу башы (инеше) һәм диңгеҙгә, күлгә, йәки башҡа йылғаға ҡойған өлөшө — тамағы бар. Әгәр йылғаның ҡушылдыҡтары булһа, ағым ыңғайына табан йылға киңәйә һәм һыуы арта бара. Бары тик сүллектә аҡҡан йылғаның ғына ағым ыңғайына һыуы кибеп кәмей бара, ҡайһы осраҡта ҡомға һеңеп юҡҡа сыға.

Йылғаның икенсе йылғаға, күлгә, диңгеҙгә ҡойған урыны йылға тамағы, ә башынан алып ҡойған урынына тиклем ара йылға оҙонлоғо тип атала.

Күпселек йылғалар башҡа йылғаларҙың ҡушылдығы булып тора. Йылғаларҙың ҡайһы берҙәре күлдәргә ҡушыла.

Ҙур йылғаларҙың күпселеге диңгеҙгә йәки океан ҡултығына ҡоя.

Океандарға, диңгеҙҙәргә, күлдәргә туранан-тура ҡоя торған йә иһә ҡом һәм һаҙлыҡтарҙа һеңеп юғала торған йылғалар төп йылғалар тип атала; төп йылғаларға ҡоя торған йылғалар иһә — ҡушылдыҡтар.

Төп йылға үҙенең барлыҡ ҡушылдыҡтары менән бергә ҡуйы йылға системаһын барлыҡҡа килтерә.

Йылға системаһы үҙ һыуҙарын йыя торған ҡоро ер өҫлөгө — һыу йыйғыс, йәки йылға бассейны тип атала. Һыу йыйыу майҙаны Ер ҡабығының өҫкө ҡатламдары менән бергә әлеге йылға системаһын үҙ эсенә ала һәм икенсе йылға системаларынан һыу айырғыстар менән бүленә.

Йылғалар, ғәҙәттә, рельефтың уйпат урындарында — үҙәндәрҙә аға, үҙәндәрҙең иң тәрән өлөшө иһә йырҙа тип атала, ә ташҡын һыуҙары менән күмелә торған өлөшө — һыубаҫар туғай, йәки һыубаҫар йылға террасаһы тип атала.

Йырҙаларҙа тағы ла тәрәнерәк урындар — ятыуҙар һәм һай урындары — шаршылар сиратлаша. Йылға бик тәрән тәрән һыҙаты тальвег тип атала, уға яҡын ғына ғәҙәттә фарватер- судно йөрөй торған юл була; ағымдың иң көслө урыны рус. стрежень тип атала.

Йылға ағымының сиге яр тип атала, ағымдың урта һыҙатына бәйле рәүештә, уң һәм һул ярҙарҙы айыралар.

Һыу башы менән йылға тамағы араһындағы бейеклек айырмаһы йылға һарҡыуы тип атала; йылға һарҡыуы менән уның айырым участкаларының оҙонлоғо араһындағы сағыштырма күрһәткес йылға ауышлығы тип атала һәм проценттарҙа (йә иһә промилле (‰) күрһәтелә.

Ер өҫтөндә йылғалар тигеҙ бүленмәгән. Һәр материкта төп һыу айырғыстарҙы — төрлө океандарға төшә торған һыу ағымы сиктәрен билдәләргә мөмкин. Ерҙең төп һыу айырғыстары материктар өҫтөн ике төп йылға бассейнына бүлә: атлантик-арктик (ул йылғалар Атлантик һәм Төньяҡ Боҙло океанға төшә) һәм тымыҡ океан (Тымыҡ һәм Һинд океандарына йүнәлеш). Был бассейндарҙың тәүгеһенең ағып төшөү майҙаны икенсеһенең майҙанына ҡарағанда байтаҡҡа күберәк.

Янцзы.

Йылға селтәре ҡуйылығы һәм ағым йүнәлеше хәҙерге заман тәбиғи шарттары комплексына бәйле, ләкин йыш ҡына теге йәки был дәрәжәлә элекке геологик дәүер билдәләрен һаҡлап ҡала. Йылға селтәре экваториаль бүлкәттә иң ҡуйы, унда донъяның иң ҙур йылғалары — Амазонка, Конго аға; тропик һәм уртасабүлкәттәрҙә ул шулай уҡ юғары була, бигерәк тә таулы төбәктәрҙә (Альп тауҙары, Кавказ һәм башҡалар).

