Jaworze (województwo śląskie)

Jaworze (niem. Ernsdorf, cz. Javoří) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie bielskim, siedziba gminy Jaworze (obejmującej tylko tę miejscowość), na Śląsku Cieszyńskim. Powierzchnia wynosi 21,32 km², a liczba ludności 7299, co daje gęstość zaludnienia równą 342,4 osób na km².

Jaworze

wieś
Pałac w Jaworzu
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	bielski
Gmina	Jaworze
Liczba ludności (2018)	7299
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	43-384
Tablice rejestracyjne	SBI
SIMC	0055290
Położenie na mapie gminy Jaworze Jaworze
Położenie na mapie Polski Jaworze
Położenie na mapie województwa śląskiego Jaworze
Położenie na mapie powiatu bielskiego Jaworze
49°47′29″N 18°56′53″E
Strona internetowa

Siedziba Urzędu Gminy w Jaworzu

Glorieta na wierzchołku wzgórza Goruszka

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jaworze. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim. Przez Jaworze kursuje Komunikacja Beskidzka. W pobliżu granicy Bielska-Białej z Jaworzem kursują linie nr 7 i 16 z MZK Bielsko-Biała. Natomiast centralnie do Jaworza kursują linie 121 i 122 Komunikacji Beskidzkiej.

Mieści się tu Parafia Ewangelicko-Augsburska. Jej proboszczem w latach 1960–1995 był ks. radca Ryszard Janik. Na terenie miejscowości funkcjonuje również zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego.

Części miejscowości

Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju odnotowuje następujące części składowe gminy Jaworze:

• Błatnia (osada)
• Jaworze (wieś)
  • Grabka (identyfikator: 0055366)
  • Jaworze Dolne (0055308)
  • Jaworze Górne (0055314)
  • Jaworze Nałęże (0055320)
  • Jaworze Średnie (0055337)
  • Pelchrim (0055343)

Historia

przed 1300

Jaworze jest jednym z najstarszych punktów osadniczych na Pogórzu Śląskim u podnóży Beskidu Śląskiego. Ślady obozowiska ludności z epoki kamiennej, z okresu ok. 9 tys. lat p.n.e., znaleziono w Nałężu, w południowej części wsi. Na szczycie Młyńskiej Kępy, w dolnej części wsi, archeolodzy odnaleźli pozostałości osady z wczesnej epoki żelaza (VIII-V w. p.n.e.), zamieszkiwanej przez ludność kultury łużyckiej. Inne ślady prehistorycznego osadnictwa stwierdzono na wzgórzu zwanym gwarowo Zómczysko, na terenie współczesnego zespołu sanatoryjnego. Po dłuższej przerwie osadnictwo powróciło tu w średniowieczu. Jaworze zostało trwale osiedlone najpóźniej pod koniec XIII w., prawdopodobnie osadnikami przybyłymi z terenów Niemiec.

1300–1500

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna około 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu, w postaci item in Javorse. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania (na tzw. surowym korzeniu), co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową). Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 r. piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od roku 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).

Według tradycji budującej się wsi nazwę Jaworze, wziętej od nazwy drzewa jawor (Acer pseudoplatanus), nadała Wiola, córka księcia Mieszka cieszyńskiego.

• 1369 – książę cieszyński Przemysław I Noszak przejeżdżał przez Jaworze udając się do Łowicza na spotkanie z królem Kazimierzem Wielkim i Ludwikiem Węgierskim, gdzie wystąpił jako sojusznik Polski w przygotowanej wojnie o przyłączenie Śląska do Polski.
• 1410 – Bolesław I cieszyński ze swoim wojskiem drogą przez Jaworze ruszył pod Grunwald
• 1434 – pierwsze zapisane w dokumentach nazwisko właściciela – Mikołaj von Arnsdorf
• 1440 – zapis w księgach Uniwersytetu Jagiellońskiego imienia pierwszego studenta z Jaworza – Jan syn Andrzeja

