Пруская мова
| Пруская мова | |
|---|---|
 | |
| Саманазва | Prūsiskan[1], Prūsiska Bila |
| Краіны | Усходняя Прусія |
| Агульная колькасць носьбітаў |
|
| Статус | мёртвая мова |
| Вымерла | XVII стагоддзе — пач. XVIII стагоддзя |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
| Пісьменнасць |
большую частку гісторыі бяспісьменная; лацінскі алфавіт (фіксацыі XIV-XVI стагоддзя) |
| Моўныя коды | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | prg |
| Ethnologue | prg |
| IETF | prg |
| Glottolog | prus1238 |
 Вікіпедыя на гэтай мове | |
Пру́ская мова (саманазва: Prūsiskan[1], Prūsiska Bila) — мёртвая заходнебалцкая мова балцкае групы індаеўрапейскай моўнай сям’і, на якой гаварылі прусы — балцкі народ. Была распаўсюджана на паўночным усходзе сучаснай Польшчы і Калінінградскай вобласці сучаснай Расіі.
Часам мову называюць старажытнапрускай (ням.: Altpreußische Sprache, англ.: Old Prussian), каб адрозніваць яе ад прускіх гаворак нямецкай мовы.
Першыя пісьмовыя фіксацыі мовы прыпадаюць на XIII ст. і былі зроблены лацінскім алфавітам. На цяперашні момант захавалася невялікая колькасць пісьмовых помнікаў мовы. Многія з іх адлюстроўваюць на сабе ўплыў з боку польскай і нямецкай моў. Некаторае ўяўленне пра мову даюць тапаніміка і антрапаніміка, а таксама прускія запазычанні і субстратныя элементы ў суседніх мовах: нямецкай, польскай, літоўскай, беларускай.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]Апрача ўласна гістарычнага рэгіёна Прусія, на ўсход ад ракі Вісла, мова магла быць таксама распаўсюджанай на ўсходзе гістарычнага рэгіёна Усходняе Памор’е, разам з гэтым, на думку некаторых даследчыкаў, тэрыторыя распаўсюджвання носьбітаў мовы магла працягвацца на ўсход і поўдзень, закранаючы Падляшша і Палессе.
Па войнах XIII-XV стст. ў гэтым рэгіёне, арэал прускай мовы распаўся на шэраг невялікіх тэрыторый. Ад пачатку XVII ст. мова стала выміраць нават у апошніх традыцыйных арэалах (напрыклад, існуюць сведчанні пра смерць «апошняга старога, які жыў на Куршскай касе і ведаў прускую» ў 1677 годзе), на пачатак XVIII ст. нашчадкі прусаў поўнасцю перайшлі на ніжненямецкую мову; таксама шэраг апошніх носьбітаў мовы вымер з прычыны голаду і чумы, якія доўжыліся ў перыяд з 1709 да 1711 гады[2]. У лексіцы нямецкага маўлення нашчадкаў прусаў часам захоўваліся некаторыя элементы прускага субстрату (напрыклад, kurp — «абутак», ад прускага kurpi, параўн. з літаратурным нямецкім Schuh).
У дадатак да нямецкіх каланістаў, падчас Рэфармацыі ў Прусіі знаходзілі прытулак перасяленцы з Польшчы[3][4], Літвы, Францыі, Шатландыі[5]. Гэтыя прычыны выклікалі паступовы пераход прусаў на іншыя мовы, асабліва нямецкую, якая была дзяржаўнай мовай тагачаснай Прусіі.
Асноўная характарыстыка
[правіць | правіць зыходнік]Фанетыка
[правіць | правіць зыходнік]Для фанетыкі прускай мовы былі характэрнымі проціпастаўленне галосных паводле даўжыні або кароткасці, адносна простая сістэма зычных, вольны націск, супрацьпастаўленне інтанацый, палаталізацыя і лабіялізацыя зычных, змяшэнне шыпячых і свісцячых, дыфтангізацыя доўгіх галосных, захаванне di, ti (перайшлі ў шыпячыя ў латышскай і літоўскай), але пераход si у шыпячы; змена глухіх і звонкіх (у шэрагу выпадкаў звязаная з успрыманнем мовы немцамі).
Марфалогія
[правіць | правіць зыходнік]Некаторыя сведчанні (у прыватнасці, катэхізісы) даюць некаторую аснову для рэканструкцыі граматыкі прускай мовы.
У прускай мове засведчана наяўнасць склонаў, аднак не існуе пэўнага меркавання пра іх колькасць. У прускай мове налічваюцца прынамсі чатыры склоны: назоўны, родны, давальны і вінавальны. Ёсць сляды клічнага склону (напрыклад, фраза O Deiwe Rikijs — «О Божа»), у якіх адлюстроўваецца захаванне праіндаеўрапейскага канчатку клічнага склону *-e. Адзначаецца наяўнасць вызначаных і нявызначаных артыкляў, аднак застаецца спрэчным пытанне, ці было гэта ўласна прускай моўнай з’явай, ці калькаванем з нямецкай мовы. У прускай мове вылучаюцца дзеясловы мінулага, цяперашняга і будучага часу, існуе аналітычны перфект з дзеясловам быць, чатыры лады, стан. У прускай мове адзначаўся лексікалізаваны дзеяслоўны від славянскага тыпу (напрыклад, прыстаўка po-), аднак ён слаба задакументаваны. У некаторых адносінах пруская мова праяўляе падабенства са славянскімі мовамі (у прыватнасці, агульныя структурныя рысы ў марфалогіі).
Сінтаксіс і лексіка
[правіць | правіць зыходнік]Не захавалася дакладных звестак пра сінтаксіс у прускай мове, што звязана з дакладнай адпаведнасцю парадку слоў у катэхізісах нямецкаму арыгіналу.
Пруская мова была досыць блізкай да іншых заходнебалцкіх моў (на цяперашні момант усе яны з’яўляюцца мёртвымі), у меншай ступені — да ўсходнебалцкіх (літоўская, латышская). Мова мае запазычанні славянскага, германскага (напрыклад, з гоцкай мовы), а таксама скандынаўскага паходжання[6].
Сведчанні
[правіць | правіць зыходнік]
Да прамых сведчанняў прускай мовы адносяцца тапонімы Прусіі (першае даследаванне па гэтай тэматыцы было ажыццёўлена Георгам Герулісам), уласныя імёны[7], асобныя словы ў гістарычных дакументах, дыялектызмы ў нямецкай, літоўскай і беларускай мовах.
Разам з гэтымі звесткамі асабліва вылучаецца выпадкова знойдзены ў 1970-х гадах Базельскі фрагмент (XIV ст., пасля 1369 года), які лічыцца найстаражытнейшым балцкім тэкстам. Гэты тэкст з’яўляецца жартаўлівай эпіграмай, складзенай, верагодна, прускім студэнтам Карлаўскага ўніверсітэта.
Kails rekyse Thoneaw labonache thewelyse
Eg koyte poyte Nykoyte pennega doyte.
| пруская | беларуская |
|---|---|
| Kails | Здароў |
| rekyse | пане |
| Tho ne aw | ты не ёсць |
| labonache | добры |
| thewelyse | дзядзька |
| eg | калі |
| koyte | хочаш |
| poyte | піць |
| Nykoyte | не хочаш |
| peningā | грошы |
| dōiti | даваць |
Звычайна тэкст перакладаюць наступным чынам: «Здароў, пане! Ты не ёсць добрым дзядзькам, калі хочаш піць, а не хочаш грошай даваць».
Серад некаторых іншых пісьмовых сведчанняў адзначаюцца слоўнік з 100 слоў, складзены ў 1517—1526 гг. Сымонам Грунаў, эльбінскі слоўнік XIV ст. (памезанскі дыялект, 802 словы), выкананыя немцамі пераклады трох катэхізісаў (XVI ст., самбійскі дыялект), аднак застаецца дыскусійным пытанне пра ступень правільнасці адлюстравання прускага маўлення ў гэтых катэхізісах.
Адраджэнне
[правіць | правіць зыходнік]У Літве, Польшчы, Расіі і некаторых іншых краінах існуе некалькі эксперыментальных супольнасцей, якія ставяць мэту рэканструкцыі прускай мовы. Каля 200 чалавек вывучыла мову і спрабуе выкарыстоўваць яе ў паўсядзённым жыцці ў пэўнай ступені. Сярод дзеячаў руху адзначаюцца Вітаўтас Мажуліс і Летас Палмаціс, лідар руху і аўтар тэматычнага сайта[8].
Зноскі
- ↑ а б Palmaitis, Mykolas Letas (2007). Dictionary of revived Prussian: basic English-Prussian dictionary for further lexical reconstruction. Lithuanian's World Center for Advancement of Culture, Science and Education. p. 353. ISBN 978-9-986-41855-9.
- ↑ Donelaitis Source, Lithuania Архівавана 26 верасня 2007.
- ↑ Wickham Steed, et al. A Short History of Austria-Hungary and Poland.
- ↑ Christianity in Poland (англ.). Ccel.org (12 лістапада 2013).
- ↑ Scots in Eastern and Western Prussia, Part III – Documents, 3 (англ.). electricscotland.com (12 лістапада 2013).
- ↑ Baltic languages (англ.). Encyclopædia Britannica (12 лістапада 2013).
- ↑ Reinhold Trautmann, Die altpreußischen Personennamen Архівавана 20 лютага 2006. (The Old Prussian Personal-names). Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen: 1923. Includes the work of Ernst Lewy in 1904.
- ↑ Letas Palmaitis. PRUSSIAN RECONSTRUCTIONS BALTIC PRUSSIAN IN BALTIC PRUSSIA Language, country and people once and today (англ.)(недаступная спасылка) (12 лістапада 2013). Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2011. Праверана 17 лістапада 2013.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- G. H. F. Nesselmann, Thesaurus linguae Prussicae, Berlin, 1873.
- E. Berneker, Die preussische Sprache, Strassburg, 1896.
- R. Trautmann, Die altpreussischen Sprachdenkmäler, Göttingen, 1910.
- G. Gerullis, Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin-Leipzig, 1922.
- G. Gerullis, Georg: Zur Sprache der Sudauer-Jadwinger, in Festschrift A. Bezzenberger, Göttingen 1927
- R. Trautmann, Die altpreussischen Personnennamen, Göttingen, 1925.
- J. Endzelīns, Senprūšu valoda. — Gr. Darbu izlase, IV sēj., 2. daļa, Rīga, 1982. 9.-351. lpp.
- L. Kilian: Zu Herkunft und Sprache der Prußen Wörterbuch Deutsch-Prußisch, Bonn 1980
- J.S. Vater: Die Sprache der alten Preußen Wörterbuch Prußisch-Deutsch, Katechismus, Braunschweig 1821/Wiesbaden 1966
- J.S. Vater: Mithridates oder allgemeine Sprachenkunde mit dem Vater Unser als Sprachprobe, Berlin 1809
- V. Mažiulis, Prūsų kalbos paminklai, Vilnius, t. I 1966, t. II 1981.
- W. R. Schmalstieg, An Old Prussian Grammar, University Park and London, 1974.
- W. R. Schmalstieg, Studies in Old Prussian, University Park and London, 1976.
- В. Топоров, Прусский язык: Словарь, A — L, Москва, 1975—1990.
- V. Mažiulis, Prūsų kalbos etimologijos žodynas, Vilnius, t. I—IV, 1988—1997.
- M. Biolik, Zuflüsse zur Ostsee zwischen unterer Weichsel und Pregel, Stuttgart, 1989.
- R. Przybytek, Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreussens, Stuttgart, 1993.
- M. Biolik, Die Namen der stehenden Gewässer im Zuflussgebiet des Pregel, Stuttgart, 1993.
- M. Biolik, Die Namen der fließenden Gewässer im Flussgebiet des Pregel, Stuttgart, 1996.
- G. Blažienė, Die baltischen Ortsnamen in Samland, Stuttgart, 2000.
- R. Przybytek, Hydronymia Europaea, Ortsnamen baltischer Herkunft im südlichen Teil Ostpreußens, Stuttgart 1993
- A. Kaukienė, Prūsų kalba, Klaipėda, 2002.
- V. Mažiulis, Prūsų kalbos istorinė gramatika, Vilnius, 2004.
- LEXICON BORVSSICVM VETVS. Concordantia et lexicon inversum. / Bibliotheca Klossiana I, Universitas Vytauti Magni, Kaunas, 2007.
- OLD PRUSSIAN WRITTEN MONUMENTS. Facsimile, Transliteration, Reconstruction, Comments. / Bibliotheca Klossiana II, Universitas Vytauti Magni / Lithuanians' World Center, Kaunas, 2007.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]