Alfabet arabski

Alfabet arabski

Alfabet arabski – pismo będące abdżadem, używane do zapisu języka arabskiego, a także innych języków. Powstało z nabatejskiej odmiany pisma aramejskiego. Rozpowszechnione w krajach muzułmańskich.

Historia

Najstarsze zapiski pochodzą z IV wieku n.e. (inskrypcje z Rammu i An-Namara). Istnieje wiele odmian pisma arabskiego. Do najważniejszych należą pismo kwadratowe (kufickie) i okrągłe (naschi).

Początkowo pismo arabskie istniało w dwóch formach, pisma monumentalnego służącego do zapisu Koranu (maszk) i pisma kancelaryjnego. W X wieku wezyr abbasydzki Ibn Mukla (886–940) opracował proporcje pisma arabskiego kancelaryjnego oparte na proporcjach koła i kwadratu wytyczanych trzcinką i cyrklem (pismo naschi).

Z pisma naschi rozwinęły się odmiany pisma o okrągłych kształtach:

• suls – używany głównie w kancelariach, charakteryzujący się mocnym wydłużeniem liter; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie wykorzystywany w inskrypcjach zdobiących budowle sakralne;
• muhakkak – zbliżony do suls, częstszy w zachodniej części świata muzułmańskiego;
• rihani;
• ruka.

Pismo monumentalne maszk przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy w odmianę o kwadratowym zarysie (pismo kufickie, dukt kufi). Stosowane było do zapisu tekstów religijnych, jako motyw dekoracyjny było obecne w architekturze, na naczyniach i tkaninach. W Maghrebie stosowana była odmiana pisma, wywodząca się z form kwadratowych (pismo maghrebskie). W Iranie powstało m.in. pismo talik („zwisające”), którego od XII wieku używano w poezji i ceramice. Pod koniec XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził modyfikacje, tworząc nasta'liq, które rozpowszechniły się w Turcji i Indiach. Na początku XVI wieku w Turcji powstało pismo diwani (kancelaryjne), a w XVII wieku szekaste („łamane”), charakteryzuje się mocnym ściśnięciem liter przy jednoczesnym zaznaczeniu ich łuków, przez co pismo to jest czytelne tylko dla wyjątkowo wprawnego czytelnika.

Zasady zapisu

Pismo zapisywane jest z prawa na lewo. Ma 18 podstawowych znaków, które po uzupełnieniu jedną, dwiema lub trzema kropkami tworzą 28 liter oznaczających spółgłoski oraz samogłoski długie i dyftongi. Samogłoski krótkie są w piśmie arabskim pomijane, dlatego jest ono klasyfikowane jako abdżad. Czasami stosuje się jednak na ich oznaczenie dodatkowe znaki samogłoskowe (w arabskich elementarzach i w Koranie).

Litery mogą mieć różne formy w zależności od pozycji w wyrazie (początkowej, środkowej, końcowej albo izolowanej).

Dekoracyjne zapisywanie wersów Koranu doprowadziło w ciągu ponad 1400 lat do powstania wielu szkół kaligrafii. W świecie arabskim kaligrafia uznawana jest za jedną z najwyższych form sztuki. Ma szczególne znaczenie, ponieważ przekazuje treść Koranu – świętej księgi islamu.

