Kallawaja
Kallawaja[a][1] – wędrowna grupa etniczna Indian, praktykująca medycynę tradycyjną, zamieszkująca boliwijskie Andy. Kallawaja są wielojęzyczni. Posługują się językami: keczua, ajmara i hiszpańskim, a dla celów praktyki medycznej – własnym, tajnym językiem mieszanym kallawaja.
W 2003 roku „kosmowizja” grupy Kallawaja została proklamowana arcydziełem ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości, a w 2008 roku wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO.
Kallawaja
[edytuj | edytuj kod]Kallawaja zamieszkują region Charazani na wschodnim stoku Andów, na północ od jeziora Titicaca w prowincji Bautista Saavedra[2][3]. Grupa zajmuje się rolnictwem i praktykuje medycynę tradycyjną[4]. Kallawaja zajmują się przede wszystkim zielarstwem, a wiedza medyczna przekazywana jest z pokolenia na pokolenia, z mistrza na ucznia[2][5][6]. W swoich praktykach medycznych stosują również muzykę, zaklęcia i czary[4] oraz amulety i ofiary (np. mesa – wysuszony płód lamy, wełnę lamy, kokę, tłuszcz i krew lamy czy różowe płatki kwiatów), a wiele ich praktyk uznaje się za szamanistyczne[3].
Pochodzenie Kallawaja nie jest do końca poznane, sami Kallawaya uważają się za potomków dawnej cywilizacji Tiwanaku[7][4].
Kallawaja, wędrując przez Andy, mają styczność z wieloma grupami językowymi i są wielojęzyczni. Posługują się językami keczua, ajmara i hiszpańskim[5]. Dla celów praktyki medycznej rozwinęli własny tajny język mieszany – kallawaja[5], bazujący głównie na wymarłym języku pukina[8]. Językiem kallawaja posługuje się ok. 100–200 osób, przez co język ten uznawany jest za zagrożony wymarciem[7].
Kallawaja mieli być lekarzami wyższych klas Inków[3]. Popyt na praktyki medyczne Kallawaja był szczególnie duży na początku XX wieku, kiedy to uznano, że Kallawaja wyleczył córkę prezydenta Peru Augusta B. Leguíi y Salcedo (1863–1932), którą medycyna zachodnia uznała za śmiertelnie i nieuleczalnie chorą[5].
Medycyna tradycyjna
[edytuj | edytuj kod]
ceremonia na Wyspie Słońca, na jeziorze Titicaca
Kallawaja, jako społeczność uzdrowicieli, pojmują chorobę i zdrowie jako ścisłą relację utrzymania rytualnych zależności (pokrewieństw) i wzajemnych oddziaływań wszystkich członków ayllu (tradycyjnych wspólnot andyjskich, opartych o pokrewieństwo, ale nie tylko). Odnosi się to zarówno do osób żyjących, jak i przodków „zapamiętanych w krajobrazie”. Wspólne związki rytualne ze środowiskiem (otoczeniem przyrody, krajobrazem) odrywają ważną rolę w konsolidowaniu różnych ayllu o odmiennych tradycjach i językach w jedną grupę etniczną.
Przekonanie Kallawaja o istnieniu trzech płynów ustrojowych porównywane jest z grecką teorią humoralną o istnieniu czterech płynów ciała (humorów): krwi, żółci, śluzu (flegmy) i czarnej żółci, które wypełniają ciało, a ich wzajemne stosunki wpływają na zdrowie i temperament[9]. Niektórzy antropolodzy uważają, że poglądy Kallawaja są jedynie adaptacją teorii humoralnej przywiezionej do Ameryki Południowej przez kolonistów[5].
Kallawaja uznają powietrze za niewidzialny płyn, który odpowiada za oddech; tłuszcz odpowiada za energię, a krew za siłę życiową[10]. Kallawaja uważają, że krew nie odtwarza się, stąd nie stosują jej upuszczania[10]. Wyróżniają cztery rodzaje krwi: krew gorącą, zimną, mokrą i suchą[10]. Krew gorąca płynie zbyt szybko, zimna – zbyt wolno, krew mokra – jest za gęsta, a sucha – za rzadka[10]. Różne kombinacje tych stanów odpowiedzialne są za różne dolegliwości[10]. Zimna krew mokra jest powolna i nie dochodzi do mięśni, a stan ten jest uznawany za przyczynę zapalenia stawów[10]. Gorąca krew sucha nie ma wystarczającej zawartości tłuszczu i powietrza, co powoduje szybkie bicie serca[10].
