Pubereco

Pubereco ^[1] aŭ puberto^[2] estas stato de knabo aŭ knabino atinginta periodon de la vivo inter infanaĝo kaj adolesko. Ĝi konsistas el aktiviĝo de la seksaj glandoj kaj manifestiĝas per sekundaraj seksaj karakteroj (pubvilo, menstruo ĉe knabinoj, ŝanĝiĝo de la voĉo ĉe knaboj, ktp) kaj ekfunkcio de seksorganoj pro neŭro-hormonaj procezoj.

Pubereco komenciĝas ĉirkaŭ la 11-a jaro en ambaŭ seksoj (plej ofte inter 8 k. 13 ĉe knabinoj kaj inter 9,5 k. 14 ĉe knaboj^[3]) kaj daŭras inter 2 k. 5 jaroj, kun grandaj individuaj variaĵoj (vidu seksa konstitucio). Dum tiu periodo, junaj individuoj tre rapide evoluas korpe, mense, emocie kaj socie.

La vortoj "pubera" kaj "puberto" venas el la latinaj vortoj puber (pubo)^[4] kaj pubertas (pubereco) kaj rilatas al apero de korpaj haroj.

Fizikaj ŝanĝiĝoj

Fizikaj ŝanĝiĝoj estas malsamaj laŭ la sekso kaj konsistas el disvolviĝo de primaraj seksaj karakteroj (seksaj organoj) kaj ekapero de sekundaraj seksaj karakteroj (haroj, kreskado, ktp.) . Biologia celo de puberto estas ekfunkcio de seksorganoj: tio manifestiĝas per menstruo ĉe inoj kaj ejakulo ĉe viroj.

Ĉe inoj

Disvolviĝo de mamoj
Pubvilaro kaj aliaj korpharoj
Kreskado (plej rapida periodo ĉirkaŭ la 12-a vivjaro)
Plilarĝiĝo de pelvo
Pligrandiĝo kaj mukozaj ŝanĝoj de vagino kaj utero
Voĉoŝanĝiĝo (malplialtiĝas je trito)
Menstruiĝo (menarĥo) ĉirkaŭ 12,5-jaraĝo
Ĉe parto de knabinoj masturbado aŭ/kaj seksumado (vidu detalojn en seksa konstitucio)

Ĉe viroj

Disvolviĝo de testikoj kaj peniso
Pubvilo kaj aliaj korpharoj (lipharoj, barbo, ktp.)
Kreskado (plej rapida periodo ĉirkaŭ la 14-a vivjaro)
Muskola disvolviĝo je la fino de pubereco
Voĉoŝanĝiĝo (malplialtiĝas je okto) pro plilongiĝo kaj plidikiĝo de voĉkordoj
Pligrandiĝo de tireoida kartilago
Ejakulo ĉirkaŭ 13,5-jaraĝo
ĉe preskaŭ ĉiuj knaboj masturbado kaj ĉe parto de knaboj seksumado

Klasifiko de Tanner

En 1962, infankuracisto (pediatro) James Tanner (1920-2010) proponis klinikan klasifikon kun 5 fazoj. Ĝi analizas pubvilaron (inaj kaj viraj), mamojn, testikojn kaj kelkfoje ankaŭ akselharojn de grado 1 (infaneca) ĝis 5 (adolteca).

Klasifiko de Tanner por viroj
Klasifiko de Tanner por inoj

Psikaj kaj sociaj ŝanĝoj

Adolesko estas vivperiodo dum kiu junaj homoj kutime perdas infanaĝajn idealojn kaj devas ekkonscii kaj adaptiĝi je korpaj ŝanĝiĝoj kaj seksa identeco. Gepuberuloj iom post iom akiras novan statuson en familio kaj aliaj sociaj medioj cele al plena aŭtonomiĝo^[5].

Tiu periodo povas esti ankaŭ problemveka ĉe adoleskantoj rilate al publika sano^[5]^[6]^[7] pro:

sinrisko kaj sinvundantaj kondutoj
sinmortigo kaj provoj sinmortigi
konsumado de tabako, alkoholo kaj aliaj narkotaĵoj
perforto kaj kontraŭleĝaj kondutoj
apero de psikiatriaj malsanoj (deprimo, angoro, manĝoperturboj, unuaj manifestiĝoj de skizofrenio ktp.)
risko de antaŭtempa gravedo

Sociaj aspektoj kaj riskoj

La seksa maturiĝo venas multe pli frue, ol la socia maturiĝo. Socia maturiĝo signifas kapablon garantii proprajn vivrimedojn kaj vivrimedojn por elteni la familion, kapablon memstare vivi en la socio kaj adaptiĝi al vivkomunumo. Kutime la socia maturiĝo dependas de klerigado, edukado, akiro de profesio, akiro de loĝloko kaj helpo de gepatroj. Aliflanke la seksa maturiĝo vekas fortegajn instinktojn de reproduktado: amo kaj seksumado, kiu foje kondukas al antaŭtempa gravedo. Antaŭtempa gravedo ne estas dezirinda pro multaj sociaj kialoj. Krom gravedo, seksumado povas konduki al seksotransdonataj malsanoj. Laŭ la moderna vidpunkto kristaliĝinta el multjara socia sperto la ĝusta vojo por eviti nedezireblajn konsekvencojn de seksumado ne estas malpermeso de seksumado, sed defendita seksumado per uzo de kondomo. Por tio estas grava la seksa edukado de gejunuloj.

Eksteraj ligiloj

Kategorio Pubereco en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)

Tanner-gradoj ĉe inoj Arkivigite je 2018-03-30 per la retarkivo Wayback Machine angle
Tanner-gradoj ĉe viroj Arkivigite je 2018-03-21 per la retarkivo Wayback Machine angle

Notoj kaj referencoj

↑ Laŭ NPIV , kie puberto ne aperas
↑ Laŭ Reta Vortaro [1]
↑ http://campus.cerimes.fr/endocrinologie/enseignement/puberte/site/html/1.html
↑ André Cherpillod, Konciza Etimologia Vortaro, UEA, 2003
↑ ^5,0 ^5,1 Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-02-08. Alirita 2016-06-12 .
↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27280474
↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27246607

[1] Laŭ NPIV , kie puberto ne aperas

[2] Laŭ Reta Vortaro [1]

[3] ttps://campus.cerimes.fr/endocrinologie/enseignement/puberte/site/html/1.html

[4] André Cherpillod, Konciza Etimologia Vortaro, UEA, 2003

[:0-5] 5,0 ^5,1 Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-02-08. Alirita 2016-06-12 .

[6] ttps://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27280474

[7] ttps://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27246607

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Homa kresko kaj disvolviĝo
Parto de serio pri

Etapoj
Zigoto Embrio Feto Bebo Infaneto Infano Preadolesko Adolesko Juna plenkreskulo Plenkreskulo Maljunulo
Biologiaj mejloŝtonoj
Fekundigo Gravedeco Nasko Marŝado Akirado de lingvaĵo Pubereco Menopaŭzo Maljuniĝado Morto
v • d • r