Саха тыла

Саха тыла
Дойдулар:	Арассыыйа Саха Сирэ - 480 000 (2010)
Регион:	Саха Сирэ, Хабаровскай кыраай, Иркутскай уобалас, Магадан уобалаһа, Красноярскай кыраай, Камчаатка, Приморье, Москва, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Новосибирск уонна да атыттар. Элбэх саха тылын сүгээччи Америкаҕа олорор (Мичиган, Орегон, Нью Йорк, Лос Анджелес, Техас), Кореяҕа, Германияҕа, Улуу Британияҕа, Канаадаҕа.
Total speakers:	480 000 - 530 000 курдук (2019 с. туругунан)
Тыл системата:	Алтай тыллара  Түүр тыллара   Хотугулуу-илин түүр    Саха тыла
Суруга:	Кирилл алпабыыта
Ил суолталаах
Ил статустаах:	Саха Сирэ
Салайыллар:	no official regulation
Language codes
ISO 639-1:	none
ISO 639-2:	sah
ISO 639-3:	sah
Glottolog:	yaku1245
Саха тылын (халлаан күөх) уонна Долгаан тылыын (от күөх) тарҕаныытын хаартата

Саха тыла диэн сахалар тыллара, түүр тылларыттан биирдэстэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тыла. Саха тылынан өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох эбээннэр, эбэҥкилэр, дьүкээгирдэр кэпсэтэллэр, сорох олохтоох нууччалар билэллэр. Маны таһынан саха тылын түөлбэ барылын быһыытынан долгааннар тыллара билиниллэр. 2010 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Арассыыяҕа саҥарар киһи ахсаана 450140 эбит.

Саха тылын статуһа

1992 с. Муус устар 4 к. Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Төрүт Сокуона ылыллыбыта. Төрүт Сокуон 46-c ыстатыйатыгар «Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай тылларынан саха уонна нуучча тыла буолаллар. Эмиэ манна » 52-с ыстатыйаҕа: «Судаарыстыба эбээһинэстээх: норуот сувереннай быраабын харыстыыр, кини төрөөбүт тылын, төрүт култууратын уонна норуот быһыытынан уратытын чөлүгэр түһэрэр уонна сайыннарар».
1992 сыл алтынньы 16 к. оччотооҕу Верховна Сэбиэт XV сессията «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» Сокуону ылыммыта.
1993 с. «Тыллар тустарынан Сокуону» олоххо киллэрии государственнай программата оҥоһуллан, Ил Түмэҥҥэ киирбитэ.
Олунньу 13 күнэ – саха норуотун сырдатааччы Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ – СӨ бастакы Президена М.Е. Николаев ыйааҕынан «Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ» диэн ааттаммыта.
«Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятыгар олорор гражданнар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылларынан үөрэнэр, ону кытта үөрэхтээһин систиэмэтэ биэрэр кыаҕын уонна усулуобуйатын иһинэн үөрэнэр тылларынан талар бырааптаахтар».

Академик П.А. Слепцов судаарыстыбаннай тыл өйдөбүлүн маннык быһаарар:

• Туттуллар эйгэтэ муҥутуур кэҥээбит, государство олоҕун бары таһымыгар толору үлэлиир, политика, производство салааларын, үөрэх култуура, наука эйгэтин хааччыйар тыл;
  
• Харыстанар бигэ нуормалаах тыл;
  
• Араҥаламмыт араас истииллээх, үрдүк култууралаах литературнай тыл буолар.
  

Саха алпабыыта

Саха тылын остуоруйатыгар 4 түһүмэҕи араарар:

• 1920-с сыллар саҥаларыгар диэри кириллицаҕа олоҕуран сурук-бичик;
• Семён Новгородов алпабыыта (1917-1929)
• Унификацияламмыт түүр алпабыыт (1929-1939)
• Билиҥҥи кирииллиссэ (1939-тан)

Саҥа түүрдээх алпабыыта (Яҥалиф)

A a	B в	C c	Ç ç	D d	E e	G g	Ƣ ƣ
H h	I i	J j	K k	L l	Lj lj	M m	N n
Nj nj	Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
T t	U u	Y y	Ь ь	'

Кирилл алпабыыта (билигиҥҥи)

А а	Б б	В в	Г г	Ҕ ҕ	Д д	Дь дь	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	Ҥ ҥ	Нь нь	О о	Ө ө	П п	Р р	С с
Һ һ	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч
Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Тыл туһунан

Дорҕооннор

Сахалыы саҥаҕа 8 кылгас, 8 уһун аһаҕас дорҕооннор уонна 4 дьуптуон этиллэрэ. Маны таһынан 19 бүтэй дорҕооннордоохпут: б, г, ҕ, д, дь, й, к, л, м, н, ҥ, нь, п, р, с, һ, т, х, ч. Аҕыйах тылга мурун й (ҋ) дорҕооно этиллэр (куйаас, тыйыс, ийэ). Мурун й сурукка бэлиэтэммэт, ону арыт й, арыт нь дорҕоон солбуйар.

