Srbija u jugoslavenskim ratovima
Istorija Srbije u jugoslovenskim ratovima obuhvata period istorije Srbije od deset godina - koji je započeo sa ratovima u u Sloveniji i Hrvatskoj 1991. godine, a završio sa kosovskim ratom 1999, odnosno preševskim konfliktom 2001. godine. Srbija je na samom početku tih događaja bila deo bivše, odnosno tzv. krnje Jugoslavije, a od 1992. do 2003. novostvorene Savezne Republike Jugoslavije.
Sama teritorija Srbije - uz izuzetak nekoliko artiljerijskih i minobacačkih napada na pogranična mjesta i gradove 1991. i 1993. godine - je ostala pošteđena ratnih operacija sve do početka kosovskog rata, odnosno bombardovanja od strane NATO-pakta 1999. godine. Međutim, Srbija je od samog početka sudelovala u ratovima u Hrvatskoj i BiH, prvo preko srpskih rezervista, regruta i oficira koji su služili JNA, zatim preko raznih dobrovoljačkih i paravojnih formacija, odnosno vojne, logističke, obavještajne i tehničke podrške davane oružanim formacijama samoproglašenih srpskih entiteta u Hrvatskoj i BiH - Republike Srpske i Republike Srpske Krajine.
Cilj Hrvatske i Bosne i Hercegovine bio je sticanje neovisnosti, dok su JNA, srpski pobunjenici i paravojne formacije - pod organizacijom i komandom srbijanskog predsjednika Slobodana Miloševića[1][2] - imale cilj zadržati ta područja pod kontrolom Beograda provođenjem "etničkog čišćenja" nesrpskog stanovništva, u prvom redu Bošnjaka i Hrvata i posljedično stvoriti dvije nove srpske države na teritorijama dvaju osamostaljenih republika. Podrška secesionizmu bosanskohercegovačkih i hrvatskih Srba je bila zvanična politika srbijanskih vlasti pod čijom dominacijom se nalazio i savezni aparat. Za svoj konačan cilj u slučaju disolucije savezne države, Milošević i njegovi saveznici su postavili stvaranje jedinstvene, nacionalno homogene srpske države na razvalinama Jugoslavije, koja bi obuhvatila teritorije Srbije, Crne Gore, Republike Srpske Krajine i Republike Srpske.[3][4]
Srbija pod Miloševićem se još od 1992. godine u međunarodnoj, a pogotovo zapadnoj, javnosti smatrala odgovornom za pokretanje i dalje vođenje ratova, odnosno u okviru njih izvršenih ratnih zločina, a što je dovelo do međunarodnih sankcija UN u periodu 1992-1996. godine, te izolacije SRJ koja je imala dalekosežne negativne ekonomske, političke i kulturne posljedice.
Iako je Srbija uporno pokušavala da dokaže da nije bila u ratu, nekadašnji načelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije (VJ), general Momčilo Perišić je 2011. godine osuđen na 27 godina zatvora zbog granatiranja Sarajeva i napada na Zagreb.[5]
Za ulogu Srbije u jugoslovenskim ratovima se u Hrvatskoj i BiH koristi izraz velikosrpska agresija.
O sudbini Jugoslavije imaju pravo da odlučuju samo narodi te Jugoslavije, jer Jugoslaviju nisu stvorile republike nego narodi (…) Što se tiče srpskog naroda, on želi da živi u jednoj državi. Zato je svaka podela na više država, koja bi odvojila delove srpskog naroda koji žive u okviru više suverenih država, po našem mišljenju neprihvatljiva, odnosno – da budem precizniji – na to ne može ni da se pomišlja.[6][7]
– Predsednik Republike Srbije Slobodan Milošević o želji srpskog naroda da živi u jedinstvenoj državi (Danas, 15. januara 1991)
Naš stav je savršeno jasan. Mi se zalažemo za obnovu srpske države na Balkanu, države koja će ujediniti sve srpske zemlje: današnju srpsku federalnu jedinicu, srpsku Makedoniju, srpsku Crnu Goru, srpsku Bosnu i srpsku Hercegovinu, srpski Dubrovnik, srpsku Dalmaciju, srpsku Liku, srpski Kordun, srpsku Slavoniju i srpsku Baranju.[7][8]
– Vojislav Šešelj, predsjednik Srpskog četničkog pokreta o Velikoj Srbiji u intervjuu časopisu “Tribuna”, 1. oktobar 1990.
