Historia Żydów w Estonii
| Populacja |
4381 w 1934 |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania |
Historia Żydów w Estonii sięga XIV wieku, gdy w Tallinnie (ówczesny Rewel) osiedlili się pierwsi przedstawiciele tego narodu. Źródła podają imię lekarza Johannesa, przybyłego tu w 1333 roku z terenu Niemiec[2].
Wiadomo, że kilkudziesięciu Żydów zamieszkiwało na początku XVIII wieku w Dorpacie. Pewna liczba Żydów-rzemieślników żyła także w Rewelu[2]. Wszyscy oni musieli opuścić te tereny, gdy cesarzowa Elżbieta Romanowa wydała w 1742 ukaz o wygnaniu Żydów z Imperium[2].
Intensywne osadnictwo żydowskie datuje jednak dopiero od 1865, gdy Aleksander II wydał ukaz umożliwiający Żydom swobodne osiedlanie się w regionie. Byli to głównie Żydzi służący w armii rosyjskiej i ich potomkowie, kupcy, rzemieślnicy i przedstawiciele inteligencji[3].
Pierwsza gmina żydowska powstała w 1830 roku w Tallinnie, kolejną założono w Tartu w 1866 roku. W tych miastach społeczność żydowska wzniosła również najokazalsze synagogi: w Tallinnie w 1883 roku, a w Tartu – w 1901[3].
Żydzi mieli też swoje domy modlitwy i cmentarze w innych miastach Estonii, stworzyli swoją sieć edukacyjną. Byli też wśród studentów Uniwersytetu w Tartu, gdzie stworzyli nawet Żydowski Klub Dramatyczny (1917). Około 200 Żydów brało udział w walkach o niepodległość Estonii, z czego około 70 było ochotnikami. W dniach 11-16 maja 1919 roku odbył się Kongres Żydów Estonii. Organizacje żydowskie szybko się rozwijały, utworzono m.in. Gimnazjum Żydowskie w Tallinnie. W 1925 roku przyjęto ustawę przyznającą mniejszościom autonomię kulturalną, z której korzystali także Żydzi. W latach 30. XX wieku 100 Żydów studiowało na Uniwersytecie w Tartu, z czego 44 studiowało prawo a 18 medycynę. W 1934 roku utworzono na uczelni Katedrę Studiów Żydowskich.
Spis ludności z 1934 wykazał, iż w Estonii zamieszkuje 4381 Żydów, co stanowiło 0,4% ludności państwa. Z tej grupy w Tallinnie mieszkało 2203 Żydów, 920 przedstawicieli tego narodu odnotowano natomiast w Tartu. 57,4% Żydów zajmowało się handlem, 30,7% pracowało w przemyśle bądź było zatrudnionych w rzemiośle, 9,9% stanowili natomiast przedstawiciele wolnych zawodów. Istniał szereg żydowskich organizacji społecznych, politycznych i sportowych. Zostały one zlikwidowane po aneksji Estonii przez Związek Radziecki[2].
Żydowską ludność Estonii dotknęły, podobnie jak przedstawicieli narodowości tytularnej, represje stalinowskie. 439 estońskich Żydów zostało 14 czerwca 1941 wysiedlonych (wraz z Estończykami i przedstawicielami innych narodowości) w oddalone regiony Związku Radzieckiego. Liczba wysiedlonych stanowiła 10% całej ówczesnej żydowskiej wspólnoty Estonii[4][5][6].
22 sierpnia 1941 niemieckie wojska rozpoczęły okupację Estonii i zajęły ją w całości na początku września. Do tego czasu około 2-3 tys. estońskich Żydów (około ⅔ żydowskiej ludności Estonii) zdołało ewakuować się w głąb ZSRR[7][8][9]. Do końca 1942 praktycznie wszyscy pozostający na okupowanym terytorium miejscowi Żydzi zostali zgładzeni. W ten sposób Estonia stała się pierwszym państwem w Europie, w którym w pełni zrealizowano „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”, a sama Estonia została ogłoszona jako teren Judenfrei[10].