1500–1800

• 1572 – powstało państwo bielskie, do którego zostało włączone Jaworze, podzielone odtąd na trzy dzielnice: Jaworze Dolne, Jaworze Górne i Jaworze Średnie, należące do trzech właścicieli: Jana, Melchiora i Aleksandra Jaworskich. Kolejnymi właścicielami Jaworza byli Piotr Górecki (1613–1631), Jan Bludowski do 1654, Centnerowie, Schlickowie, Starzyńscy, Klochowie
• 1654 – Habsburgowie przejęli Jaworze wraz z Księstwem Cieszyńskim
• 13 sierpnia 1683 – tzw. drogą solną przez Jaworze w kierunku Cieszyna przemaszerowała pod dowództwem hetmana Mikołaja Sieniawskiego część armii polskiej zmierzającej pod Wiedeń
• 1701 – hrabia Arnold Leopold Laszowski (Laschowski) nabył Jaworze Dolne od hrabiego Ferdynanda Henryka Sobka
• 1752 – Jaworze weszło w skład nowo powstałego księstwa bielskiego
• 1759 – syn Arnolda, Jerzy Ludwik Laszowski, kupił Jaworze Górne, później Średnie. Po jego śmierci wieś przejęła córka Julia, następnie jej brat Jerzy Adam, potem mąż Julii – Arnold Saint-Genois
• 1772 – przez Jaworze uciekała do Cieszyna tzw. „generalność” konfederatów barskich z marszałkiem Michałem Janem Pacem i biskupem Adamem Krasińskim. Do tej generalności przedzierał się tajny kurier spod Baru – Józef Wybicki, późniejszy autor hymnu narodowego.
• 1782 – wybudowano kościół ewangelicki
• 1798 – na wierzchołku wzgórza Goruszka (411 m.), znajdującym się w centrum Jaworza, baronowie Saint Genois d’Anneaucourt, ówcześni właściciele tej miejscowości, wybudowali glorietę. Na tę datę budowy wskazuje napis „1798” wyryty pod dachem na jednej z kolumn. W roku 2003 przeprowadzono remont kapitalny gloriety i uporządkowano rozległy park.

1800–1900

• 1802 – wybudowano kościół katolicki
• 1813 – pod Lipsk, w swoją ostatnią drogę przez Jaworze jechał książę Józef Poniatowski z resztkami wiernych ułanów, wśród których był Kazimierz Brodziński zachwycający się w swoich pamiętnikach porządkiem, czystością, oświatą i przywiązaniem do polskości ludu cieszyńskiego.
• 1862 – Śląski Urząd Krajowy w Opawie zatwierdził Jaworze jako uzdrowisko. Maurycy Saint Genois i jego syn Filip wybudowali pomieszczenia uzdrowiskowe i otworzyli atrakcyjny przypałacowy park dla kuracjuszy. Pierwszym znanym kuracjuszem leczącym się tutaj był Karol Szajnocha.
• 1870–1890 Jaworze rozkwitło jako uzdrowisko. Leczono w nim choroby układu oddechowego, pokarmowego, nerwowego oraz krążenia. Odkrywcą i propagatorem Jaworza jako uzdrowiska był Wincenty Pol. Wraz z Polem w Jaworzu przebywali m.in. malarz Aleksander Kotsis oraz profesor Fryderyk Skobel. Gościł też w uzdrowisku Jan Karłowicz.
• 1873 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
• 1888 – 1 czerwca otwarto linię kolejową Cieszyn – Bielsko jako część Kolei Miast Morawsko-Śląskich; powstała stacja na obrzeżu Jaworza i Jasienicy

• 1896 – wakacje spędziła tutaj Maria Konopnicka.
• koniec XIX wieku – materiały do pracy o kościołach drewnianych na Śląsku zbierał w Jaworzu ks. Józef Londzin.