Litery arabskie oraz transkrypcja i transliteracja

Litery arabskie wraz z transliteracją ISO oraz transkrypcją polską i IPA

Litera arabska				Transkrypcja / transliteracja
postać izolowana	postać końcowa	postać środkowa	postać początkowa	transkrypcja polska	transliteracja ISO	transkrypcja IPA	nazwa
ا‬	ـا‬			a	ā	[aː], [ʔ]	Alif
ب‬	ـب‬	ـبـ‬	بـ‬	b	b	[b]	Bāʾ
ت‬	ـت‬	ـتـ‬	تـ‬	t	t	[t]	Tāʾ
ث‬	ـث‬	ـثـ‬	ثـ‬	t	ṯ	[θ]	Ṯāʾ
ج‬	ـج‬	ـجـ‬	جـ‬	dż	ǧ	[dʒ]	Ǧīm
ح‬	ـح‬	ـحـ‬	حـ‬	h	ḥ	[ħ]	Ḥāʾ
خ‬	ـخ‬	ـخـ‬	خـ‬	ch	ẖ	[x]	Ḫāʾ
د‬	ـد‬			d	d	[d]	Dāl
ذ‬	ـذ‬			z	ḏ	[ð]	Ḏāl
ر‬	ـر‬			r	r	[r]	Rāʾ
ز‬	ـز‬			z	z	[z]	Zāy
س‬	ـس‬	ـسـ‬	سـ‬	s	s	[s]	Sīn
ش‬	ـش‬	ـشـ‬	شـ‬	sz	š	[ʃ]	Šīn
ص‬	ـص‬	ـصـ‬	صـ‬	s	ṣ	[sˁ]	Ṣād
ض‬	ـض‬	ـضـ‬	ضـ‬	d	ḍ	[dˁ]	Ḍād
ط‬	ـط‬	ـطـ‬	طـ‬	t	ṭ	[tˁ]	Ṭāʾ
ظ‬	ـظ‬	ـظـ‬	ظـ‬	z	ẓ	[ðˁ]	Ẓāʾ
ع‬	ـع‬	ـعـ‬	عـ‬	(-)	'	[ʕ]	ʿAyn
غ‬	ـغ‬	ـغـ‬	غـ‬	gh	ḡ	[ɣ], [ɡ] w wielu zapożyczeniach	Ḡayn
ف‬	ـف‬	ـفـ‬	فـ‬	f	f	[f]	Fāʾ
ق‬	ـق‬	ـقـ‬	قـ‬	q	q	[q]	Qāf
ك‬	ـك‬	ـكـ‬	كـ‬	k	k	[k]	Kāf
ل‬	ـل‬	ـلـ‬	لـ‬	l,ł	l	[l]	Lām
م‬	ـم‬	ـمـ‬	مـ‬	m	m	[m]	Mīm
ن‬	ـن‬	ـنـ‬	نـ‬	n,ń	n	[n]	Nūn
ه‬	ـه‬	ـهـ‬	هـ‬	h	h	[h]	Hāʾ
و‬	ـو‬			w,u	w, ū	[w]	Wāw
ي‬	ـي‬	ـيـ‬	يـ‬	j, i	j, ī	[j]	Yāʾ
ة‬	ـة‬			(-), t	(-), t	[a], [at]	Tāʾ marbūṭa
ى‬	ـى‬			a	à	[aː]	Alif maqṣūra

Uwaga: Litery ا‬, د‬, ذ‬, ر‬, ز‬, و‬, ة‬ i ى‬ nie są łączone w piśmie z literami występującymi po nich, nie posiadają więc formy środkowej i początkowej.

Cyfry arabskie

W piśmie arabskim używa się dwóch rodzajów cyfr: standardowych arabskich oraz tak zwanych wschodnioarabskich, używanych w Iranie (obok tych arabskich), Pakistanie oraz Indiach.

Porównanie cyfr stosowanych w Europie
z arabskimi i wschodnioarabskimi

Cyfry arabskie w Europie	Standardowe cyfry arabskie	Cyfry wschodnioarabskie
0	‏٠‎	‏۰‎
1	‏١‎	‏۱‎
2	‏٢‎	‏۲‎
3	‏٣‎	‏۳‎
4	‏٤‎	‏۴‎
5	‏٥‎	‏۵‎
6	‏٦‎	‏۶‎
7	‏٧‎	‏۷‎
8	‏٨‎	‏۸‎
9	‏٩‎	‏۹‎

Dodatkowe znaki

Hamza

Hamza nie jest zazwyczaj uznawana za literę, mimo że służy do zapisu spółgłoski, jaką jest zwarcie krtaniowe: ‏ؤ‎, ‏ئ‎, ‏إ‎, ‏أ‎, ‏ﺀ‎

Znaki samogłoskowe

Na oznaczenie samogłosek oraz końcówek deklinacyjnych istnieją w piśmie arabskim dodatkowe, zwykle nieużywane znaki. Poniżej znajduje się tabela, uwzględniające niektóre z nich:

Znaki samogłoskowe wraz z nazwą, znaczeniem i przykładami

znak	przykład	transkrypcja przykładu	nazwa	znaczenie
‏َ ‎	‏بَ‎	ba	fatha	krótkie a
‏ِ ‎	‏بِ‎	bi	kasra	krótkie i
‏ُُ ‎	‏بُ‎	bu	damma	krótkie u
‏َ ‎	‏بَا‎	bā	fatha + alif	długie ā
‏ِ ‎	‏بِي‎	bī	kasra + j	długie ī
‏ُ ‎	‏بُو‎	bū	damma + wāw	długie ū
‏ْ ‎	‏بَيْ‎	baj	sukun	brak samogłoski
‏ّ ‎	‏بَبَّ‎	babba	szadda	wydłużenie danej spółgłoski
‏ٌ , ُُ‎	‏بٌ‎	bun	nunacja; końcówka -un	I przypadek imienia w stanie nieokreślonym (podwojona damma)
‏ٍ ‎	‏بٍ‎	bin	nunacja; końcówka -in	II przypadek (podwójna kasra)
‏ً ‎	‏بَةً‎	batan	nunacja; końcówka -an	III przypadek (podwójna fatha)
‏اً‎	‏بًا‎	ban		III przypadek (podwójna fatha), z dodawaną na ogół literą alif