Нууччалыы этиллэр тыллары суруйарга в, ж, з, ф, ц, ш, щ, е, ё, ю, я буукубалар туттуллар.

Аһаҕас дорҕооннор

		Кылгас		Уһун		Дьуптуоннор
		Кыараҕас	Киэҥ	Кыараҕас	Киэҥ
Илин аһаҕас	Айах аһаҕас	i ⟨и⟩	e ⟨э⟩	iː ⟨ии⟩	eː ⟨ээ⟩	ie ⟨иэ⟩
	Уос аһаҕас	y ⟨ү⟩	ø ⟨ө⟩	yː ⟨үү⟩	øː ⟨өө⟩	yø ⟨үө⟩
Кэлин аһаҕас	Айах аһаҕас	ɯ ⟨ы⟩	a ⟨а⟩	ɯː ⟨ыы⟩	aː ⟨аа⟩	ɯa ⟨ыа⟩
	Уос аһаҕас	u ⟨у⟩	o ⟨о⟩	uː ⟨уу⟩	oː ⟨оо⟩	uo ⟨уо⟩

Аһаҕас дорҕооннору саҥа органнара хайдах, ханна хамсаан үөскэтэриттэн көрөн хас да бөлөххө араарыллар.

Хос иһиллиитэ суох аһаҕас дорҕооннору куолас ыраас аһаҕастара диибит. Сахалыы саҥаҕа маннык 16 аһаҕас дорҕоон баар: а, ы, и, э, ү, ө, у, о; аа, ыы, ии, ээ, үү, өө, уу, оо.

Хас да аһаҕас дорҕоон холбоһугуттан үөскээбит уустук аһаҕас дорҕоону дьуптуон дэнэр. Сахалыы саҥаҕа 4 дьуптуон баар: ыа, иэ, үө, уо.

Хос быһаарыы: Дьуптуон суруларын курдук икки аһаҕас холбоһугуттан эрэ үөскүүр буолбатах. Ону кини былыргы көрүҥүн кытта тэҥнээн өйдүөххэ сөп: таҕ > тыа, оҕлан > уолан, төрт > түөрт, беш > биэс, бол > буол, баҕ > быа.

Сахалыы саҥа дорҕоонун анаан үөрэппит Н.Д. Дьячковскай дьуптуон хас да аһаҕас холбоһугуттан турар уустук дорҕоон диир, үө ү-ү-ө-е-э, уо у-у-о-а-а, ыа ы-ы-а-а, иэ и-и-е-э.

Көстөрүн курдук, уос дьупуонугар уос киэҥ аһаҕастарынааҕар, айах аһаҕастара баһыйар (уа, үэ), ол иһин тылга үө кэннэ э, уо кэннэ а турар буолбут: үөрэх, үөтэлээ, куорат, туораа.

Саха тылыгар аһаҕас дорҕоону кылгастык эбэтэр уһуннук тардан этэртэн тыл суолтата уларыйар: бар - баар, быс - быыс, кир - киир, о.д.а. Маннык аһаҕастары уһун уонна кылгас аһаҕастар дэнэр. Дьуптуон этиллиитэ уһун аһаҕаска чугас. Онон уһун аһаҕаска киллэриэххэ сөп.

Уһун аһаҕастар: аа, ыы, ии, ээ, үү, өө, уу, оо, ыа, иэ, үө, уо.

Кылгас аһаҕастар: а, ы, и, э, ү, ө, у, о.

Аһаҕас дорҕоону саҥарарга тыл уонна таҥалай икки ардыгар төһө киэҥ эбэтэр кыараҕас аһаҕас хааларыттан киэҥ уонна кыараҕас аһаҕас дорҕоон үөскүүрэ тутулуктаах.

Кыараҕас аһаҕастар:

үү, ии, ыы, уу,

ү, и, ы, у.

Киэҥ аһаҕастар:

ө, э, а, о,

өө, ээ, аа, оо.

Сахалыы саҥаҕа ордук кыараҕаһа уһун кыараҕас аһаҕас дорҕоон, оттон ордук киэҥэ уһун киэҥ аһаҕас дорҕоон буолар.

Аһаҕас дорҕоон уос кыттарыттан-кыттыбатыттан көрөн икки бөлөххө арахсар. Уос хамсаан үөскэтэр аһаҕастарын уос аһаҕас дорҕоонноро, оттон уос кыттыбат аһаҕастарын айах аһаҕас дорҕоонноро дэнэр.

Уос аһаҕастар: ү, үү, ө, өө, у, уу, о, оо, үө, уо.

Айах аһаҕастар: и, ии, э, ээ, ы, ыы, а, аа, иэ, ыа.

Сахалыы саҥа биир улахан бэлиэ уратыта аһаҕас дорҕоон айах көҥдөйүн илин эбэтэр кэлин өттүгэр үөскүүрүнэн туспатыйара буолар.

Илин аһаҕас үөскүүрүгэр тыл илин өттө өрө көтөҕүллэр, оттон кэлин аһаҕас үөскүүрүгэр тыл ортотуттан кэлин өттө көтөҕүллэр.