Ilustracja Jaworza przed 1905 rokiem

od 1900

• 1900 – według austriackiego spisu ludności w 258 budynkach w Jaworzu na obszarze 2213 hektarów mieszkało 2289 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 103,4 os./km². Z tego 1127 mieszkańców było (49,2%) ewangelikami 1126 (49,2%) katolikami, a 36 (1,6%) wyznawcami judaizmu, 2135 (93,3%) było polsko-, 133 (5,8%) niemiecko- a 14 (0,6%) czeskojęzycznymi. Z 2289 osób 907 mieszkało w Jaworzu Dolnym, 693 w Jaworzu Średnim, 398 w Jaworzu Górnym, 193 w Nałężu, 75 na Błatni, a 23 na Pelchrimiu.
• 1902 – założono szkołę w Jaworzu-Nałężu.
• 1906 – Jaworze kupił hrabia Jan Larisch. Utrata statusu uzdrowiska.
• 1910 – otwarto polską szkołę w Jaworzu Średnim; Kolejny spis, w porównaniu do roku 1900 liczba budynków wzrosła o 15 a mieszkańców zmalała o 47.
• 1918 – część budynków i urządzeń zdrojowych przejął dr Zygmunt Czop i kontynuował tradycje uzdrowiskowe.
• Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 11 kompanii w Bielsku.
• 1927–1930 – Jerzy Czop, syn Zygmunta, wybudował nowy zakład leczniczy. Zakład ten działał do wybuchu II wojny światowej. Przebywała tutaj wielokrotnie Maria Dąbrowska, przebywali i leczyli się Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Stanisław Ligoń, Mira Zimińska-Sygietyńska, Zofia Kossak-Szczucka, Gustaw Morcinek, Stanisław Stempowski oraz Jan Parandowski, który tutaj kończył pisać „Dysk olimpijski”. Przyjeżdżali tu później pisarz Jerzy Zawieyski, poetka Janina Siwkowska, kompozytor i publicysta Stefan Kisielewski (słynny „Kisiel”) oraz matematyk Wacław Sierpiński. Uzdrowisko odwiedził też Melchior Wańkowicz, który w książce Ziele na kraterze z humorem przedstawił reguły obowiązujące kuracjuszy w zakładzie doktora Czopa. W Jaworzu miał willę premier Janusz Jędrzejewicz, przyjeżdżał też jego brat – minister oświaty profesor Wacław Jędrzejewicz. Bywali tu i inni ówcześni ministrowie, Julian Eberhardt i Władysław Zawadzki, a także były premier Ignacy Daszyński oraz Jan Piłsudski – brat marszałka Józefa. Jednym ze stałych gości odwiedzających uzdrowisko był polski geolog, zajmujący się głównie budową geologiczną Karpat, prof. Władysław Szajnocha, który w 1928 r. umarł w Jaworzu i został pochowany na jaworzańskim cmentarzu katolickim, a następnie spoczął w rodzinnym Lwowie na Cmentarzu Łyczakowskim.
• 1945 – w lutym na potoku Szerokim w Jaworzu zatrzymał się front, na stokach Ostrego i Bucznika toczyły się ciężkie walki, w drugiej połowie miesiąca ludność Jaworza została ewakuowana do Bielska, Nałężanie uchodzili w stronę Skoczowa i Cieszyna. Mieszkańcy powrócili do swoich gospodarstw w kwietniu, ponieśli jednak wielkie straty w inwentarzu, wiele gospodarstw zostało splądrowanych i zniszczonych. Wielkim problemem sanitarnym były zwłoki zarówno niemieckich jak i radzieckich żołnierzy zalegających w jaworzańskich lasach. Żniwo zbierały miny pozostawione przez wycofujących się Niemców, których ofiarami padło kilku jaworzan, w tym dzieci.
• Po wojnie tradycje uzdrowiskowe kontynuował Beskidzki Zespół Leczniczo Rehabilitacyjny w Jaworzu. Jego pierwszą dyrektorką była dr med. Maria Niżegorodcew, która skupiła zespół polskich specjalistów do walki z gruźlicą płuc. Pracowali tutaj profesorowie: S. Grochmak, Fr. Groer, M. Ciećkiewicz i S. Hornung. Wypracowane tu metody leczenia zostały rozszerzone na cały kraj.
• 1956 - otwarto kino w Jaworzu na tzw. Szlauerówce.
• 1978 – zamknięto szkołę w Jaworzu Nałężu.
• 2014 – otwarto Muzeum Fauny i Flory w Jaworzu.
• 2023 - w wypadku w czasie podróży służbowej do włoskiego Calighari zginął wójt Jaworza, Radosław Ostałkiewicz.

Zabytki

• Pałac z końca XVIII wieku z parkiem o powierzchni 6 ha; budynek bramny wraz z bramą, dwie oficyny przypałacowe;
• Zespół kościoła ewangelickiego przy placu Kościelnym 25, kościół z roku 1782 r., obok kościoła plebania z końca XVIII w., szkoła ewangelicka (obecnie dom parafialny) z roku 1831, budynek gospodarczy z roku 1780, cmentarz z drugiej połowy XIX wieku, dom przedpogrzebowy z roku 1880.
• Kościół katolicki pw. Opatrzności Bożej z lat 1800–1802, później dwukrotnie rozbudowany; obok cmentarz z klasycystycznym mauzoleum Laschowskich i płytami nagrobnymi członków rodziny Saint-Genois z XIX w.;
• zabudowania tzw. Dolnego Dworu u podnóży Młyńskiej Kępy;
• murowane budynki XIX-wieczne tzw. Górnego Folwarku przy ulicy Wapienickiej
• glorieta z 1798 r. na wzgórzu Goruszka.
• dawna szkoła i plebania katolicka przy ulicy Pałacowej 27 z 1831 roku.

Nieistniejące już budynki

• Willa „Marya” – zniszczony podczas niemieckiej okupacji.
• Basen publiczny, w którego miejscu znajduje się teraz boisko.
• Willa premiera Janusza Jędrzejewicza zburzona przez wojska radzieckie w 1945.