Ligatury

W alfabecie arabskim istnieją również ligatury. Ligatura powstająca z połączenia liter lām i ’alif (tzn. lā) jest obligatoryjna, inne (np. ‏ﷲ‎ dla Allah) można zastępować ciągiem liter.

• ‏ﻻ‎ – lā jedna z partykuł przeczących; także samodzielna jako nie (odpowiedź na pytanie ogólne)
• ‏ﻼ‎ – lā połączenie lā wewnątrz wyrazu

W innych językach

Pisma arabskiego używa się także do zapisu różnych języków w regionach zdominowanych przez islam, m.in. perskiego, urdu, kurdyjskiego, paszto, ujgurskiego, suahili (obok pisma łacińskiego), a do roku 1929 zapisywano nim także język turecki. W Azji Południowo-Wschodniej był wykorzystywany do zapisywania pewnej grupy języków austronezyjskich (m.in. malajskiego, aceh, minangkabau, bandżar, tausug i maguindanao) oraz języków ternate i tidore. Pismo arabskie (w wariancie jawi) wciąż bywa stosowane w krajach malajskojęzycznych (zwłaszcza w Brunei i Malezji), aczkolwiek w ograniczonym zakresie; zostało w ogromnej mierze wyparte przez alfabet łaciński.

W przeszłości pismo to służyło także do zapisu języków muzułmańskich narodów Kaukazu i Azji Środkowej, np. czeczeńskiego i uzbeckiego, do lat 30. XX wieku, kiedy to Rosjanie wprowadzili tam cyrylicę. Służyło również do zapisu języka polskiego czy języka białoruskiego przez Tatarów oraz języka bośniackiego (tzw. arabica).

W niektórych językach, np. perskim czy kurdyjskim, używa się czterech dodatkowych liter na oznaczenie dźwięków obcych językowi arabskiemu:

Dodatkowe litery
w innych językach

głoska	litera	nazwa
[p]	‏پ‎	pe
[t͡ʃ] (č)	‏چ‎	če
[ʒ] (ż)	‏ژ‎	że
[ɡ]	‏گ‎	gaf

W języku paszto obok liter arabskich i perskich używane są litery modyfikowane przez dodanie małego kółeczka (zwanego ‏پندك‎ pandak), oznaczające spółgłoski szczytowe: ‏ټ‎ [ʈ], ‏ډ‎ [ɖ], ‏ړ‎ [ɺ̢], ‏ڼ‎ [ɳ]. Istnieją też litery będące wariantami liter arabskich z mniejszą lub większą liczbą kropek: ‏څ‎ [ʦ], ‏ځ‎ [ʣ], ‏ښ‎ [ʂ], ‏ږ‎ [ʐ], ‏ې‎ [e] i ‏ئ‎ [-əj].

W sztuce

W krajach muzułmańskich powszechna jest sztuka kaligrafii, pismo jest także elementem zdobniczym w architekturze.

Bibliografia

• K. Alexander Adelaar, David J. Prentice, Cornells D. Grijns, Hein Steinhauer, Aone van Engelenhoven: Malay: its history, role and spread. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 673–693, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.673. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. (ang.).
• Uri Tadmor: Malay-Indonesian and Malayic languages. W: Philipp Strazny (red.): Encyclopedia of Linguistics. T. 2: M–Z. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 644–647. DOI: 10.4324/9780203319208. ISBN 978-1-57958-451-1. OCLC 55679645. (ang.).
• Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN 0277-9536. PMID: 3067356. OCLC 115847538. (ang.). 
• Holger Warnk. The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920. „Indonesia and the Malay World”. 38 (110), s. 109–134, 2010. DOI: 10.1080/13639811003665454. ISSN 1363-9811. OCLC 4839504188. (ang.). 

Linki zewnętrzne

• Lekcja 1: Alfabet arabski (pol.)
• Rozmówki arabskie - alfabet arabski - głoski alfabetu arabskiego (pol.)