Илин аһаҕастар: и, ии, э, ээ, ү, үү, ө, өө, иэ, үө.

Кэлин аһаҕастар: ы, ыы, а, аа, у, уу, о, оо, ыа, уо.

Аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһэр сокуон

Саха тылыгар биир тылга түбэһээрэй аһаҕас дорҕооннор түбэһиспэттэр. Аһаҕас дорҕооннор доргуйар сиринэн наардаһан биир тылга дьүөрэлэһэллэр.

Аһаҕас дорҕооннор тыл кэккэ сүһүөхтэригэр аньаҕынан оҥоһуллууларынан дьүөрэлэһэн сэргэстэһэллэр.

Уо, үө дьуптуоннар кэннинээҕи кэккэ сүһүөххэ кэллэр аһаҕас дорҕоон, дьуптуон кыараҕас аһаҕас дорҕоонун кытта дьүөрэлэһэр.

Биир сүһүөхтээх, бүтэй дорҕоонунан бүтэр тылга саҥа тылы үөскэтэр сыһыарыы сыһыннаҕына – дьуптуон кылгыыр. Дьуптуоннартан уо, иэ, үө, дьуптуоннар кыргыыллар.

Саха тылыгар аҕыйах эрэ тыл кэннигэр икки бүтэй дорҕоон турар, холобуур, булт, бэрт, кыырт, түөрт, сүүрт у.д.а. онон, бүтэй дорҕоонунан бүтэр тылга бүтэй эрэ дорҕоон биитэр сөп түбэспэт бүтэй дорҕоон бастакылаах сыһыарыы сыстар буоллаҕына, кинилэр икки ардыларыгар кыараҕас аһаҕас дорҕоон кыбытык киирэр.

Икки биитэр элбэх сүһүөхтээх тылга аһаҕас дорҕооннох сыһыарыы киирэр буоллаҕына – сорох тылтан кыараҕас аһаҕас дорҕоон сүтэн хаалар.

Бүтэй дорҕооннор

	Мурун бүтэй дорҕоонноро		Тиис бүтэй дорҕоонноро		Тиис уйата бүтэй дорҕонноро		Сымнаҕас бүтэй дорҕонноро		Тыл кэннинээҕи бүтэй дорҕонноро		Бэлэс бүтэй дорҕоонноро
Уос бүтэй дорҕоонноро	m		n				ɲ		ŋ
Төлөрүйэр бүтэй дорҕонноро	p	b	t	d			c	ɟ	k	ɡ
Быыһылыыр бүтэй дорҕонноро					s				x	ɣ	h
Диэрийэр быыһылыыр бүтэй дорҕонноро					l		j (ȷ̃)
Илигириир бүтэй дорҕонноро					ɾ

Бүтэй дорҕоону саҥарарга салгын тахсан иһэн ханнык эмэ мэһэйи көссөр, оттон аһаҕас дорҕоон саҥарылларыгар салгын мэһэйдэммэт.

Саха тылыгар сурукка 20 бүтэй дорҕоон баар.

Сорох бүтэй дорҕоону саҥарарга саҥаны оҥорор силгэлэр атан биэрэллэр, оно ньиргиэр тахсыбакка салгын эрэ тахсар.

Ньиргиэрэ суох салгынынан эрэ тахсар бүтэй дорҕооннору ньиргийбэт бүтэй дорҕоон дэнэр. Холобур, к дииргэ тыл төрдүн диэккиннэн таҥалайга сыстар, ону салгын кэлэн ньиргиэрэ суох төлө тэбэн тахсар.

Сорох бүтэй дорҕооннору саҥарарга, саҥа силгэтэ ыпсан дорҕоон ньиргиэрдэнэр тахсар. Холбур, д саҥарылларыгар саҥа силгэтэ ыпсан салгын ньиргиэрдэнэр, ол салгын тыл төбөтүнэн үөһээ тиистэргэ сыстыбытын төлө көтөн тахсар.

Саҥарылларыгар ньиргиэрдэнэр бүтэй дорҕоону ньиргиэрдээх бүтэй дорҕоон дэнэр. Саха тылыгар 6 ньиргиэрдээх бүтэй дорҕоон баар. Ньиргийбэт бүтэй дорҕооннор: к, т, с, п, х, ч. Ньиргиэрдээх бүтэй дорҕооннор: г, д, һ, б, ҕ, дь, м, н, нь, ҥ, л, р, й.

Морфология

Тыл төрүт суолтатынан, хайдах уларыйарынан, этиигэ туттулларынан атын тылтан уратылаах буолар. Итиннэ олоҕуран тыллары тус-туспа бөлөххө араараллар. Ону саҥа чааһа диэн ааттанар. Холобур, барамайы бэлиэтиир саҥа чааһа аат тыл буолар, оттон хайааһыны туохтуур көрдөрөр.

Саха тылыгар маннык саҥа чаастара бааллар: аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат, туохтуур (тус туохтуур, аат туохтуур, сыһыат-туохтуур), сыһыат, эбиискэ, дьөһүөл, сыһыан тал, ситим тыл, саҥа аллайыы.