Brak tłuszczu jest przyczyną chorób, a tłuszcz jest rabowany przez kharisiri – utożsamianych często z bogaczami i pracodawcami, którzy wykorzystują chłopów[10]. Tłuszcz mieli rabować osadnicy i księża w okresie kolonialnym, a sam tłuszcz miał być wykorzystywany do produkcji m.in. dzwonów kościelnych i hostii[10].
Zdrowy organizm to taki, w którym siły dośrodkowe i odśrodkowe pozostają w równowadze – zbyt wiele lub za mało płynów ustrojowych prowadzi do choroby, a utrata zbyt wielu płynów – do śmierci[10].
Kallawaja są wybitnymi zielarzami. W latach 70. XX wieku najlepsi mieli stosować 300–350 różnych gatunków roślin leczniczych, minerałów i produktów odzwierzęcych, a pod koniec lat 80. XX wieku od 180 do 300[5]. Farmakopea Kallawaja obejmuje ok. 980 gatunków i jest jedną z największych na świecie[6]. Kallawaja stosowali wyciąg z chinowca, aby leczyć malarię u robotników pracujących przy budowie Kanału Panamskiego[5].
Wiedza Kallawaja nie jest jednak dostatecznie zabezpieczona prawnie przed praktykami koncernów farmakologicznych[6]. W 2003 roku pojęcie „kosmowizji” grupy Kallawaja zostało proklamowane arcydziełem ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości, a w 2008 roku wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[6].
Znaczenie słowa „kosmowizja”
[edytuj | edytuj kod]Według UNESCO, „kosmowizja” jest częścią kultury Kallawaja, składającą się ze spójnego zbioru mitów, rytuałów, wartości i twórczości artystycznej. Jest uznawana nie tylko w Boliwii, ale również w wielu innych krajach Ameryki Południowej, gdzie mnisi-lekarze praktykują techniki medyczne oparte na systemach wierzeń rdzennych ludów obszaru Andów[11].
Słownik oksfordzki podaje, że jest to odniesienie do ludów Mezoameryki: ich szczególnego sposobu widzenia świata i rozumienia wszechświata[12].
Przed laty powstało w języku polskim słowo „kosmowizja” w znaczeniu „bezpośredniego przekazywania i odbioru przez sieć telewizyjną obrazów z aparatów, statków i sond kosmicznych”[13], ale nie weszło ono do powszechnego użycia.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie podaje nazwy „Kallawaya”, „Qallahuaya” i „Qollawaya”. Nazwę „Kallawaja” podaje Polski Komitet ds. UNESCO.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Polski Komitet ds. UNESCO: Boliwia. [dostęp 2016-06-19]. (pol.).
- ↑ a b Ann Zulawski: Unequal Cures: Public Health and Political Change in Bolivia, 1900-1950. Duke University Press, 2007, s. 32. ISBN 978-0-8223-3916-8. [dostęp 2016-06-18]. (ang.).
- ↑ a b c Eleonora Tenerowicz: Płód lamy – ofiara. [w:] Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie [on-line]. [dostęp 2016-06-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-12)]. (pol.).
- ↑ a b c Robert Pateman, Marcus Cramer: Bolivia. Marshall Cavendish, 2006, s. 58. ISBN 978-0-7614-2066-8. [dostęp 2016-06-19]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g Ann Zulawski: Unequal Cures: Public Health and Political Change in Bolivia, 1900-1950. Duke University Press, 2007, s. 34. ISBN 978-0-8223-3916-8. [dostęp 2016-06-18]. (ang.).
- ↑ a b c d UNESCO: Andean cosmovision of the Kallawaya. [dostęp 2016-06-18]. (ang.).
- ↑ a b Lonely Planet, Greg Benchwick, Paul Smith: Lonely Planet Bolivia. Lonely Planet, 2013. ISBN 978-1-74321-649-1. [dostęp 2016-06-19].
- ↑ Gale Goodwin Gómez, Hein van der Voort: Reduplication in Indigenous Languages of South America. BRILL, 2014, s. 43. ISBN 978-90-04-27241-5. [dostęp 2016-06-19]. (ang.).
- ↑ Bastien, JW.. Differences between Kallawaya-Andean and Greek-European Humoral Theory. „Social Science and Medicine”. 1, s. 45-51, 1982. 28. ISSN 0277-9536. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Ann Zulawski: Unequal Cures: Public Health and Political Change in Bolivia, 1900-1950. Duke University Press, 2007, s. 33. ISBN 978-0-8223-3916-8. [dostęp 2016-06-18]. (ang.).
- ↑ Andean cosmovision of the Kallawaya. UNESCO. [dostęp 2016-06-30]. (ang.).
- ↑ cosmovision. Oxford University Press, 2016. [dostęp 2016-06-30]. (ang.).
- ↑ kosmowizja. PWN. [dostęp 2016-06-30]. (pol.).