Zakład wodoleczniczy i borowinowy. Willa „Marya”

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół ewangelicko-augsburski w Jaworzu

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór w Jaworzu
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia w Jaworzu
• Kościół Rzymskokatolicki – Parafia Opatrzności Bożej

Komunikacja

Miejscowość obsługiwana jest przez linie 121, 122, 123, 124, 125, 126 Komunikacji Beskidzkiej.

Jaworze położone jest na szlaku linii kolejowej nr 190, łączącej Bielsko-Białą z Cieszynem. Na granicy z Jasienicą zlokalizowana jest nieczynna stacja kolejowa Jaworze Jasienica. Na odcinku tym przewozy pozostają zawieszone od 10 stycznia 2009. Planowane jest przywrócenie ruchu kolejowego na trasie w ramach projektu Rewitalizacja linii kolejowej nr 190 na odcinku Skoczów – Bielsko-Biała jako niezbędny element połączenia Śląska Cieszyńskiego z Krakowem (Cieszyn – Skoczów – Bielsko-Biała – Wadowice – Kraków).

Kultura

Muzeum Fauny i Flory Morskiej i Śródlądowej

Amfiteatr w Jaworzu

Działalnością kulturalną na terenie wsi zajmuje się powstały w 2004 Ośrodek Promocji Gminy Jaworze. Zajmuje się on pracą na rzecz rozwoju kultury, sztuki, jak również zachowania dziedzictwa kulturowego. Prowadzi szereg imprez cyklicznych, jak również zajęcia i warsztaty. Odbywają się spotkania, koncerty, konkursy oraz obchody świąt narodowych, pod jego egidą działa także kino letnie.

Ośrodek Promocji Gminy Jaworze prowadzi także Galerię Sztuki na Zdrojowej, działającą od 2008 i organizującą wystawy, wernisaże, warsztaty, spotkania i prelekcje, a także pokazy filmów i koncerty. W siedzibie galerii działa Punkt Informacji Turystycznej.

Przy miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej od jesieni 2003 funkcjonuje Zespół Regionalny „Jaworze”, przedstawiający folklor Śląska Cieszyńskiego. Występuje w kraju i za granicą, bierze udział w konkursach i przeglądach zespołów. Jest on również współorganizatorem licznych imprez prezentujących kulturę ludową regionu.

W 2003 powstała Orkiestra Dęta „Glorietta”, występująca podczas miejscowych uroczystości, czy obchodach rocznic narodowych. Uczestniczy w konkursach i festiwalach.

Przy ul. Wapienickiej działa Muzeum Fauny i Flory Morskiej i Śródlądowej. Powstało w 1969 i początkowo jego siedziba znajdowała się w budynku Szkoły Podstawowej nr 2, w 2014 zbiory zostały przeniesione do nowo wybudowanego obiektu. Prezentuje zbiory z zakresu fauny i flory wodnej, współpracuje z Instytutem Biologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.

Edukacja

Szkoła Podstawowa nr 1

Przedszkola

• Publiczne Przedszkole Samorządowe nr 1.
• Publiczne Przedszkole Samorządowe nr 2.

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marii Dąbrowskiej.
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. gen. broni Stanisława Maczka.

Od 1902 do 1978 roku istniała także Szkoła Podstawowa nr 2 w Jaworzu Nałężu.

Sport i rekreacja

Na terenie Jaworza działa klub piłkarski GKS „Czarni” Jaworze, który obecnie występuje w Bielskiej Lidze Okręgowej. Największymi sukcesami klubu są mistrzostwa Klasy A w sezonach 2013/2014 oraz 2016/2017.

W Jaworzu działają również kluby ŁKS „X-10” Jaworze oraz UKS „Dziesiątka” Jaworze, święcące sukcesy w łucznictwie sportowym.

Turystyka

Widok na Beskid Śląski z Jaworza Dolnego

Przez miejscowość przechodzą następujące trasy rowerowe:

• Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń
• niebieska trasa rowerowa nr 12 – Jaworze – Górki Wielkie – Ustroń (22 km)
• czerwona trasa rowerowa nr 192 – Strumień – Jaworze

a także piesze szlaki turystyczne:

• Jaworze – Przykra (Beskid Śląski) – Błatnia – Klimczok
• Jaworze Nałęże – Wielka Cisowa – Błatnia (do 2010 r. szlak zaczynał się w Jasienicy i biegł do Nałęża przez Biery)
• Aleksandrowice-Wapienica-Jaworze-Jasienica-Międzyrzecze Górne

Bibliografia

• Jadwiga Roik: Dzieje Jaworza na przestrzeni wieków. Jaworze: Wydawnictwo Regio, 2010. ISBN 978-83-930726-0-6. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Jaworza
• Jaworze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 531 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona