Перайсці да зместу

Каталін Карыко

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Каталін Карыко
венг.: Karikó Katalin
Дата нараджэння 17 студзеня 1955(1955-01-17)[1] (69 гадоў)
Месца нараджэння
Грамадзянства
Дзеці С’юзан Франсія
Род дзейнасці даследчыца, біяхімік, выкладчыца ўніверсітэта
Навуковая сфера messenger RNA[d][5] і біяхімія
Месца працы
Альма-матар
Член у
Узнагароды

Rosenstiel Award[d] (2020)

прэмія Сечэньі[d] (15 сакавіка 2021)

For Human Dignity Award[d] (2021)

медаль Вільгельма Экснера[d] (2021)

 прэмія прынцэсы Астурыйскай за дасягненні ў навуковых і тэхнічных даследаваннях

Breakthrough Prize in Life Sciences[d] (2021)

член Амерыканскай асацыяцыі садзейнічання развіццю навукі[d] (2021)

Keio Medical Science Prize[d] (2021)

прэмія Луізы Грос-Хорвіц (2021)

Вялікі медаль Французскай акадэміі навук[d] (2021)

Time 100[d] (2021)

прэмія Пауля Эрліха і Людвіга Дармштэтэра[d] (2022)

член Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук (2022)

Pearl Meister Greengard Prize[d] (2022)

медаль Джэсі Стывенсан-Каваленка[d] (2022)

Louis-Jeantet Prize for Medicine[d] (2022)

ганаровы доктар Жэнеўскага ўніверсітэта[d] (2022)

прэмія фонду Уорэна Альперта[d] (2022)

прэмія Медыцынскага цэнтра Олбані[d] (2021)

 Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне Hungarian Order of Saint Stephen

прэмія Ласкера — Дэбейкі за клінічныя медыцынскія даследаванні[d] (2021)

член Еўрапейскай арганізацыі малекулярнай біялогіі[d]

Нацыянальная Зала славы вынаходнікаў[d] (2023)

Cameron Prize of the University of Edinburgh[d]

Debrecen Award for Molecular Medicine[d]

прэмія доктара Поля Янсена за даследаванні ў вобласці біямедыцыны[d] (2021)

міжнародная прэмія Фонда Гайрднера (2022)

William B. Coley Award[d] (2021)

медаль Джона Скота[d] (2021)
Сайт pennmedicine.org/… (англ.)
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Каталін Карыко (венг.: Karikó Katalin; нар. 17 студзеня 1955(1955-01-17)[1], Сольнак, Венгерская Народная Рэспубліка[2]) — амерыканскі біяхімік венгерскага паходжання, якая спецыялізуецца на РНК- апасродкаваных механізмах. Яе даследаванні заключаліся ў распрацоўцы in vitro мРНК, якая транскрыбуецца, для бялковай тэрапіі. Лаўрэат Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне 2023 года разам з Дру Вайсманам за «адкрыцці, якія тычацца мадыфікацый нуклеазідных асноў, якія дазволілі распрацаваць эфектыўныя мРНК-вакцыны супраць COVID-19»[11]. Яна была сузаснавальнікам і генеральным дырэктарам RNARx з 2006 па 2013 год[12]. З 2013 года была звязана з BioNTech RNA Pharmaceuticals, спачатку ў якасці віцэ-прэзідэнта, а ў 2019 годзе была павышана да старэйшага віцэ-прэзідэнта. Яна таксама з’яўляецца ад’юнкт-прафесарам Пенсільванскага ўніверсітэта[12].

Праца Карыко ўключае навуковыя даследаванні РНК-апасродкаванай актывацыі імуннай сістэмы, вынікам чаго стала сумеснае адкрыццё з амерыканскім імунолагам Дру Вайсманам нуклеазідных мадыфікацый, якія душаць імунагеннасць РНК. Гэтыя даследаванні разглядаюцца як дадатковы ўклад у тэрапеўтычнае выкарыстанне мРНК. Разам з Вайсманам яна валодае патэнтамі ЗША на прымяненне неімунагеннай РНК, мадыфікаванай нуклеазідамі. Гэтая тэхналогія была ліцэнзавана BioNTech і Moderna для распрацоўкі сваіх тэхналогій замены бялкоў, і таксама выкарыстоўвалася для іх вакцын супраць COVID-19[13]. Яна і Вайсман атрымалі мноства ўзнагарод, у тым ліку прэстыжную прэмію Ласкера-Дэбейкі за клінічныя медыцынскія даследаванні.