Донъяның иң ҙур йылғалары

Донъяның иң ҙур йылғалары

№	Исеме	Оҙонлоғо (км)	Бассейн майҙаны (мең км²)	Тамағындағы һыу сығымы (мең м³/с)	Тамағындағы һыу сығымы (мең м³/с)	Ташылдыҡ (млн т/йыл)
1.	Амазонка	6992	7180	220,00	360,00	498,00
2.	Нил	6670	2870	2,30	6,40	110,50
3.	Янцзы	5800	1818	34,00	90,20	500,00
4.	Миссисипи — Миссури	5969	3229	19,00	59,00	500,00
5.	Хуанхэ	5464	752	1,50	22,00	380,00
6.	Обь (Иртыш менән)	5410	2990	12,70	43,00	15,00
7.	Парана (Паранаиба инешенән)	4380	2970	15,00	65,00	129,00
8.	Меконг	4500	810	12,00	30,00	169,60
9.	Амур (Аргунь инешенән)	4440	1855	10,90	40,00	24,90
10.	Лена	4400	2490	17,00	200,00	15,40
11.	Конго (Луалаба менән)	4320	3691	40,00	75,00	64,70
12.	Макензи (Пис-Ривер инешенән)	4240	1760	14,00		15,00
13.	Нигер	4160	2092	12,00	35,00	67,00
14.	Енисей (Кесе Енисей инешенән)	4102	2580	19,80	154,00	13,20
15.	Волга	3530	1360	7,70	52,00	25,80
16.	Һинд	3180	960	3,80	30,00	435,40
17.	Юкон	3180	900	6,30		88,00
18.	Дунай	2850	817	6,40	20,00	67,50
19.	Ориноко	2730	994	29,00	55,00	86,50
20.	Ганг (Брахмапутра менән)	2700	2055	38,00		2177,20
21.	Замбези	2660	1330	16,00		100,00
22.	Муррей	2574	1072	0,50		31,90

Классификацияһы

Дәүмәле буйынса

Рәсәйҙә йылғаларҙың дәүмәле буйынса түбәндәгесә классификациялау ҡабул ителгән:

• Ҙур йылғалар — бассейн майҙаны 50000 км²-ҙан күберәк тигеҙлектәге йылғалар, шулай уҡ һыуйыйғыс майҙаны башлыса 30000 км² -ҙан артҡан йылғалар инә.
• Уртаса йылғалар — бассейндары бер гидрографик зонала урынлаша, майҙандары 2000 — 50000 км².
• Бәләкәй йылғалар — бер гидрографик зонала урынлашып, майҙаны 2000 км²-ҙан уҙмаған йылғалар. Ҙур булмаған ағыр һыуҙар шишмә тип аталыуы мөмкин, шишмә менән бәләкәй йылға араһында әллә ни айырма юҡ.

«Пейзаж с горной рекой»
(художник Михаил Эрасси)

Топографияһы буйынса

Аҡҡан урынының рельефына бәйле, «тау» һәм «тигеҙлек» йылғалары айырымлана. Күп йылғаларҙың йырҙалары тау араһынан да, тигеҙлектән дә үтә.

Гидробиологияһы буйынса

Һыу спорты мөмкинлектәре буйынса

Халыҡ-ара йылға ҡатмарлылығы шкалаһы буйынса йылғалар алты кимәлгә бүленә.

Ҡушылдыҡтарының конфигурацияһы буйынса

Стралера — Философов иҫәбе буйынса ҡушылдыҡтар селтәре буйынса йылғалар 12 класҡа айырыла. Яҡынса 80 % йылғалар беренсе йә икенсе класҡа ҡарай, ә Амазонка йылғаһы — ун икенсегә инә.

Йәше буйынса

Йәше буйынса йылғалар йәшкә, урта йәштәгегә һәм ҡартҡа бүленә (мәҫәлән, Нева — 4 мең йәш, Волга (үрге яғында) — 20 мең йәш), урта һәм ҡарт йәштәгеләр (Нил, Миссисипи, Хуанхэ, Амударья, Ангара — 60—70 млн йәш).

Туйыныу буйынса

Туйыныу шарттары буйынса классификация ошолай:

• Тулыһынса тиерлек ҡар һыуҙарынан.
• Күбеһенсә ҡарҙан.
• Тулыһынса тиерлек ямғырҙан.
• Башлыса ямғырҙан.
• Башлыса боҙлоҡтан.
• Ҡатнаш — ҡар өҫтөнлөк итә.
• Ҡатнаш — ямғыр өҫтөнлөк итә.
• Ҡатнаш — боҙлоҡ өҫтөнлөк итә.
• Ҡатнаш — ер аҫты һыуҙары өҫтөнлөк итә.

Башҡортостан йылғалары

Башҡортостан йылғалары

Башҡортостан Республикаһының йылғалары башлыса ике йылға бассейнына — Волга (Кама) һәм Яйыҡ бассейндарына ҡарай. Тик көнсығыштағы бәләкәй йылғалар өлөшләтә — Уй үрге ҡушылдыҡтары менән, Мейәс һәм башҡалар — Обь бассейнына ҡарай

Һылтанмалар

• Методика гидрографического районирования

Әҙәбиәт

• Фидман А. И. Малые реки в народном хозяйстве СССР: средняя полоса европейской части СССР. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1949. — 208 с.
• Антимонов Н. А. Исследования малых рек. — Л.: Гидрометеоиздат, 1950. — 128 с.
• Доманицкий А. П. и др. Реки и озера Советского Союза: (Справочные данные) / А. П. Доманицкий, Р. Г. Дубровина, А. И. Исаева; под ред. А. А. Соколова; Главное управление гидрометеорологической службы при Совете Министров СССР, Государственный гидрологический институт. — Л.: Гидрометеоиздат, 1971. — 104 с.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Рәсәй дәүләт һыу реестры
• Башҡортостан йылғалары
• Һаҙлыҡ
• һыу