Ыстанбұл

Ыстанбұл
	Қала
	Ыстанбұл
	түр. İstanbul
Әкімшілігі
Ел	Түркия
Ил	Ыстанбұл
Уәли	Екрем Имамоғлы
Тарихы мен географиясы
Координаттары	41°00′36″ с. е. 28°57′37″ ш. б. / 41.01000° с. е. 28.96028° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 41°00′36″ с. е. 28°57′37″ ш. б. / 41.01000° с. е. 28.96028° ш. б. (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	667 жыл бiздiң э. д.
Бұрынғы атаулары	Византий, Жаңа Рим, Константинополь
Жер аумағы	5343 км²
Биіктігі Нум	100 м
Климаты	Субтропикалық
Уақыт белдеуі	UTC+3, жазда UTC+4
Тұрғындары
Тұрғыны	▲ 15,067,724 адам (2018)
Тығыздығы	2,900 адам/км²
Ұлттық құрамы	Түріктер
Конфессиялар	Мұсылмандар
Этнохороним	Ыстанбұлдықтар
Ресми тілі	[[Түрік тілі]]
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+90 252
Пошта индекстері	34010-34850 ; 80000-81800
Автомобиль коды	34
	ibb.istanbul
	Ыстанбұл
	Ыстанбұл шекарасы
	Ортаққордағы санаты: Ыстанбұл

Ыстанбұл (түр. İstanbul), ертеде Византий, кейіннен Константинополь — Түркияның аса ірі қаласы, негізгі сауда, өнеркәсіп және мәдениет орталығы, елдің басты портты қаласы. Бір-бірімен көпірлер және туннельдер арқылы байланысып тұрған, оны еуропалық (негізгі) және азиялық бөліктерге бөлетін Босфор бұғазының жағалауларында орналасқан. Ыстанбұл халық саны 15 миллион адам, бұл Түркия халқының 19%-ын құрайды^[2].

Халық саны бойынша, Еуропа тарихындағы алғашқы миллионер-қала. Рим, Византия, Латын және Осман империяларының бұрынғы астанасы.

Қала тарихы

Бірінші елді мекендердің іздері қаланың Азия жағында байқалған (Анадолы) және неолит дәуіріне тиесілі. Қазіргі Топкапы сарайының маңайындағы алғашқы елді мекендер қола дәуіріне жатқызылуы мүмкін. Адамдардың ең алғашқы қоныстануы б.з.д. 6700 жылға жатқызылады.

Тұрғыны

Ыстанбұл өз тарихының көп бөлігінде әлемнің ірі қалаларына кірді. Б.з.д 500 жылдары 400 000-нан 500 000-ға дейінгі халқы бар Константинополь әлемнің үлкен қаласы деген атаққа талас-тартыста өзінің ізашары Римді басып озды. XII ғасырға дейін Бағдад, Чанъань, Кайфэн мен Мерв секілді басқа ірі қалалармен халықтың тығыз қоныстанғандығы бойынша бәсекелесіп келді. Одан кейін ол ешқашан әлемнің ең үлкен қаласы бола алған емес, бірақ 1500ж.-дан 1750ж.-ға дейін Лондон басып озғанша Еуропаның ірі қаласы болып қалды.

Түрік статистикалық институтының деректері бойынша, 2014 жылдың аяғында Ыстанбұл қаласының халқы 15 029 231 адамды құрады, бұл ел халқының 18,6% -ын құрады. Басқа мәліметтерге сәйкес, сол жылы қаланың тұрғындары 14 657 434 адамды құрады. Қалалық муниципалитеттің 97-98%-ы 2007 ж. 89%-бен және 1980 ж. 61%-бен салыстырғанда қаланың жетер шегінде еді. Қала тұрғындарының 64,9% -ы (2/3) еуропалық жағында және 35,1% -ы (1/3) Азия жағында тұрады. Ыстанбұл — Еуропаның ең үлкен қаласы, бірақ еуропалық бөлігі халық саны жөнінен Мәскеуден әлі де төмен. Халық саны бойынша қала Шанхай, Бейжің, Лагостан (Чунцинді қоспағанда) кейінгі 4-ші орынды иемденсе де, ол қалалық шекаралар бойынша бар болғаны 24-ші орында және қаланың шегі агломерацияға теңдей болғандықтан қалалық агломерация бойынша 18-ші орында. Бүгінде ол Мәскеумен бірге Еуропадағы ең ірі қалалық агломерациялардың бірі және Ыстанбұл халқының жыл сайынғы 3.45% өсуі Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің жетпіс сегіздігінің ең үлкені.