Адукацыя і навуковая кар’ера

[правіць | правіць зыходнік]

Карыко вырасла ў Кішуйсалашы, Венгрыя, у маленькім доме без вадаправода, халадзільніка і тэлевізара[14]. Яе бацька быў мясніком, а маці — бухгалтарам[14][15]. У сярэдняй школе яна атрымала поспех у натуральна-навуковых дысцыплінах[14], скончыла Рэфармацкую гімназію імя Морыца Жыгманда (Móricz Zsigmond Református Gimnázium).

Пасля атрымання доктарскай ступені ў Сегедскім універсітэце працягнула свае даследаванні і паступіла ў постдактарантуру ў Інстытуце біяхіміі цэнтра біялагічных даследаванняў Венгрыі. У 1985 годзе лабараторыя пазбавілася фінансавання, і яна з’ехала з Венгрыі ў ЗША з мужам і двухгадовай дачкой. Яны кантрабандай правезлі 900 фунтаў стэрлінгаў, атрыманых на чорным рынку ў абмен на выручку ад продажу аўтамабіля, у плюшавым мішцы дачкі[16][17].

У перыяд з 1985 па 1988 год, працуючы постдокам ва ўніверсітэце Тжмпл у Філадэльфіі і Універсітэце медыцынскіх навук ў Бетэсдэ ў штаце Мэрыленд, (1988—1989) Карыко ўдзельнічала ў клінічным выпрабаванні, у якім пацыентаў са СНІДам, гематалагічнымі захворваннямі і з сіндромам хранічнай стомленасці лячылі з дапамогай двухланцужковай РНК (длРНК). У той час гэта лічылася наватарскім даследаваннем, паколькі малекулярны механізм індукцыі інтэрферону длРНК не быў вядомы, хоць супрацьвірусныя і супрацьпухлінныя эфекты інтэрферону былі добра задакументаваныя[18].

У 1989 годзе яна была нанята Пенсільванскім універсітэтам і працавала з кардыёлагам Эліётам Барнатанам над інфармацыйнай РНК. У 1990 годзе, будучы ад’юнкт-прафесарам Медычнай школы Перэльмана пры Пенсільванскім універсітэце[19], Карыко падала сваю першую заяўку на грант, у якой прапанавала стварыць генную тэрапію на аснове мРНК. З тых часоў тэрапія на аснове мРНК з’яўляецца асноўнай даследчай цікавасцю Карыко. Яна збіралася стаць прафесарам, але адмова ў падаванні гранта прывяла да паніжэння яе на пасадзе ўніверсітэтам ў 1995 годзе[13]. У 1997 годзе пазнаёмілася з Дру Вайсманам, прафесарам імуналогіі Пенсільванскага ўніверсітэта. Яе настойлівасць у дасягненні мэты была выключная ў параўнанні з тымі нормамі даследчай працы, якія пануюць у акадэмічных установах[20].

Ключавое адкрыццё Карыко прыйшло пасля таго, як яна засяродзілася на тым, чаму транспартная РНК, якая выкарыстоўваецца ў якасці кантролю ў эксперыменце, не выклікала тую ж імунную рэакцыю, што і матрычная РНК[15]. У серыі артыкулаў, пачынаючы з 2005 года, Карыко і Вайсман апісалі, як спецыфічныя мадыфікацыі нуклеазідаў у мРНК прыводзяць да зніжэння імуннага адказу[21]. Яны заснавалі невялікую кампанію і ў 2006 і 2013 гадах атрымалі патэнты на выкарыстанне некалькіх мадыфікаваных нуклеазідаў для зніжэння супрацьвіруснага імуннага адказу на мРНК. Неўзабаве пасля гэтага ўніверсітэт прадаў ліцэнзію на інтэлектуальную ўласнасць Гэры Далю, кіраўніку кампаніі-пастаўшчыка лабараторных паслуг, якая ў канчатковым выніку стала Cellscript. Праз некалькі тыдняў Flagship Pioneering, венчурная кампанія, якая падтрымлівае Moderna, звязалася з ёй, каб атрымаць ліцэнзію на патэнт. Карыко сказала: «У нас гэтага няма». У пачатку 2013 года Карыко даведалася пра пагадненне Moderna на 240 мільёнаў долараў з AstraZeneca па распрацоўцы мРНК VEGF. Карыко зразумела, што ў яе не будзе магчымасці прымяніць свой досвед з мРНК ва ўніверсітэце Пенсільваніі, таму яна заняла пасаду віцэ-прэзідэнта BioNTech RNA Pharmaceuticals (а пасля стала старэйшым віцэ-прэзідэнтам у 2019 годзе).

Яе даследаванні і спецыялізацыя ўключаюць генную тэрапію на аснове інфармацыйнай РНК, РНК-індукаваныя імунныя рэакцыі, малекулярныя асновы ішэмічнай талерантнасці і лячэнне ішэміі мозгу.

Асабістае жыццё

[правіць | правіць зыходнік]

Карыко замужам за Бела Франсія. Яны бацькі двухразовай алімпійскай чэмпіёнкі па веславанні С’юзан Франсія[22]. Іх унук, Алексендэр Беэр Амос, нарадзіўся ў ЗША ў лютым 2021 года ў іх дачкі і зяця, архітэктара Раяна Амоса. Карыко прысутнічала пры нараджэнні свайго ўнука[23][24].

Перасяліўшыся з Кішуйсалаша і Сегеда ў Філадэльфію ў Злучаных Штатах Амерыкі, Карыко і яе муж не адмовіліся ад венгерскага грамадзянства. Паколькі Бела Франсія не паехаў у штаб-кватэру BioNTech у Майнцы ў 2013 годзе, Каталін Карыко з 2013 года курсіруе паміж Еўропай і Амерыкай. Яна таксама часта бывае ў Венгрыі[25][26].

Прэміі і ўзнагароды

[правіць | правіць зыходнік]
  • 2020 — Прэмія Розенсціла
  • 2021 — Прэмія імя Сечэньі
  • 2021 — Медаль Вільгельма Экснера
  • 2021 — Прэмія прынцэсы астурыйскай
  • 2021 — BBVA Foundation Frontiers of Knowledge Award[27]
  • 2022 — Медаль Джэсі Стывенсан-Каваленка
  • 2022 — Прэмія Ласкера-Дэбейкі за клінічныя медыцынскія даследаванні
  • 2022 — Прэмія за прарыў у галіне медыцыны
  • 2022 — Прэмія Паўля Эрліха і Людвіга Дармштэдтэра
  • 2022 — Pearl Meister Greengard Prize[en]
  • 2022 — Прэмія L’oréal — ЮНЕСКА «для жанчын у навуцы»
  • 2022 — Louis-Jeantet Prize for Medicine[en]
  • 2022 — Медаль Бенджаміна Франкліна
  • 2022 — Медаль Гельмгольца
  • 2022 — VinFuture Prize[en]
  • 2023 — Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне

Зноскі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б nobelprize.org — Nobel Foundation. Праверана 2 кастрычніка 2023.
  2. ↑ а б https://www.szoljon.hu/orszag-vilag/kariko-katalin-felfedezese-is-kellett-a-vakcinahoz-3118372/ Праверана 28 снежня 2020.
  3. ↑ How a Researcher 'Clinging To the Fringes of Academia' Helped Develop a Covid-19 Vaccine
  4. ↑ 2021 Great Immigrant Awards
  5. ↑ De Hungría a un futuro Nobel: retrato de Katalin Kariko, la investigadora tras la vacuna de Pfizer
  6. ↑ (unspecified title) Праверана 29 мая 2020.
  7. ↑ https://www.theguardian.com/world/2021/sep/10/scientists-egos-key-barrier-to-progress-covid-vaccine-pioneer-katalin-kariko
  8. ↑ ARN messager : la leçon de liberté de Katalin Kariko — 2020. Праверана 2 кастрычніка 2023.
  9. ↑ а б Sample I. Scientists’ egos are key barrier to progress, says Covid vaccine pioneer — 2021. — ISSN 0261-3077 Праверана 2 кастрычніка 2023.
  10. ↑ а б Krammer F., Palese P. Profile of Katalin Karikó and Drew Weissman: 2023 Nobel laureates in Physiology or Medicine // Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. / M. R. Berenbaum — [Washington, etc.], USA: National Academy of Sciences [etc.], 2024. — Vol. 121, Iss. 9. — P. e2400423121. — ISSN 0027-8424; 1091-6490 — doi:10.1073/PNAS.2400423121 Праверана 6 сакавіка 2024.
  11. ↑ Нобелевскую премию по медицине присудили создателям технологии синтеза мРНК, позволившей сделать вакцины от COVID-19. meduza.io (2 кастрычніка 2023). Праверана 2 кастрычніка 2023.
  12. ↑ а б Katalin Karikó (англ.). 8th International mRNA Health Conference. Архівавана з першакрыніцы 12 снежня 2020. Праверана 10 студзеня 2021.
  13. ↑ а б The story of mRNA: From a loose idea to a tool that may help curb Covid (англ.). STAT (10 лістапада 2020). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2021. Праверана 10 студзеня 2021.
  14. ↑ а б в "A one-way ticket. A cash-stuffed teddy bear. A dream decades in the making". The Washington Post. 2021-10-01. Праверана 2021-10-23.
  15. ↑ а б Kolata, Gina (2021-04-08). "Kati Kariko Helped Shield the World From the Coronavirus". The New York Times [амерыканская англійская]. ISSN 0362-4331. Архівавана з арыгінала 2021-04-15. Праверана 2021-10-23.
  16. ↑ Katalin Kariko, the scientist behind the Pfizer Covid-19 vaccine (англ.). France 24 (18 снежня 2020). Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2021. Праверана 22 верасня 2021.
  17. ↑ Covid vaccine technology pioneer: 'I never doubted it would work' (англ.). The Guardian (11 лістапада 2020). Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2021. Праверана 22 верасня 2021.
  18. ↑ Schwarz-Romond, Thomas. Transforming RNA research into future treatments: Q&A with 2 biotech leaders (англ.). Elsevier Connect (7 лістапада 2016). Архівавана з першакрыніцы 8 студзеня 2021. Праверана 27 красавіка 2020.
  19. ↑ Katalin Kariko, PhD // The Perelman School of Medicine at the University of Pennsylvania. Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2021. Праверана 23 кастрычніка 2021.
  20. ↑ Scales, David. How Our Brutal Science System Almost Cost Us A Pioneer Of mRNA Vaccines (англ.). WBUR-FM (12 лютага 2021). Архівавана з першакрыніцы 27 красавіка 2021. Праверана 27 красавіка 2021.
  21. ↑ Cox, David (2020-12-02). "How mRNA went from a scientific backwater to a pandemic crusher". Wired. Архівавана з арыгінала 2020-12-27. Праверана 2021-10-23.
  22. ↑ Kollewe, Julia (2020-11-21). "Covid vaccine technology pioneer: 'I never doubted it would work'". The Guardian. Архівавана з арыгінала 2021-04-11. Праверана 2021-10-23.
  23. ↑ Krisztina, Balogh. Nagymama lett Karikó Katalin (венг.). index.hu (25 лютага 2021). Архівавана з першакрыніцы 28 сакавіка 2021. Праверана 8 сакавіка 2021.
  24. ↑ Csodaszép Karikó Katalin unokája (венг.). szeged.hu (1 сакавіка 2021). Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2021. Праверана 8 сакавіка 2021.
  25. ↑ kutatás, Borzák Tibor | 2020 12 17 19:41:26 | Frissítve: 2020 12 20 12:23:38 Megosztom Ország-világ biokémia járvány. Karikó Katalin magyar kutatónak is köszönhető a Covid-vakcina (венг.). Szabad Föld. Архівавана з першакрыніцы 16 красавіка 2021. Праверана 4 лютага 2021.
  26. ↑ „Arról nem is álmodtunk, hogy anya emberek millióin fog segíteni!” – Születésnapi portré Karikó Katalinról (венг.). wmn.hu. Праверана 4 лютага 2021.
  27. ↑ The Frontiers Award goes to Karikó, Langer and Weissman for creating two technologies that together have propelled the advance of messenger RNA therapeutics, opening the door.... Архівавана з першакрыніцы 26 студзеня 2022. Праверана 26 студзеня 2022.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Каталін_Карыко&oldid=4854805"