Według różnych danych niemieccy okupanci ogółem zamordowali od 921 do 963 estońskich Żydów[7]. Wojnę na terytorium Estonii przeżyło nie więcej niż 12 osób żydowskiego pochodzenia[11].
W drugiej połowie lat 40. do Estonii powróciło wielu Żydów spośród tych, którzy w obawie przed nadciągającymi wojskami niemieckimi ewakuowali się w odległe rejony ZSRR[3]. Od 1956 na teren Estońskiej SRR zaczęli powracać Żydzi deportowani 14 czerwca 1941. Spis powszechny z 1959 wykazał, iż w Estonii zamieszkiwało wówczas 5500 Żydów[2].
Aż do 1988 Żydzi w Estonii, podobnie jak ich pobratymcy w innych republikach Związku Radzieckiego, nie posiadali żadnych organizacji ani stowarzyszeń. Nie działała ani jedna synagoga, a obrzędu sprawowane były w ubogim domu modlitewnym. Ze względu na fakt, iż władze sowieckie utrudniały Żydom dostęp do wyższych uczelni Moskwy, Kijowa i Leningradu wielu z nich wybierało studia na uczelniach wyższych Estonii, gdzie tego typu dyskryminacja nie istniała[3].
W marcu 1988 roku założono w Tallinnie Żydowskie Towarzystwo Kulturalne. W 1990 roku utworzono Szkołę Żydowską w Tallinnie. Po odzyskaniu przez Estonię niepodległości otwarto synagogę w Tallinnie, a w 1993 roku przyjęto ustawę przyznającą niektórym mniejszościom (w tym Żydom) autonomię kulturalną. Od 2007 roku żydowska społeczność Estonii dysponuje nową obszerną synagogą w Tallinnie[12].
Według danych z 2013 w Estonii zamieszkuje 1958 Żydów[1].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Population by ethnic nationality, 1 January, years. Statistics Estonia. [dostęp 2014-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-02)]. (ang.).
- ↑ a b c d e Эстония. Электронная еврейская энциклопедия. [dostęp 2014-06-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-30)]. (ros.).
- ↑ a b c d Евреи в Эстонии. The Estonian Institute. [dostęp 2014-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-03)]. (ros.).
- ↑ Антон Вайс-Вендт. Советская оккупация Эстонии в 1940-41 и евреи. „Holocaust and Genocide Studies”. 1998, t. 12.
- ↑ Лебедев Н.: Эстония и её евреи. Jewish.ru, 2010-02-25. [dostęp 2011-03-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-17)].
- ↑ Под грифом «Judenfrei»: Холокост на территории оккупированной нацистами Эстонии, 1941–1944. Таллинн: Еврейская община Эстонии, 2009, s. 9-11.
- ↑ a b Anton Weiss-Wendt. Why the Holocaust Does Not Matter to Estonians. „Journal of Baltic Studies”. Vol.39, December 2008. s. 475-497. ISSN 0162-9778.
- ↑ Марипуу М.: Холокост в Эстонии. [w:] Энциклопедия об Эстонии [on-line]. Эстоника. [dostęp 2014-06-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-17)].
- ↑ Dow Lewin. Estonian Jews in the U.S.S.R., 1941–1945. „Yad Vashem Studies”. vol. XI (1971). s. 273–297.
- ↑ И. А. Альтман: Уничтожение евреев СССР. W: А. Г. Асмолов (red.): Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР. Москва: Фонд «Холокост», s. 163-169. ISBN 5-83636-007-7.
- ↑ Рапорты Международной комиссии Эстонии по расследованию преступлений против человечности. Этап II – Оккупация Эстонии Германией 1941–1944. „ESTONIA 1940–1945 Reports of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity”, s. 20, 2006.
- ↑ Tallinna sünagoog on avatud. www.DELFI.ee, 2007-05-16. [dostęp 2014-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-06)]. (est.).