Аат тыл

Биһигини тулалыыр араас барамайы, тыынар тыыннааҕы, айылҕа көстүүтүн, хайааһын, аатын бэлиэтиир уонна ким? туох? диэн ыйытыыга хоруйдуур тыл аат тыл дэнэр.

Саха тылыгар киһини эрэ бэлиэтиир аат тылга ким? диэн ыйытыы турар. Онтон атын аат тыл барыта туох? диэн ыйытыыга хоруйдуур.

Араас барамайы суолтатынан бөлөхтөөн ааттыыр тыл уопсай тыл дэнэр. Холобур: киһи, ынах, өрүс, күөл.

Ити бөлөхтөн биир чопчу барамайы ааттыыр тыл анал тыл дэнэр. Холобур: Сережа, Манаачыйа, Сангаар, Индигиир, Муоһааны.

Аат тыл морфологическай бэлиэтэ: ыйытыыта, арааһа, суолтата, ахсаана, түһүк, тардыылаах.

Аат тыл этии ханнык баҕарар чилиэнэ буолуон сөп: туһаан, кэпсиирэ, толоруу, сиһилии, быһаарыы.

Аат тыл үөскүүр ньымата Тус-туспа аат тыл паараластаҕына ордук киэҥ суолтаны биэрэр. Бу саха тылын биир бэлиэ уратыта, олус этигэн ньымата буолар.

Икки толору суолталаах эбэтэр биирэ толору суолталаах, биирэ туспа туттуллубат аат тыл пааралаһыан сөп. Холобур: сир-дойду, аат-суол, саҥа-иҥэ.

Паараласпыт аат тыл куруук биир ахсааҥҥа турар, иккиэн тэҥҥэ уларыйар, сурукка дефиһинэн холбонор. Холобур: киһи-сүөһү мустубут. Эллэй киһитэ-сүөһүтэ элбээн испит.

Аат тыл атын аат тылтан уонна туохтууртан -һыт, -чаан, -чык, -ааһын, -ыы, -ааччы, о.д.а. сыһыарыынан үөскүүр. -ааһын сыһыарыы аһаҕас дорҕоонноох тыл олоҕор, -ыы сыһыарыы бүтэй дорҕоонноох тыл олоҕор эбиллэр: хомуй - хомуйуу, өйдөө - өйдөөһүн.

Аат тыл суолтатыгар атын тылы туттуу Ханнык да омук тылыгар биир саҥа чааһа атын саҥа чааһын суолтатын ылара баар буолар. Холобуур, нуучча тылыгар итинник түбэлтэ элбэх: столовая ложка (прилагательное) - столовая открылась (существительное); пригашённые школьники (причастие) - приглашённые собрались (существительное). Саха тылыгар итинник эмиэ баар: Оҕо кытаанахтык утуйбут (тус туохтуур). - Утуйубут таҥаскын хомуй (аат туохтуур). - Утуйубут уу аһылыктаах (аат тыл).

Хос быһыарыы: Билигин этиигэ араас саҥа чааһын туһаан оҥорор түбэлтэ тарҕанан эрэр. Ол үксэ дьыла тылыгар сөп.

Саха тылын сиэринэн оннук тыл этиигэ быһаарыы буолар. Холобур: Эйигин элбэхтэр билэллэр. - Эйигин элбэх киһи билэр.

Аат тыл ахсаана

Аат тыл биир уонна элбэх ахсааннаах: ат - аттар, сулус - сулустар. Биир ахсааҥҥа турар аат тыл маннык суолталаах: бу барамай аата буолар: бу ынах (атын барамай, холобур, ат, ыт буолбатах), манна блокнот (кинигэ, тэтэрээт буолбатах) баар эбит; барамай чопчу биир буоларын бэлиэтиир: ат, ыт, кинигэ, сулус. Элбэх ахсааҥҥа турар аат тыл барамай элбэҕин бэлиэтиир: аттар, ыттар, кинигэлэр, сулустар. Барамай 2, 3, 4, 5 эҥин эрэ буоллаҕына, биир ахсаан халыыпатын туттуохха сөп: икки, ат, түөрт кинигэ, биэс сулус. Элбэх ахсаан халыыпата -лар сыһыараа арааһынан үөскүүр:

Дорҕоон олоҕо	Сыһыараа
Аһаҕас дорҕооннор, л	-лар, -лэр, -лор, -лөр
к, п, с, х	-тар, -тэр, -тор, -төр
й, р	-дар, -дэр, -дор, -дөр
м, н, ҥ	-нар, -нэр, -нор, -нөр

Быраабылаттан туоруур тыллар: тойон - тойоттор, хотун - хотуттар, эмээхсин - эмээхситтэр, барахсан - барахсаттар, улахан - улахаттар; доҕор - доҕоттор, дьахтар - дьахталлар, оҕонньор - оҕонньоттор

Аат тыл ахсаанын сөпкө туттуу

Саха тыла бэрт үгүс түбэлтэҕэ элбэх ахсаан суолтатын биир ахсаан халыыпынан биэрэр араас ньымалаах.

