لال

لال چې کیمیاوي فورمول يې ( $Mg{Al}_{2}{O}_{4}$ ) دی د منرالونو له ډلې يو منرال دی چې بشپړه تیاره شنې وړانګې لري، دا د لاتیني کلمې اسپینایا ایپین څخه اخیستل شوې. دا په سختۍ سره په H ₂ SO ₄ کې حل کیږي. MgO: 28.34%، Al ₂ O ₃ : 71.66% او د Fe (hercynite pleunasite) او Cr (کرومیم سپینل-پکوټایټ) شاملول د کرسټال شکل له مخې: octahedron-dodecahedron-makele، رنګ: بې رنګ-شین-نیلي- نسواري، روڼتیا : شفافه نیمه مبهم، تخریب : شیلي، پالش شوی : شیشې، سطحه : نیمګړی، د کریسټال کولو سیسټم: کیوبیک، او دا د اکسایډ په توګه طبقه بندي شوی، دا هم هیڅ مقناطیسي ملکیت نلري؛ او د هغې د جوړېدو اصل میګماتیک - میټامورفیک - قربت - الیویل دی.

د دې معدنیات (پارانج) د سختۍ - کثافت - کیمیاوي تعاملات - د ایکس ری ګارنټ - زیرکون - کورنډم - ډولوميت - میګنیټیټ - ګارنټ - زيرکون - کورنډم دی، د زیزمان له نظره، دا یو نادر کرسټال - دی چې ډېری یې په لوېدیځ آلمان ، اېټالیا ، روسیه ، سریلانکا ، برما ، افغانستان ، سویډن او امریکا کې موندل کیږي.

نوم

د معاصرو او وروسته ایراني څېړونکو تر منځ د دې معدني ډبرې (لال) د نوم په اړه اړه ډېر اختلاف شتون لري. یوې ډلې دا ياقوت په ډله کې ډلبندي کړی دی، بله ډله یې بيا د ګارنيټ ډلې کې ډلبندي کوي او بله ډله یې بيا د سپنیلونو په توګه طبقه بندي کوي. مګر د لال لپاره په تاریخي کتابونو کې د لال په اړه ليکل شوې ځانګړتياوې دا په ډاکه کوي چې لال د سپنیل په څېر يو معدني ډبره ده.

په تیرو وختونو کې، د نخاع د کیمیاوي جوړښت او جوړښت په اړه د پوهې او کافي پوهې د نشتوالي له امله، دوی د روبي او سپینیل ترمنځ توپیر نه درلود، او له هغه وخته چې دوی په ورته جیولوژیکي چاپیریال کې یوځای لیدل شوي، دوی نه درلودل. ښکاره توپیر پرته له ټیټ سختۍ څخه. د ریښتیني سختۍ معلومولو لپاره ، د ایکس رے ازموینه دا دوه جواهرونه توپیر کوي. سپینیل، یا لعل بدخشان د عمومي فورمول MgAl2O4 سره، د المونیم او مګنیزیم اکسایډ دی. روبي په کیمیاوي ډول المونیم اکساید دی. لعل یا سپین یو جوړښت دی چې له دوهمې پیړۍ راهیسې په ایران کې کشف شوی دی. سپنیل د کلسایټ ، دولومایټ ، کورنډم او ګارنټ منرالونو سره لیدل کیږي. سپنیل یو میټامورفیک منرال دی. د بدخشان ولایت چې په اوسني افغانستان کې موقعیت لري د پیړیو راهیسې د ګلابي، سور سپینو تر ټولو مهمه سرچینه ده.

لال

لال (نارسنګ (اورډبره)، د سیلون ډبره) یو له قیمتي ډبرو څخه دی. لالونه د برونزو د دورې راهیسې د قیمتي ډبرو او خړوبولو په توګه کارول شوي.

لال زړه اريايي کلمه ده چې د سور په مانا ده چې په زړه پښتو کې هم په همدې مانا کارول کېده او په فارسي، اردو، هندي او نورو اريايي ژبو کې ورته ريښه په بېلابېلو بڼو موجوده ده. په پخوانیو وختونو کې دې ته لال بدخشاني، بدخشي او ملاخش هم ویل کېه.

د دهخودا په لغت کې د زړو سرچینو په حواله لیکي: دا یوه نازکه ډبره ده چې روښانه سور رنګ لري او د یاقوت په پرتله نرمه ده. دا رنګارنګ، سور او ژیړ دی، ډیری یې شنه او ارغواني دي، او غوره یې د بدخشان سور دی. په پخوا زمانو کې لعل نه و او له همدې امله په کتابونو کې کم ذکر شوی دی او له هغه وروسته د بدخشان په غره کې وموندل شو. د آذربایجان په لاره کې یو کان هم شتون لري، مګر د هغه معدنی رنګ ناپاک او تور رنګ او زخم دی، نو دا بې ارزښته ده.

د آنندراج مالک وايي: د معرب لعل کان د عباسيانو د لومړي خلافت په وخت کې پټ و، د ختلان په ځمکه کې يوه ستره زلزله وشوه او د سکنان غره (؟) وويشل شو او د لعل کان وموندل شو. د لعل مختلف ډولونه دي: روماني، پیازي، تماري، او لحمي، او جونیپر، بیګامي، هایډرینجیا، دوشابي، اریروټ، سکورپین آرروټ، او پولار ارروټ، او دا باید د ګاڼې په څیر پراخه وي، او غوره یې دا دی. لړم، او بیا پیاز، بیا تامري، رومي، اریروټ، اریروټ او میرمنې، دوی یې د غوږونو په توګه جوړوي او دا د لعل له پاکو صفاتو څخه دی. حکيم مؤمن په معتدله ګرمۍ او يخنۍ کې خپل طبيعت ګرم ګڼي.

سامري لال

د سامري الماس د 500 قیراط الماس يا لال دی، چې په نړۍ کې ترټولو لوی پېژندل شوی الماس دی او د ایران د ملي ګاڼو یوه برخه ګڼل کیږي. دا لال او یو کوچنی لال چې ۲۷۰ کیراټ (۵۴ ګرامه) وزن لري د نادر شاه له خوا له هند څخه ايران ته راوړل شوي وو، چې وروسته بيا د نادرشاه د مړينې څخه د هغه مېرمنې احمدشاه بابا ته د هغه مېړانې په بدل کې ورکړل، چې د هغه کورنۍ يې د ايراني قزلباشانو له شره خوندي کړه او د هغوی ساتنه يې وکړه، په هر حال د ياد الماس يا لال چې څنګه د افغانانو لاسته وغورځېده بېلابېل نظرونه موجود دي چې له هغې نه يو نظر دا دی چې کله افغانان د نادرشاه د مړينې څخه د خپل هېواد په لوري راروان وو، نو په لاره کې ايران ته د تلونکې کاروان چې دولتي خزانه پکې بار وو سره مخامخ شو، چې د احمدشاه بابا او نورمحمد غلجي په امر ياده خزانه بېرته راتاوه کړای شوه او بېرته يې له ځانه سره افغانستان ته راوړه چې په دغه خزانه کې دا لالونه موجود وو، چې وروسته بيا د شاه شجاع څخه رنجيت سنګ واخيسته او له هغه ځايه بيا برېتانويانو يوړه چې اوسمهال د انګليستان د ملکې په ملکيت کې دي.

سرچينې

• انګلیسي ویکیپیډیا.