U novoj jugoslovenskoj državi biće najmanje tri federalne jedinice: Srbija, Crna Gora i ujedinjena bosanskohercegovačka i kninska oblast. Ako bosanski muslimani žele da ostanu u novoj jugoslovenskoj državi, moći će da ostanu. Ako budu hteli da se otcepe, moraju znati da će ... država bosanskih muslimana biti sa svih strana okružena srpskom teritorijom.[9]
– Potpredsjednik stranke Mihajlo Marković na kongresu Socijalističke partije Srbije 9. listopada 1991. u Peći.
Ili federacija po meri Srbije i Srba, ili Srbija kao nacionalna država na teritorijama gde Srbi žive.[10][11]
– Akademik Sima Ćirković o srpskom nacionalnom programu
Polovinom 1980-ih Srpska akademija nauka i umetnosti donosi Memorandum SANU, koji iznosi stanovište da su Srbi diskriminisani u Jugoslaviji i da se nad njima vrši genocid od strane Albanaca na Kosovu. Nakon toga dolazi do bujanja srpskog nacionalizma i talasa organizovanih protesta Srba i Crnogoraca širom zemlje. Pod pritiskom demonstracija, dolazi do rušenja vlasti Vojvodine, Kosova i Crne Gore, i njihove smene ljudima odanim Slobodanu Miloševiću. Time je Srbija stekla kontrolu nad 4 od 8 glasova u federalnom predsedništvu i kontrolu nad Savezom komunista Jugoslavije,[12] što joj je omogućilo prevlast u saveznim organima vlasti.[13]
Srpski nacionalisti su označili prvu Jugoslaviju kao najveću katastrofu Srbije, smatrajući kobnom greškom što je tadašnja srpska elita pristala na zajedničku jugoslovensku državu, umjesto da je iskoristila povoljne istorijske okolnosti u periodu nakon Prvog svjetskog rata i stvorila Veliku Srbiju.[14] Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, srpski političari su zastupali ujedinjenje Srba putem revizije granica, nasuprot nastojanjima međunarodne zajednice za očuvanjem postojećih granica jugoslovenskih republika. Velikosrpskom idejom su bili prožeti glavni činioci srpske politike (uključujući SPS, SRS i SPO).[12][15]
 | Neutralnost ovog članka ili dijela članka je osporena. Molimo da prije uređivanja članka sporne dijelove razmatrate na stranici za razgovor. |
Britanski povjesničar i novinar Noel Malcolm analizira metode koje je Srbija upotrebila radi izazivanja rata u Hrvatskoj, te kasnije u Bosni i Hercegovini. On smatra da su u Hrvatskoj su upotrijebljene tri metode, jedna opća i dvije posebne. Opća je metoda bila da se srpsko pučanstvo podbuni neprekidnim bombardiranjem dezinformacijama i izazivanjem straha preko javnih glasila i lokalnih političara. Svaki loš potez Tuđmanove vlasti (npr. naredba da se skinu imena ulica ispisana ćirilicom) prikazan je kao akt "ustaškog" terora. Druga je metoda standardna i može se naći u svim priručnicima o gerilskom ratovanju: to je tehnika "kompromitiranja cijelog sela" kojom su se služili francuski pokret otpora, Vijetkong i nebrojeni drugi gerilski pokreti. Ta tehnika predviđa izazivanje incidenata - na primjer, oružani napad na autobus pun hrvatskih policajaca - kako bi se izazvale oštre sankcije ili odmazda, pa se onda oružje podijeli seljacima i kaže im se da ce ih policija sve skupa napasti. Kad naoružana policija stigne, nije teško zametnuti oružani sukob, i najednom je cijelo selo, koje je do tada bilo neutralno, na strani pobunjenika. Treća je metoda jednostavan i sasvim proziran trik: izazovu se ozbiljni incidenti, a onda se zamoli vojska da intervenira kao nepristran arbitar, kad je već potpuno jasno da je vojska (JNA) odana Beogradu, te da je na strani Miloševića i Srba.[9] Noel Malcolm se trenutno nalazi na čelu Odbora povjerenika Bosanskog instituta u Londonu, a služi i kao predsjednik Anglo-albanskog udruženja.