Саха тылыгар элбэх ахсаан суолтатын биэрэр ньыма арааһа: ахсаан аат + б.а., "биир буолбатах" суолтатын тыл + б.а., пааралаһын аат тыл, айылҕаттан элбэх, айылҕа көстүүтэ, кэлимсэ барамай, хомуур өйдөбүл ("барыта"), сыһыарыыта суох туохтуу түһүк.

Хос быһаарыы: Кэпсэтии тылыгар, уус-уран айымньыга автор барамай элбэх диэн чорботуон баҕарар буоллаҕына (ол аата стилистическэй суолтаҕа), элбэх ахсааны туттуон сөп: эмискэ кустар бөҕө кэлэн түстүлэр (кус бөҕө түстэ), хонууга араас сибэккилэр үүммүттэр (араас сибэкки үүммүт), сайыны быһа түспүт ардахтар дьону сүгүн оттоппотулар (ардах дьону оттоппото).

Оннук чорботор наада суох сиригэр (холобур, дьыала, наука тылыгар) литературнай нуорма быһыытынан биир ахсаан халыыпата туттуллар.

Аат тыл түһүгэ

Саха тылыгар аҕыс сүрүн түһүк бааллар (төрүт, араары, сыһыарыы, туохтуу, таһаарыы, туттуу, холбуу, тэҥнии)

Түhүк	Ыйытыылар	Биир ахсаан	Элбээх ахсаан
Төрүөт	Ким? Туох?	Ø	Ø
Араарыы	Кимнэ? Туохта?	-та	–ларда
Сыһыарыы	Кимиэхэ? Туохха?	-га	-ларга
Туохтуу	Кими? Тугу?	-ни/-и	-лары
Таһаарыы	Кимтэн? Туохтан?	-ттан	-лартан
Туттуу	Киминэн? Тугуган?	-нан	-ларынан
Холбуу	Кимниин? Туохтуун?	-ниин	-лардыын
Тэҥнии	Кимнээҕэр? Туохтааҕар?	-тааҕар	лардааҕар

Тардыылаах аат тыл

Барамай кимиэнэ, туох киэнэ буоларын көрдөрөр аат тыл тардыылаах аат тыл дэнэр.

Тардыылаах аат тыл маннык суолталаах: бас билиини бэлиэтиир: мин ытым, оскуола массыыната; барамай чааһын бэлиэтиир: кинигэ ойуута, от силиһэ; барамай аналын, идэтин көрдөрөр: ат сыарҕата, оскуола директора; биир бөлөххө киирэри бэлиэтиир: саха дьоно, мин дойдум.

Тардыылаах аат тылга маҥнай элбэх ахсаан сыһыарыыта, онтон тардыы сыһыарыыта эбиллэр.

Тардыылаах аат 3-с сирэйин халыыпатын тэҥнээн көрүҥ: оҕо кинигэлэрэ - биир элбэхтээҕэ (хас да кинигэ) оҕолор кинигэлэрэ - элбэх биирдээҕэ (биир кинигэ) оҕолор кинигэлэрэ - элбэх элбэхтээҕэ (хас да кинигэ)

Биир тардыылаах аат тыл түөрт ахсааҥҥа, үс сирэйгэ падеһынан уларыйар. Көннөрү аат тыл курдук этии араас чилиэнэ буолар.

Даҕааһын аат

Барамай бэлиэтин көрдөрөр уонна ханнык? хайа? хайдах? ханнааҕы? хаһааҥҥы? туохтаах? диэн ыйытыыга хоруйдуур саҥа чаһа даҕааһын аат дэнэр. Барамай бэлиэтэ диэн хаачыстыбата (үчүгэй, итии, сырдык); быһыыта (төгүрүк, ньолбоҕор, суон); кээмэйэ (улахан, кэтит, бөдөҥ); өҥө (күөх, саһархай, ала), о.д.а. буолар.

Даҕааһан аат арааһа: төрүт, үөскээбит, киирии, ааттыйбыт

Даҕааһын аат уларыйбат, этиигэ быһаарыы буолар. Холобур: күүстээх киһи, күүстээх киһиттэн, күүстээх дьон.

Этиигэ кэпсиирэ буоллаҕына, кэпсиирэ сыһыарыытын ылынар. Холобур: Эн күүстээххин, биһиги эмиэ күүстээхпит.

Даҕааһын аат бэйэтэ быһаарар тыллаах буолуон сөп: олус кэрэ айылҕа, наһаа суон тиит, ураты интэриэһинэй кинигэ. Ааттыйбыт даҕааһын элбэх ахсаан уонна тардыы сыһыарыытын ылар, падеһынан уларыйар кыахтаах. Этиигэ туһаан, кэпсиирэ, толору буолуон сөп. Холобуур: Күүстээхтэр кыайыахтара. Ким? - күүстээхтэр. Күүстээххин дьэ биллибит. Тугу билибит? - күүстээххин. Күүстээҕи күүстээх баһыйар. Кими быһыйар? - күүстээҕи. Уол чахчы күүстээх эбит. Хайдах эбитий? - күүстээх эбит.

