Meridian (geografija)

Słowo meridian wóznamjenja w stopnjowej seśi zemje poł dlininowego krejza na zemskem powjerchu, kótaryž źo wót jadnogo geografiskego pola k drugemu. Jo zwězujuca linija wšych geografiskich městnow, na kótarychž słyńco w jadnakem casu zabjerjo nejwuši dypk swójeje dnjoweje cery (dnjowy wobłuk) na njebju, na kótarychž jo pótakem połdnjo. Póchad słowa z łatyńskego circulus meridianus „połdnjowy krejz“ pokazujo teke na toś ten zwisk.

Wšykne dypki z jadnakeju geografiskeju dlininu, pótakem z jadnakim "stopnjom dlininy", laže na jadnom a tom samem meridianje. Zapśimjeśi 'stopjeń dlininy' a 'meridian' wóznamjenjotej pótakem jadnakej liniji na zemskem powjerchu a daju se togodla synonymnje wužywaś, pśi wužywanju zapśimjeśa 'stopjeń dlininy' wšak wuzwigujo se aspekt kutowego pódaśa a pśi wužywanju zapśimjeśa 'meridian' aspekt stawa słyńca pśezpołdnjejšego casa.

Młogi raz wužywa se toś to zapśimjeśe ze zamólenim teke ako synonym za połny dlininowy krejz.

Tšach zaměnjenja wobstoj z meridianowym zapśimjeśim astronomow, kótarež pomjenjuju njebjaski meridian skrotka teke meridian a rozměju pód tym specialny wjeliki krejz na njebjaskej kuli.

Meridiany ako idealna linija

Meridiany maju (gaž naglědajo se zemja ako kula abo dokradnjej ako rotaciski elipsoid) wšykne jadnake rozćěgnjenje, pśeto wótstawk mjazy poloma jo pśi rotaciskem śělesu pśecej konstantny. Pótakem su dlininowe krejze na rozdźěl wót šyrinowych krejzow pśecej wjelike krejze a togodla meridiany pśecej teke poł wjelikego krejza. Dłujkosć meridiana jo na referencnem elipsoiźe WGS84 wok. 20.003,9 km.

Wuchadajucy wót pola, powětša se wótstawk mjazy dwěma meridianoma pśecej wěcej, daniž skóńćnje njedojśpijo na ekwatorje swój maksimum. Wótstawk mjazy meridianami, kótarež su wó 1° wót se zdalone, pomjenjujo se wótšyrjenje. Wóno jo wótwisne wót wužywanego referencnego elipsoida. Pśi Besselowem elipsoiźe na pś. jo wótšyrjenje na ekwatorje 111,307 km a na 50. stopnju šyriny, w Srjejźnej Europje pak jano 71,687 km.

Wósebne meridiany

Demarkaciska linija pó špańsko-portugiziskem dogronje wót Tordesillasa z lěta 1494, něźi pla 38° W

Parisowy meridian jo nulowy meridian był, kótaryž jo se pśed Mjazynarodneju meridianoweju konferencu z lěta 1884 wužył a lažy 2° 20' 14.025" na pódzajtšo wót Greenwichowego meridiana, kótaryž wužywa se powšyknje akle wot togo. Parisowy meridian źo prěki pśez Parisowy obserwatorium.

Górka w Greenwichu jo stojnišćo něgajšnego Royal Greenwich Observatory (Flamsteed House), pśez kótaryž nulowy meridian źo, na kótaryž jo se w lěśe 1884 dogroniło a pó kótaremž jo se Greenwich Mean Time póstajił.

Wěste meridiany wobgranicuju casowe cony, do kótarychž zemja jo rozdźělona. Połny wobwjert zemje wó 360 stopnjow trajo jaden źeń z 24 góźin, pótakem 1.440 minutow. Z toś teje pśicyny jo casowy wótstawk mjazy dwěma meridianoma dokradnje 4 minuty (1.440 : 360). Diferenca městnego casa dweju městnowu, kótarejž matej w stopnjowej seśi zemje wótstawk wót 15 stopnjow dlininy, jo togodla dokradnje 1 góźina = 60 minutow (jolic wužywa se [srjejźna] geografiska casowa definicija).

Meridianowy kamjeń w Zgórjelcu

Zgórjelc, nejwěcej pódzajtšne město Nimskeje, lažy dokradnje na 15. meridianje (geografiske połoženje: 15° 00' pz. d.) a by togodla wót Greenwicha dokradnje wó jadnu góźinu casowje pśesunjony był.

Dokulaž pśeběg casowych conow pak orientěrujo se nic jano na geografiskich, ale teke na praktiskich a politiskich směrnicach, móžo diferenca kazniskego casa mjazy dwěma městnoma teke wětša abo mjeńša ako městna casowa diferenca byś. Póstajone casowe cony rozeznawaju se zwětšego wó połne góźiny, rědko teke wó poł góźiny. Wósebnosć stej pola, dokulaž how wšykne meridiany a z nimi teke wšykne casowe cony padnu na jadno. Na polu jo móžno, z mało kšacami wšykne casowe cony pśekšocyś. Za Antarktis jo se póstajiło, až how wšuźi koordiněrowany swětowy cas płaśi.

Meridianowa ekspedicija

W lěśe 1792 by se dejała ako pśikład tak dłujkeje ako móžno rowneje cery zdalonosć mjazy Dünkirchenom a Barcelonu eksaktnje zwěsćiś. Tak pomjenjona meridianowa ekspedicija jo se wót Jean-Baptiste Joseph Delambre, Pierre Méchain a jogo asistenta Jean Joseph Tranchot pśewjadła resp. nawjedowała. Méchain a Tranchot stej pódpołdnjowy sektor pśewzełej a Delambre jo pódpołnocny sektor pśewzeł. Ekspedicija jo głownje dla wustatkowanjow francojskeje rewolucije a wónskich tšojenjow (inwazija pśez Prusku a francojsko-špańska wójna) napóslědku sedym lět trała. Zakładnu liniju triangulacijow su wóne blisko Parisa rozměrili. Jich wuslědki su se pśez mjazynarodnu konferencu wědomnostnikow w lěśe 1799 w Parisu akceptěrowali. Direktny slěd jo woblicenje a konstrukcija prametra, kótaryž jo ako měra nejpjerwjej w cełej Francojskej płaśiwosć nabył. Jogo wótchylenje wucynijo měrjeńskeje njedokradnosći dla jano 0,2 milimetrow w pśirownowanju z póznjejšymi měrjenjami. Něgajšna nowa měra jo ako źaseśmilionty źěl cery wót pola k ekwatoroju definěrowana. Dalšne dopóznaśe pśez ekspediciju jo było, až napšawdna forma zemje njejo jadnaki elipsoid, ale jo w swójej njepšawidłownosći skerjej na powjerch kulki pódobna.

Glědaj teke

• Meridian (astronomija)
• Geografiska šyrina
• Geografiska dlinina

Film

• Axel Engstfeld: Terra X - Die Jagd nach dem Urmeter. Deutschland, Großbritannien, Frankreich, 2010, 52 min. Dokumentacija ze scenami graśa, pó źělach na originalnych městnach. Mjazynarodny geografiski institut w Parisu jo za wjerśeńske źěła teke original repeticiskego krejza k dispoziciji stajił.