Pisac i akademik SANU Dobrica Ćosić, ideolog srpskog nacionalizma te prvi predsjednik Savezne Republike Jugoslavije od 1992. do 1993. godine, najavljuje u januaru 1991. nasilni scenarij, za slučaj da dođe do „otcepljenja“ Hrvatske i Slovenije:
Srbija nema razloga i pravo da sprečava Hrvate i Slovence da se otcepe, ali samo na svojim etničkim teritorijama. Ako to čine aneksijom srpskih etničkih teritorija, biće zavojevači i izazivači rata. Srpski narod danas ima sve razloge da živi u jednoj državi.[16]
JNA je ilegalno naoružavala srpske pobunjenike u drugim republikama. Veliku zabrinutost je izazvao podatak iznesen u srpnju 1991. da se redovito potajno dostavlja oružje bosanskim Srbima prema dogovoru Miloševića, srpskog ministra unutarnjih poslova Mihalja Kertesa i vode bosanske SDS Radovana Karadžića.[17] Taj je podatak potvrdio predsjednik savezne vlade na odlasku, Ante Marković, objavivši sadržaj snimljenog telefonskog razgovora u kojem je Milošević obavijestio Karadžića da ce mu sljedecu pošiljku oružja predati general Nikola Uzelac, komandant garnizona JNA u Banjoj Luci.[18] Do kraja 1991. godine Srbi u Bosni i Hercegovini, pre svega pristalice SDS-a, su već bili "naoružani do zuba".[9]
"Srpska autonomna oblast" (skraćeno SAO) je naziv za srpske paradržavne tvorevine u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovinu, u toku procesa raspadanja Jugoslavije. Iza osnivanja SAO-a stajala je Srpska demokratska stranka i režim u Beogradu.
U Hrvatskoj je krajem 1990. godine osnovana SAO Krajina, da bi početkom 1991. bile osnovane još SAO Zapadna Slavonija i SAO Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem. Sve SAO u Hrvatskoj su se ujedinile u Republiku Srpsku Krajinu. Na isti način su tokom septembra 1991. godine i u BiH oformljene srpske autonomne oblasti, i to Autonomna regija Krajina, SAO Semberija, SAO Romanija i SAO Hercegovina, koje su se 9. januara 1992. godine ujedinile u Srpsku Republiku Bosnu i Hercegovinu.