Сорох даҕааһын аат тылга толору көспүт: кырдьаҕас, ыраахтааҕы, өстөөх, муҥурдаах, бэлиэлээх, о.д.а.

Даҕааһын аат аат тылга сыстар: хайдах кинигэ? - саҥа кинигэ, туохтуурга сыстар тыл даҕааһын буолбат: Хайдах хаамар? - саҥа хаамар.

Даҕааһын аат атын саҥа чааһыттан уонна даҕааһынтан араас ньыманан үөскүүр: Сыһыарыынан (ааттартан, туохтууртан), аттарыынан.

Барамай бэлиэтин күүһүрдэн, кыччатан көрдөрүү: сыһыарыы, күүһүрдэр эбиискэ, пааралаһан, хатыланар олох, аттарыы халыып.

Даҕааһын ааты саҥарар саҥаҕа туттуу

Даҕааһын аат кэпсэтии да тылыгар, уус-уран айымньыга да бэрт киэҥник туттуллар. Барамай бэлиэтин көрдөрөр буолан, тылы-өһү олус байытар, киэргэтэр. Саха тылыгар араас бэйэлээх синоним, антоним суолталаах даҕааһын олус элбэх. Ол ордук олоҥхо баай-тылым тылыгар толору көстөр. Даҕааһыны көспүт суолтаҕа туттар түбэлтэ эмиэ элбэх буолар: тимир күрдьэх - тимир сүрэх. Кыһыл тылынан кыныттынар.

Кэнники кэмҥэ нуучча тылын сабыдыалынан даҕааһын ааты аат туохтуур үтүрүйэн эрэр: сабыылаах түннүк - сабыллыбыт түннүк. Онтон сылтаан тыл, биир халыыпка киирэн, иинэр-хатар, этигэн күүһэ мөлтүүр.

Даҕааһын ааты таба суруйуу

Даҕааһын аат ааттан маннык кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр:

Аат туохтааҕын быһаарар даҕааһын ааты -лаах (-таах, -наах, -даах) кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр

Аат тугу ордук таптыырын быһаарар даҕааһын ааты -мсах (-мсох, -мсөх, -мсэх) кэлин сыһыарыыннан үөскүүр.

Аат хаһааҥҥытын быһаарар даҕааһын ааты -ээҥҥи, -кы (-гы, -ҥы), -дөөҕү кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр.

Аат ханнааҕытын быһаарар даҕааһын ааты -тааҕы (-дааҕы, -нааҕы, -лааҕы) у.д.а. кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр.

Аат хайдаҕын быһаарар даҕааһын ааты маннык кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр.

а) -лыы (у.д.а.)

б) -ҕэс, -гэс

в) -тук

Даҕааһын аат туохтууртан маннык кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр:

Аат тугу гынымтыатын быһаарар даҕааһын аат туохтууртан -мтыа, -мтүө, -мтуо; -гэс, -гас, -ган, кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр.

Аат хайдаҕын быһаарар даҕааһын аат туохтууртан маннык кэлин сыһыарааларынан үөскүүр:

а) -ыык (-үүк, -уук, -иик)

б) -кэй, -ҕай

в) -гэс, -ҕас, -аҕас

г) -ааччы

д) -ньэҥ

дь) -х кэлин сыһыарыыларыннан

3. Даҕааһын аат даҕааһын ааттан үөскүүрэ.

Холуур, тэҥниир суолталаан ааты быһаарар даҕааһын аат даҕааһын ааттан маннык кэлин сыһыарыыларынан үөскүүр:

а) -сүөр

б) -с

Нууччалыы суруллар даҕааһын аат

- биир эмэ кэлин аһаҕас дорҕоон (-ай)

- наар илин аһаҕас дорҕоон (-эй)

- охсуулаах сүһүөххэ (-ой)

Ахсаан аат

Ахсаан аат туһунан сүрүн биллэрии

Барамай ахсаанын, кэриччи ааҕарга хаһыс буоларын бэлиэтиир уонна хас? төһө? хаһыс? диэн ыйытыыга хоруйдуур саҥа чааһа ахсаан аат дэнэр.

Ахсаан аат аат тылга сыстыбакка турдаҕына чааһыла дэнэр: үс, сэттэ, тоҕус'. Сэттэни үскэ төгүллэ. Ахсаан аат түһүгүнэн уларыйар: үс, үстэ, үскэ, үһү, үһүнэн, үстэн, үстүүн, үстээҕэр. Уустук ахсаан аат онно бүтэһик эрэ тыла уларыйар: уон үс, уон үскэ, уон үһүнэн.

Ахсаан аат аат тыл суолтатын ылыан сөп. Оччоҕо тардыы уонна кэпсиирэ сыһыарыытын ылар.

Ахсаан аат этиигэ ханнык баҕарар чилиэн буолар.