ХХ ғасырдың екінші жартысында халық санының өсуі байқалды, қаланың халқы 1945 жылдан 2000 жылға дейін он есе өсті. Халық санының өсуі қала шекараларын кеңейтуге байланысты, әсіресе, 1980 және 1985 жылдар аралығында халық саны шамамен екі есе өскен. ХХ және ХХІ ғасырлардағы елеулі өсім Түркияның шығыс аймақтарынан келген мигранттарға жұмыс табуға және жақсы өмір жағдайларын қалыптастыруға мүмкіндік болды. Жетi солтүстiк және шығыс провинциялардан шыққан қала тұрғындарының саны осы провинциялардың тұрғындарынан жоғары; Ыстанбұлдың жарты миллионнан астам тұрғыны Сивас пен Кастамону провинцияларынан тұрады. Ыстанбұл әлемде қабылданған босқындар саны бойынша әлемде (559 мың адам) бірінші орынды иеленіп, түрлі елдерден келген көптеген мигранттар қаласы болды. Онда қала тұрғындарының 28% ғана туылды. Еуропа жағалауының ең көп қоныстанған аудандары, әдетте, қала орталығының солтүстік-батысында, батысында және оңтүстік-батысында орналасқан; Азиялық жағынан ең көбі — Үскүдар.

Этимология

Алғашқысы түрiк топонимының ескертуi İstanbul ([isˈtanbul] — иста́нбул, жергiлiктi айтылу ɯsˈtanbul — ыста́нбул араб және түрiк көздерде көрiнiп қалады. Атауды қанағатты ғылыми бұны түсiндiру бар болмайды. Истанбул — болған бұл болған Константинополь болған шығу болжам бар болады, бiрақ оның дәлелдердiң түзулерi, алмағанында емес, шамаланған бастапқы форманың аралығында айырмашылық және түпкi өте бұл болжамды қабылдауға болу үшiн едәуiр сол үшiн. Бұрынғы атаулар: Византий, Жаңа Рим, Константинополь.

Ресми атау: İstanbul (Ыстанбұл).

Ыстанбұлдың ғасырлар бойы әр түрлі атаулары болған. Бұл қала аттары, кент тарихының әр түрлі кезеңдеріне байланысты. Бұлардың тарихы кезеңе орай Византия, Августа Антонина, Нова Рома, Константинополис, Константиния, Исламбол және Истанбул деп аталған. Бұның сыртында моңғолдар Чакдурян, поляктар Канатория, чехтер Айлана, мажарлар Визендувар деп атаған^[3].

Тарих бойы Ыстанбұл кентіне аз уақыт ішінде көп атаулар берілген, түркілер тарапынан ортақ қабылданған және бүгінде де пайдаланылатын Ыстанбұл болатын. Бұл атау «eis tin polin» (гр. εις την πόλιν) сөз тіркестерінен келген деп саналады^[4]. Бұл тіркес грекшеден аударғанда «шаһарда», «шаһардың ішінде», «шаһардың іші» мағынасына келеді^[4]. Сондай-ақ халық арасында «н» үнді дыбыс болғандықтан, «п» дыбысы «б» дыбысына ауысқандығы айтылады^[4]. Бұл мағынадағы Истанбул сөзінің тегі көптеген дереккөздерінде көрсетіледі. Б.з. 2-ші жүзжылдығынан армян дереккөздерінде Станбол не Стинбол формасында шаһар аты аталады, түрікшеге бұл осы тілден енген сөз болуы мүмкін^[5]. Халук Тарканның зерттеулері бойынша "ыстанбұл" сөзінің арғы тегі грек немесе армянша емес, түрікше болған, және "astan bolıq" дегеннен шыққан. Бұл ескі түрікшеде "кеңістік", "Тәңір қаласы" деген келеді. Түбірі ретінде As/qan (Тәңір қаласында тұрушы) сол заманда өсіп өнген Астан деген адам болған және хеттин тіліне стан деп енген. "Bolıq" cөзі кент дегенді білдіреді және бұл мағына бүгінгі күнде Болу, Гелиболу, Хайраболу, Ынеболу, Ниыболу, Сафраболу және Тиреболу сияқты мысалдарын келтірген болады. Бұл екі сөз "Astan-bolıq" бізге "аспан қаласы" деген мағына береді^[6]. Осман заманында қолданылған аттар әр түрлі болғанымен орталық шаһар сөзі бүкіл ел аумағында өзгермеген. Осман империясы заманынан Ыстанбұл қаласына мұраға қалған жоғарғы әкімшілік басқармасы орналасқан қала, сол заманнан солай аталып келе жатыр. Рим басқыншылығы астында болған қаланың провинциясы Тракия, ол Битинияның Анадолы жағы болған^[7].

Византия

Византий (грекше: Βυζάντιον, латынша: Byzantium), Ыстанбұлдың белгілі алғашқы атауы. Б.з.д 667 жылы Ежелгі Грекиядағы Мегара шаһарынан орын тепкен дорилік гректер бүгінгі күнгі Ыстанбұл орнындағы бекіністің негізін қалаған және жаңа бекініске Визас немесе Византтың (грекше: Βύζας немесе Βύζαντας) патшасының құрметіне Byzantion атауын берген^[8]^[9].

Біздің заманымыздың 1 жүзжылдығына дейін аталған, Byzantium, шынайы атауы Byzantion Римдіктер басып кірген соң олардың тарапынан латындандырылды.

Аугуста Антонина

Аугуста Антонина, 3 жүзінші жылдың басында Рим императоры Септимус Северустың ұлы Антониус (кейінгі Рим императоры Каракалла) құрметіне қала атауы қысқа уақытқа аталды.^[10]

Нова Рома

330 жылы Рим императоры Константин I тарапынан Рим империясының астанасын болып жарияланған соң, қалаға латынша «Жаңа Рим» деген мағына беретін Нова Рома (грекше: Νέα Ρώμη, Nea Roma) атын қойды және бұл атты қанша көтермелеуге тырысқанымен бұл атау аса қабылдана қоймады.^[11]

Ортақ ұсыныс

Ыстанбұлдың еуропалық бөлігі азиялық бөлігімен Византия көпірі арқылы (ұзындығы 1560 м) және паромдармен байланысады. Ыстанбұл мемлекеттің ең ірі сауда-қаржы, өнеркәсіп, мәдени және ғыл. орталығы. Елдің өнеркәсіп өнімінің 60%-ын береді. Мұнда машина жасау, химия, цемент, дәмді тағамдар, жеңіл (тоқыма, аяқ киім, тігін), жиһаз, қағаз, әйнек өнеркәсібі жақсы дамыған. Қалада 3 университет, экономика және сауда академиясы, мәнерлі өнер және кескіндеме, археологиялық музей, қышқалдары музейі, муниципалдық музей, т.б. бар. Қала алғашында (330 – 1453) Рим императоры Константиннің құрметіне Константинополь деп аталды. 395 – 1453 жылы Византия мемлекетінің, 1453 – 1918 жылы Осман сұлтандығының, 1918 – 1923 жылы Түркияның астанасы болды. Ыстанбұлда көне ескерткіштер өте көп. Олар үш дәуір сәулет ескерткіштерінен тұрады. Византия кезеңінен қалған император сарайлары мен ғибадатханалары, қасиетті Ирина, Айя София музей ғимараты (іргетасы 325 жылы қаланған), қасиетті Килисе – Димаси (11 ғасырдың 2-жартысы) шіркеуі сақталған. Сонымен қатар ортағасырлық түрік өнерінен Анадолухисары, Румелихсары (1452), Едлкуле (1457) қамалдары; Шахзаде (1548), Фатих – Исами, Баязит, Сулеймание (1550 – 1557), Енисали, Ахмадие (Көгілдір мешіт, 1609 – 1617) мешіттері сақталған. Қазір музей саналатын Топкана сұлтанның кешен-сарайы (15 – 19 ғасырлар), т.б. көптеген кесенелер мен фонтандар қала сәулетінің құрамдас бөлігі болып табылады. 18 ғасырдан Ыстанбұл сәулетіне Батыс Еуропа стилі ене бастады. Қазіргі заманғы ірі қоғамдық ғимараттар да бой көтерді. Қаладағы тарихи орындарды біріктіретін Ататүрік атынд. мәдени орталық, т.б. мәдени, денсаулық мекемелері бар.

География

Ыстанбұл төбелі жерде Түркияның солтүстік-батысында орналасқан. Қаланың алаңы — 1 538, 77 км². Қаланың координаттары — 41°00′ с. е. 29°00′ ш. б. / 41.000° с. е. 29.000° ш. б. / 41.000; 29.000 ^(G) ^(O) ^(Я). Ыстанбұл Босфор бұғазында үстiнде жатырады.

Әкімшілік бөлінісі

Ыстамбұлдың тарихи аудандары

Еуропа: Айвансарай, Ақсарай, Байрампаша, Бақыркөй, Балат, Бебек, Бешікташ, Беязыт, Ғазиосманпаша, Галата, Долмабахче, Йешілкөй, Зейтінбұрны, Кяғытхане, Қапалы Чаршы, Вефа, Джибали, Зейрек, Қабаташ, Қасымпаша, Лалелі, Ортакөй, Пера, Сарыйер, Сұлтанахмет, Сулыкуле, Тақсим, Фатих, Фенер, Шұқыржұма, Шишлі, Еминөңі, Эйүп.

Азия:

Қадыкөй
Үскідар

Ыстамбұлдың бас сауда көшесі — Истиқляль
Тақсим алаңы
Сұлтанахмет алаңы
Левент ауданындағы тұман

Климат

Ыстанбұл субтропиялық ауа райының аймағының шетiнде орналасады, дегенмен сонымен бiрге солтүстiктен ызғырықтарының ықпалы бар болады. +3 аралығында температура Ыстанбұлда қыстыгүнi орташа және 9 C. Қыс салқын және дымқыл. Ыстанбұлдағы температураның төменгi жұқа тақтайшасы егдеге төменде 0 C орташа 21 күндерi жидиды. Әрбiр дерлiк қар қыстыгүнi түсiп қалады. Ауа райы бойынша жазғытұрым және күз жағымды жұмсақ, бiрақ бейiм қатты температура айырымдарына. Ыстанбұлда жазды күнi салыстырмалы ыстық, орташа температура 19 C 28 C ке, биiк ауа ылғалдылықтың мерзiмдерiнде болады. Қаладағы қақтама дегенмен сирек болады, және температураға өте сирек 35 C және одан жоғары жетедi. Тұнбалардың 850 мм, 123 жаңбырлы күндерге жуық шамамен дәл келетiн жауындардың түрiнде жылда орташа түсiп қалады.Қала егде, жазды 2000 сағаты күн болады. Жылдық орта мөлшердегi салыстырмалы ылғалдық әрдайым биiк, орташа 71 шамасында,

Ай	Ыстық		Суық		Жаңбыр күндер	Ашық күндер
Ай	орта	Абсолют	орта	Абсолют	Жаңбыр күндер	Ашық күндер
Қаңтар	9	19	3	$-$ 13	18	2.6
Ақпан	9	24	2	$-$ 16	15	3.3
Наурыз	11	27	3	$-$ 11	14	4.4
Сәуір	16	33	7	$-$ 2	9	6.6
Мамыр	21	34	12	2	8	8.9
Маусым	26	37	16	6	5	10.8
Шілде	29	39	18	11	4	11.7
Тамыз	29	41	20	10	3	11.3
Қыркүйек	25	38	15	6	6	8.5
Қазан	21	33	12	3	10	6.2
Қараша	15	27	9	$-$ 7	13	4.6
Желтоқсан	11	22	5	$-$ 12	17	2.3

Өнеркәсіп

Ыстанбұлдың дамыған әртараптандырылған саласы бар. Экономика негізінен машина жасау, соның ішінде кеме жасау, химия, цемент, тамақ, жарық, баспа, электрлік, ағаш өңдеу, қағаз және шыны өнеркәсібі, сауда және туризмге негізделген. Сонымен қатар, зәйтүн майы, темекі, көлік құралдары, электроника және т.б. Экономиканың негізінен жоғары қосылған құны жоғары тауарлар өндіретініне қарамастан, көптеген аз құны қосылған тауарлар белсенді түрде шығарылып, одан да көп көрінеді. Бұл кәдесыйлар, түрік тәттілері, орташа сапалы киім, ұлттық костюмдер және тағы басқалар. Жалпы қалалық ЖІӨ-нің 26%-ы ғана болса да, олардың 80%-ы экспортқа тиесілі.^[12]

Қаржылық орталық

Ыстанбұл қор биржасы — бұрынғы Ыстанбұл Алтын Биржасы мен Түрік Мердігер Биржасын біріктіретін жалғыз қор биржасы, елдің негізгі банктеріне, шетелдік сақтандыру компанияларына және агенттіктеріне негізделген.^[13] Ескі биржа Осман империясы кезінде, 1866-шы жылы құрылған. Ескі айырбастау 1866-шы жылы Осман империясының күндерінде құрылды. 19-шы және 20-шы ғасырдың басында, Галатада орналасқан Банкалар көшесі (Банковая көшесі) бүкіл Осман империясының қаржы орталығы болды,^[14] мұнда Түркиядағы алғашқы биржа орналасқан. 1990-шы жылдарға дейін Түрік банктерінің басым бөлігі Левент және Маслак облыстарында (ағылшын тілінде) заманауи биік ғимараттарға көшкен кезде,^[15] көшелер елдегі ең маңызды қаржылық орталық болып қала берді 1995-ші жылы Ыстанбұл қор биржасы қазіргі ғимаратына көшті Сарыер Бүгінгі күні Ыстанбұлда тағы бір ірі бизнес орталығы — Аташехир салынды.^[16]

Галерея

Айя София
Топкапы сарайы
Еребатан цистернасы
Қыз мұнарасы
Румелихисар
Гранд базар
Тоннель
Сұлтанахмет мешіті
Феодосий қабырғалары

Бауырлас қалалары

Дереккөздер

↑ The Results of Address Based Population Registration System, 2017. Turkish Statistical Institute (1 February 2018). Тексерілді, 1 ақпан 2018.
↑ https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=The-Results-of-Address-Based-Population-Registration-System-2021-45500&dil=2 Түркия Статистка Институты (ағылшынша). 31 желтоқсан 2021.
↑ İstanbul Efsaneleri, Kitapçık, Focus Dergisi Eki, Temmuz 2005, 38 Sayfa
↑ ^a ^b ^c Үлгі:Web kaynağı(WebCite®)
↑ Үлгі:Kitap kaynağı
↑ Үлгі:Dergi kaynağı
↑ Үлгі:Web kaynağı (ағылш.) (WebCite®)
↑ Үлгі:Dergi kaynağı
↑ Үлгі:Harvnb
↑ Necdet Sakaoğlu (1993). "İstanbul'un adları". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Türkiye Kültür Bakanlığı.
↑ Үлгі:Harvnb
↑ Dış Ticaretin Lokomotifi İstanbul (түрік.). NTV-MSNBC (13 ақпан 2006). Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 маусым 2013. Тексерілді, 28 наурыз 2012.
↑ Bilgic, Taylan Istanbul Opens New Bourse as Erdogan Seeks to Build Finance Hub. Bloomberg News (5 сәуір 2013). Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 маусым 2013. Тексерілді, 14 сәуір 2013.
↑ History of the Bank. The Ottoman Bank Archives and Research Centre. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 наурыз 2012.
↑ Milestones in ISE History. Istanbul Stock Exchange (2012). Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 тамыз 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 наурыз 2012.
↑ Mark Bentley & Benjamin Harvey Istanbul Aims to Outshine Dubai With $2.6 Billion Bank Center (17 қыркүйек 2012). Тексерілді, 5 мамыр 2013.

Тағы қараңыз

Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ыстанбұл
Түркия

[Population_of_Turkey-1] The Results of Address Based Population Registration System, 2017. Turkish Statistical Institute (1 February 2018). Тексерілді, 1 ақпан 2018.

[2] ttps://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=The-Results-of-Address-Based-Population-Registration-System-2021-45500&dil=2 Түркия Статистка Институты (ағылшынша). 31 желтоқсан 2021.

[3] İstanbul Efsaneleri, Kitapçık, Focus Dergisi Eki, Temmuz 2005, 38 Sayfa

[Nişanyan,_Taraf-4] Үлгі:Web kaynağı(WebCite®)

[İ.İ.E._isim-5] Үлгі:Kitap kaynağı

[A.D.-6] Үлгі:Dergi kaynağı

[Bithynia-7] Үлгі:Web kaynağı (ағылш.) (WebCite®)

[8] Үлгі:Dergi kaynağı

[9] Үлгі:Harvnb

[10] Necdet Sakaoğlu (1993). "İstanbul'un adları". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi. Türkiye Kültür Bakanlığı.

[11] Үлгі:Harvnb

[12] Dış Ticaretin Lokomotifi İstanbul (түрік.). NTV-MSNBC (13 ақпан 2006). Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 маусым 2013. Тексерілді, 28 наурыз 2012.

[13] Bilgic, Taylan Istanbul Opens New Bourse as Erdogan Seeks to Build Finance Hub. Bloomberg News (5 сәуір 2013). Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 маусым 2013. Тексерілді, 14 сәуір 2013.

[OBM-14] History of the Bank. The Ottoman Bank Archives and Research Centre. Басты дереккөзінен мұрағатталған 13 сәуір 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 наурыз 2012.

[15] Milestones in ISE History. Istanbul Stock Exchange (2012). Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 тамыз 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 28 наурыз 2012.

[Bloomberg2013-16] Mark Bentley & Benjamin Harvey Istanbul Aims to Outshine Dubai With $2.6 Billion Bank Center (17 қыркүйек 2012). Тексерілді, 5 мамыр 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]