Mihailo Marković, redovni član SANU i potpredsednik Socijalističke partije Srbije, odgovarajući na pitanje o mogućnosti i legitimnosti novih razgraničenja unutar Jugoslavije i istorijskoj legitimnosti i utemeljenosti „SAO Krajine, Slavonije, Baranje i zapadnog Srema“, u intervjuu “Politici” od 31. avgusta 1991. kazati sljedeće: „Postojeće unutrašnje granice u Jugoslaviji mogu biti legitimne samo ako su zasnovane na etničkim i istorijskim temeljima. Krajina, istočna Slavonija, Baranja i zapadni Srem ne mogu pripadati Hrvatskoj ni po jednom, ni po drugom kriterijumu... Narodi koji to žele otići će, oni koji to ne žele ostaće u Jugoslaviji. Jugoslavija mora utvrditi svoju novu državnu granicu — jer u ovom trenutku mi smo valjda jedina država na svetu koja na velikom delu svog prostora nema državnu granicu. Ta nova državna granica mora u Hrvatskoj ići linijom razgraničenja srpskog i hrvatskog naroda...“ Objašnjavajući „srpsko jugoslovenstvo“, Marković kaže da „ono ostaje naše opredeljenje, a oni koji se i dalje zalažu za jugoslovenstvo sa Hrvatima i Slovencima su ljudi ‛smanjenih sposobnosti’ da uče iz iskustva“, odnosno „neinteligentni“.[19]
U rujnu 1991. godine, "Srpske autonomne oblasti", kojih je tad u BiH bilo četiri, zatražile su od JNA da ih, nakon niza lokalnih incidenata i puškaranja, "zaštiti", iako su one, zahvaljujuci pomoći JNA, već bile izvanredno dobro naoružane. JNA je odmah stupila u akciju: jedna kolona od stotinu vozila krenula je u zapadnu Hercegovinu, druga se kolona zaputila u centar za vezu u Nevesinju, a 5000 vojnika upućeno je iz Sarajeva u Hercegovinu. Do kraja mjeseca rujna, ove su postrojbe uspostavile "granice" "Srpske autonomne oblasti (SAO) Hercegovine".[9]
Vojska Jugoslavije je obezbeđivala logističku pomoć širokih razmera VRS i SVK. Logistička pomoć obuhvatala je naročito velike količine pešadijske i artiljerijske municije, gorivo, rezervne delove, obuku i stručnu pomoć.[20]
– Iz presude načelniku generalštaba VJ Momčilu Perišiću
U vrijeme raspada jugoslovenke federacije, političko rukovodstvo Srbije i vojno rukovodstvo JNA smatrali su da je JNA „vojsk[a] onih koji žele da ostanu u Jugoslaviji, a najmanje je: Srbija, srpski narod plus Crna Gora“.[21] Na sastanku 11. jula 1991. godine Veljko Kadijević, predsednik Srbije Slobodan Milošević, delegat Crne Gore Branko Kostić i delegat Srbije Borisav Jović govorili su o smeni Slovenaca i Hrvata sa čelnih pozicija u JNA jer, kako su naveli, „oni sada imaju svoje države i svoje vojske koje su u sukobu sa našom“.
Kontrolu nad JNA preuzimao je Slobodan Milošević, na prvom mestu preko svog uticaja na delegate Srbije, Crne Gore, Kosova i Vojvodine u Predsedništvu SFRJ, a zatim i preko uticaja na saveznog sekretara narodne odbrane Veljka Kadijevića i načelnika Generalštaba JNA Blagoja Adžića, kao čelnih ljudi oružanih snaga.[22]
16. marta 1991. godine, na sastanku koji je održao sa predsednicima skupština opština Republike Srbije, Milošević otvoreno prijeti nasiljem onim republikama koje žele napustiti jugoslovensku federaciju:
Ovde je u pitanju raspad Jugoslavije. Tendencija je da se ona razbije na više samostalnih država na bazi interesa rukovodstava pojedinih republika... Na pitanjima interesa Srbije i srpskog naroda, očekujem da neće biti stranačkih sukoba... Mi moramo obezbediti jedinstvo ako želimo da kao najveća i najbrojnija republika diktiramo dalji tok događaja. To su pitanja granica, suštinska državna pitanja. A granice kao što znate, uvek diktiraju jaki, nikad ne doktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. Da bismo bili jaki, moramo biti jedinstveni na ovim našim nacionalnim interesima, a sve ove druge naše razne razmirice i razlike možemo da ostavimo za posle, kada rešimo ova osnovna i suštinska pitanja naših nacionalnih interesa... Mi zbog toga, a i zbog opasnosti da, kada su se drugi naoružali, i mi bili dugo vremena goloruki, moramo podići stepen naše borbene gotovosti. Ja sam naredio mobilizaciju rezervnog sastava milicije. Dalje, angažovanje u formiranju novih snaga milicije, a Vlada je dobila zadatak da pripremi odgovarajuće formacije koje će nas učiniti u svakom slučaju bezbednim, odnosno učiniti sposobnim da branimo interese naše republike, srpskog naroda izvan Srbije... Ako treba da se tučemo, bogami ćemo da se tučemo. A nadam se da neće biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer ako ne umemo dobro da radimo i privređujemo, bar ćemo znati dobro da se tučemo.[23][24]