Ахсаан аат маннык араастаах: тутулунан (судургу, уустук, паараласпыт), суолтатынан (төһө, кэрискэ, үллэһик, барыллааһын, бытархай) эбэтэр араастаах: төһө, кэрискэ, хомуур (1)=ыа; 2) =ыан), Хааччахтыыр (=ыайах), Улаатыннарар (=та), үллэһик (=лыы < =лаа + =ыы,), үллэһик-Улаатыннарар (=лыы + =та), барыйдыыр (=ча), барыйдыыр-Улаатыннарар (=ча + =та), барыйдыыр-үллэһик (=ча + =лыы), барыйдыыр-үллэһик-улаатыннарар (=ча+=лыы+=та), бас билии сыһыарыылаах ахсаан ааттар (=лаах)

Былыргы кэрискэ ахсаан ааттар ыйдар ааттарыгар эрэ хаалбыттар, ол билигин ый аата буолан тус аат курдук өйдөнөр. (бэһинньи, алтынньи, сэтинньи, ахсынньи, тохсунньу, олунньу)

Ахсаан ааты таба суруйуу уонна туттуу

Ахсаан аат кэнниттэн аат тыл биир ахсааҥҥа турар: икки харах, түөрт атах, сэттэ кыталык, тоҕус туруйа, уон биэс улуус, сүүс киһи. Паараласпыт ахсаан аат дефистээх суруллар, аат тыл эмиэ биир ахсааҥҥа турар: икки-үс сылынан, бэһис-алтыс чыыһылаҕа, сэтинньи сэттис-ахсыс күнүгэр. Хос быһаарыы: Маннык түбэлтэҕэ предмет элбэх буолара ахсаан ааттан биллэр, онон -лар сыһыарыы эбиллэрэ наадата суох, хос-хос этии буолар диэн Е.И.Убрятова бэлиэтиир. Барыллааһын ахсаан аакка -чч- - суруллар: суурбэччэ, отучча, ол эрээри суусчэ Тыһыынча, мөлүйүөн диэн ахсаан аат сахалыы суруллар, онтон үрдүк кэриҥнээх киирии ахсаан аат нууччалыы суруллар: миллиард.

Ахсаан ааттан төрүттээх тыл арыт атын саҥа чааһа буолар: - даҕааһын аат: сэттэлээх оҕо, уоннаах харчы; - сыһыат (хаһан? хайдах? ыйытыыга хоруйдуур): биирдэ, бииргэ, биир-биир, иккиһин, үсүһүн, биирдии-биирдии; - туохтуур: иккистээ, үһүстээ; - ситим тыл (да-да диэн курдук): күлэр икки, ытыыр икки аҕас-балыс; - тиэкис ис хоһоонун сааһылыыр кыбытык тыл: иккиһэ, үсүһэ; иккиһинэн, үсүһүнэн.

Ахсаан ааты саҥа чааһынан ырытыы бэрээдэгэ

Ыйытыыта, олоҕо:

1. Тутула (судургу, уустук, паараспыт).

2. Арааһа (төһө, кэрискэ, барыллааһын, бытархай, үллэһик).

3. Суолтата (сирэй суолта, ааттыйбыт).

4. Тардыыта, сирэйэ (ааттыйбыт ахсаан аакка).

5. Түһүгэ.

6. Ханнык этии чилиэнэ буолара (туһаан, кэпсиирэ, быһаарыы, толоруу, сиһилии).

Солбуйар аат

Аат тыл, даҕааһын аат уонна ахсаан аат оннугар туттуллар саҥа чааһа солбуйар аат дэнэр.

Солбуйар аат биир чопчу суолтата суох, ханнык тылы солбуйарыттан тутулуктанан уларыйан иһэр.

Холобур: Макаар ыксаата, ыксаан чуолҕаҥҥа тиийэн ыйытта. - Хайа, бу мин этим ханнаный? - Эн кимҥиний? Макаар - мин, эн. Бүгүн ылааҥы күн буолла. Маннык күн хайыһардыыр олус үчүгэй. Бэҕэһээ тымныы күн этэ. 'Маннык күн киһи дьиэттэн тахсыбат. Ылааҥы, тымныы - маннык. Буурҕа түһэн, биэс хонукка хаайтардыбыт. Урут бачча хаайтарбат буоларбыт. Биэс - бачча.

Солбуйар аат этии ханнык баҕарар чилиэнэ буолар.

Холобур: туһаан (Мин үөрэнэ бардым. Ким? - мин'.); кэпсиирэ (Учуутал эппитэ иттиник. Эппитэ тугуй? - иттиник.); быһаарыы (Биһиги уолбут армияҕа барда. Ханнык уол? - биһиги уолбут.); толоруу (Мин тугу эрэ көрдүм. Тугу көрдүм? - тугу эрэ.); сиһилии (Эн баччаҕа кэлээр. Хаһан кэлээр? - баччаҕа.).

Солбуйар аат арааһа элбэх, олус киэҥник туттуллар саҥа чааһа.

Солбуйар аат маннык араастаах: сирэй, тардыылаах, бэйэни, ыйар, ыйытар, быһаарыылаах, быһаарыыта суох.