– Izvodi iz stenografskih beležaka sa sastanka predsednika Republike Slobodana Miloševića i potpredsednika Narodne skupštine Republike Srbije sa predsednicima skupština opština Republike Srbije, 16. mart 1991. godine
U oktobru 1991. godine Predsedništvo SFRJ se svelo na četiri člana (tzv. krnje Predsedništvo), jer su se iz tog tela povukli delegati Slovenije, Hrvatske, BiH i Makedonije. Od tada, u „krnjem Predsedništvu“ ostali su – Borisav Jović kao delegat Srbije, Branko Kostić iz Crne Gore, Jugoslav Kostić iz AP Vojvodine i Sejdo Bajramović iz AP Kosova. Oni su se skoro svakodnevno sastajali sa predsednicima Crne Gore i Srbije, Momirom Bulatovićem i Slobodanom Miloševićem, saveznim sekretarom za narodnu odbranu Veljkom Kadijevićem i načelnikom Generalštaba JNA Blagojem Adžićem. Na tim sastancima su razmatrali situaciju u SFRJ. Borisav Jović i Slobodan Milošević su Veljku Kadijeviću davali uputstva o tome na koji način da angažuje oružane snage SFRJ.[25]
Srpska vlast negira bilo kakvu povezanost zvanične Srbije sa ratovima u Hrvatskoj i BiH. Međutim, pred Međunarodnim sudom za ratne zločine se pokušava dokazati tačna uloga i odgovornost Srbije u ovim sukobima.
Bivšem načelniku generalštaba VJ Momčilu Perišiću se na teret stavlja da je bio odgovoran za materijalnu i logističku pomoć Vojsci Republike Srpske i Srpskoj vojsci Krajine; Haško tužilaštvo dalje navodi da je VJ obezbeđivala i plaćala oficirski kadar VRS i SVK, uključujući beneficije i unapređenja. Prema optužnici, ovo obezbeđivanje oficira VJ vršeno je tajno, kako bi se prikrila umešanost SRJ u sukobe u Hrvatskoj i BiH, čime su kršene rezolucije Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija.[26]
Dalje se navodi da je u novembru 1993. Momčilo Perišić pri Generalštabu VJ osnovao kadrovske centre s posebnom namenom, kako bi se prikrilo obezbeđivanje i plaćanje oficira u Bosni i Hrvatskoj. Ti centri su poznati kao „30. kadrovski centar” za pripadnike VJ koji su služili u VRS i „40. kadrovski centar” za pripadnike VJ koji su služili u SVK.[26]
Tužilaštvo je dokazivalo da je Perišić ostvarivao efektivnu kontrolu nad Vojskom Republike Srpske i Srpskom vojskom Krajine tako što je pružao finansijsku, logističku, kadrovsku i drugu podršku VRS i SVK i imao pravo da odlučuje o unaprjeđenjima i prestanku službe onih njihovih pripadnika koji su u redove tih vojski upućeni posredstvom 30. i 40. kadrovskog centra VJ. Prema optužnici, ove vojske bile su dio Vojske Jugoslavije na čijem je čelu tada bio general Perišić. Bivši jugoslavenski predsjednik, Zoran Lilić, svjedočeći pred Tribunalom u Haagu, ispričao je da je u novembru 1993. potpisao naredbu o formiranju 30. kadrovskog centra, te da su “prosečna mesečna davanja za 30. kadrovski centar bila 1.600.000 nemačkih maraka. Od 1993. do 1997. godišnje smo plaćali oko osam miliona evra za taj centar.”[27]
Takođe, tužiteljstvo Tribunala u Haagu je u optužnici protiv čelnih ljudi Resora državne bezbednosti Republike Srbije, Jovice Stanišića i Franka Simatovića Frenkija, tvrdilo da su oni kroz učešće u udruženom zločinačkom poduhvatu (UZP), počinili zločine u Srpskoj autonomnoj oblasti Krajina i Srpskoj autonomnoj oblasti Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem u Hrvatskoj, kao i u općinama Bijeljina, Bosanski Šamac, Doboj, Sanski Most, Trnovo i Zvornik u Bosni i Hercegovini. Zajednički cilj tog UZP-a bio je prisilno i trajno uklanjanje većine nesrba, Hrvata u Hrvatskoj, te bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata, s velikih područja u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.
Stanišić i Simatović se, također, terete da su planirali, naredili i/ili na drugi način pomagali i podržavali planiranje, pripremu ili izvršenje krivičnih djela navedenih u optužnici.
Među pojedincima koji su učestvovali u UZP-u, i time značajno doprinosili ostvarenju cilja tog poduhvata, bili su optuženi Jovica Stanišić i Franko Simatović, zatim Slobodan Milošević, Veljko Kadijević, Blagoje Adžić, Ratko Mladić, Radmilo Bogdanović, Radovan Stojičić, Mihalj Kertes, Milan Martić, Goran Hadžić, Milan Babić, Radovan Karadžić, Momčilo Krajišnik, Biljana Plavšić, Mićo Stanišić, Željko Ražnatović, Vojislav Šešelj, i drugi pripadnici srpskih snaga.[28]
Između 1991. i 1995., Milan Martić je bio na položajima ministra unutarnjih poslova, ministra obrane i predsjednika samoproglašene "Srpske Autonomne Oblasti Krajina" (SAO Krajina), koja je kasnije preimenovana u "Republiku Srpsku Krajinu" (RSK). Zaključeno je da je tijekom tog razdoblja sudjelovao u udruženom zločinačkom poduhvatu u koji je bio uključen i Slobodan Milošević, a čiji je cilj bio stvaranje ujedinjene srpske države putem počinjena široko rasprostranjene i sustavne kampanje zločina protiv nesrba koji su živjeli u područjima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini koja su trebala postati dijelom takve države.[29]
– Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju, u svojoj presudi protiv Milana Martića
U Hrvatskoj je 1991. godine buknuo sukob između hrvatskih vojnih, policijskih i paravojnih snaga s jedne, te paravojnih snaga pobunjenih hrvatskih Srba, odnosno snaga Republike Srpske Krajine, koje je podržavala Jugoslavenska narodna armija, a kasnije Srbija.[30] Srpske snage su zauzele 14.760 km2 ili 26% hrvatskog teritorija.[31] Jedan strani komentator je napisao u rujnu 1991: "Čini se da je strateški cilj da se povežu razni džepovi srpskih područja tako da se Hrvati izmedu njih otjeraju terorom i zastrašivanjem."[32]
Prema podacima tužilaštva Suda za ratne zločine na prostoru bivše Jugoslavije, u Hrvatskoj je samo 1991. godine oko 220.000 Hrvata bilo proterano sa teritorija pod kontrolom srpskih snaga, sa područja Krajine i Istočne Slavonije.[33] Među počiniocima progona, ubistava, deportacija i prisilnog premeštanja su, prema dokazima tužilaštva, bile i jedinice koje je osnovala, obučavala, finansirala i na druge načine pomagala Državna bezbednost Srbije. Među njima su 'arkanovci', 'martićevci', 'Škorpioni', kao i jedinica poznata pod više imena – 'frenkijevci', 'Crvene beretke', 'Jedinica za antiteroristička dejstva' i 'Jedinica za specijalne operacije'“.[33] Pored ovih formacija, u avgustu 1991. godine u Hrvatsku je od strane SDB Srbije (tj. MUP-a Srbije, čiji je SDB bio sastavni dio) upućen i Dragan Vasiljković, poznatiji kao Kapetan Dragan, koji je bio angažiran na obuci specijalne jedinice MUP-a SAO Krajine.[34] Sudskim presudama je utvrđeno da raseljavanja Hrvata i drugih nesrba nije bilo uzgredna posljedica ratnih dejstava, već primarni ratni cilj srpskog rukovodstva.[35]