Сирэй, ахсаан	Сирэй солбуйар ааттар	Тардыылаах солбуйар ааттар	Бэйэни солбуйар ааттар
1 с., биир.ахс.	Мин	Миэнэ	Бэйэм
2 с., биир.ахс.	Эн	Эйиэнэ	Бэйэҥ
3 с., биир.ахс.	Кини	Киниэнэ	Бэйэтэ
1 с., элб.ахс.	Биһиги	Биһиэнэ	Бэйэбит
2 с., элб.ахс.	Эһиги	Эһиэнэ	Бэйэҕит
3 с., элб.ахс.	Кинилэр	Кинэлэр киэннэрэ	Бэйэлэрэ

Солбуйар ааты саҥарар саҥаҕа туттуу

Сирэй солбуйар ааты сөпкө туттуу

Эн уонна мин иккиэн диэн суолтаҕа эн биһикки солбуйар ааты тутталлар. Эн солбуйар ааты уус-уран айымньыга тыыммат барымайга туһаайыахха сөп. Билигин соҕотох киһиэхэ Эһиги диэн туһаайар үгэс тарҕанан эрэр.

Кэпсэтии тылыгар, уус-уран айымньыга сүһүөх тэҥниир наадаҕа миэхэҕэ, эйиэхэҕэ, биһи, эһи диэн халыыпаны тутталлар. Ол литературнай нуормаҕа киирбэт.

Кини диэн сирэй солбуйар аат урут киһини эрэ бэлиэтиир этэ. Билигин наука, дьыала тылыгар тыыммат барымайы бэлиэтииргэ эмиэ туттар буоллулар. Оттон кэпсэтии тылыгар, уус-уран айымньыга ону тумнар наада. Сэһэргиир стильгэ кини солбуйар ааты иккис этиигэ көтүтэр үгэс баар. Кэпсэтии тылыгар урут сэниир, үгэргиир-хоһоргуур суолтаҕа миигинньик, эйигинньик, кининньик солбуйар ааты туттар этилэр.

Атын солбуйар ааты сөпкө туттуу

Саха тылыгар ким диэн солбуйар аат киһини эрэ бэлиэтиир. Билигин нуучча тылын үтүктэн, атын хамсыыр харамайы эмиэ ким диир буоллулар. Ол литературнай нуорматтан туорааһын буолар.

Уус-уран литератураҕа, кэпсэтии тылыгар туох-ханнык, төһө-хачча, хайдах-туох, о.д.а. кэҥэтэр суолталаах паараласпыт ыйытар солбуйар ааты тутталлар.

Кэпсэтии тылыгар бу, ити, итинник ыйар солбуйар ааты субу, сити, ситинник диэн туттар үгэс баар.

Ханнык, хас биирди диэн солбуйар аат оннугар кэпсэтии тылыгап атын синонимы туттуохха сөп:

ханнык - хайдах, туох, хайа;

хас биирдии - бары, барыта, ахсын аайы, ким баҕарар, ким барыта;

Бэйэ диэн солбуйар аат суолтатын саха тылыгар тардыы сыһыарыыта ылар, ол иһин үгүс этиигэ бэйэ диэн тыл хос-хос этии буолар: Мин (бэйэм) бырааппар көмөлөһөбүн. Оҕонньор (бэйэтин) кэпсээнин саҕалаата. Эн (бэйэҥ) дойдугар хаһан сылдьыбыккыный? Ол оннугар бэйэ солбуйар аат этиигэ тугу эрэ чорботон, тоһоҕолоон этэр стилистическэй суолталаах буолар.

Барыта диэн түмүктүүр солбуйао аат тыл атын тылы кытта биир ахсааҥҥа ситимнэһэр: бары үөрэнээччилэр билэллэр - үөрэнээччи барыта билэр.

Өссө маны көр

• Сахалыы таба суруйуу быраабылалара
• Новгородов сахалыы алпабыыта
• Саҥа саха латын алпабыытын барайыага

Сигэлэр

• Saqa tьla: Maꞑnajgь oskuolaƣa yөrener kinige: Grammaatьka uonna Orpograapьja. Bastakь caaha / Siipsep M.K.. — Çokuuskaj: Sudaarьstьba Saqa Sirineeƣi Beceettiir Suuta (SSSBS), 1935. — 56 с.
• Саха тыла: Морфология (алтыс кыласска үөрэнэр кинигэ) / Неустроев Н.Н., Васильев Е.К., Семенова С.С.. — Дьокуускай: Бичик, 1999. — 112 с.
• Саха тыла: Морфология (сэттис кыласска үөрэнэр кинигэ) / Неустроев Н.Н., Ядрихинская А.Г., Семенова С.С.. — Дьокуускай: Бичик, 2009. — 112 с.

• Грамматика якутского языка}
• Онлайн словарь SakhaTyla.Ru — on-line русско-якутский и якутско-русский словарь
• Якутский язык: На пересечении трех алтайских языковых ветвей

Тылдьыттар

• Л.А., Афанасьев; Л.М., Готовцева; Н.И., Данилова и др. (2013). Терминологический словарь. Лингвистика — Тиэрмин тылдьыта. Тыл үөрэҕэ. Якутск — Дьокуускай: ИГИиПМНС СО РАН. http://igi.ysn.ru/files/publicasii/slovar/Lingv.pdf.