1995. godine Republika Hrvatska je povratila kontrolu nad teritorijama koje su držali Srbi, i tada su, za vrijeme akcije "Oluja", hrvatske vojne snage i Specijalna policija počinili veliki broj zločina nad civilnim stanovništvom, i proterali gotovo celokupno srpsko stanovništva s područja Krajine.[36][37]
Iako su srbijanske vlasti tvrdile da Srbija nije u ratu, predstavnici međunarodne zajednice su smatrali da to nije istina. 15. maja 1992. godine, Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija je u rezoluciji broj 752 zahtijevao da odmah prestanu svi oblici spoljnog miješanja u Bosni i Hercegovini od strane jedinica JNA i da se te jedinice povuku, stave pod kontrolu republičke vlade ili raspuste i razoružaju. No, gotovo svo naoružanje JNA je ostavljeno pobunjenim Srbima, a ne bosanskoj vladi, kako su Ujedinjene Nacije zahtevale.
Srbi u BiH dobili su gotovo celokupno naoružanje, municiju, minsko-eksplozivna sredstva, gorivo, rezervne delove, hranu i druga materijalna sredstva od JNA, koja je dekretom Predsedništva SFRJ od 4. maja 1992. godine prestala da postoji. JNA je u BiH izmestila na sigurne prostore više od 90% naoružanja, ubojnih sredstava svih vrsta i druge opreme i sve je to predato Republici Srpskoj, koja je time naoružala svoju vojsku.[38]
– General JNA Milutin Kukanjac
Prema dokumentima Tužilaštva MKSJ, JNA je prilikom „lažnog povlačenja iz Bosne” 1992. godine ostavila oko 70.000 komada oružja, kao i municiju sa oznakama SR Jugoslavije, čije su čaure pronađene u Srebrenici.[26] Gotovo sve vreme rata, Vojska Jugoslavije i VRS su imale mnoge zajedničke kapacitete, uključujući i jedinstveni sistem veza i radarski sistem.[39] Zoran Lilić, bivši predsjednik SRJ, svjedočeći pred Haškim tribunalom na suđenju Slobodanu Miloševiću, sredinom juna 2003. godine, ispričao je da je u vrijeme njegovog prethodnika Dobrice Ćosića “funkcionisalo telo po imenu Državni savet koje je usaglašavalo stavove oko vođenja državne politike, a okupljalo je predstavnike Srbije, Crne Gore, Republike Srpske i Republike Srpske Krajine”.[40] Na veoma važnoj šestoj sednici Vrhovnog Saveta Odbrane SRJ 9. decembra 1992. godine, raspravljalo se o vođenju rata u Bosni i Hercegovini. Tada je Risto Matović, načelnik Uprave za strategijske studije i politiku odbrane, izvestio Slobodana Miloševića da je na bosanskohercegovačkim frontovima angažovano „oko 1800 starešina Vojske Jugoslavije“.[41] Iako je Milošević to pokušavao da sakrije, Ujedinjene Nacije su znale šta se dešava:
Dva su koraka koje bi Savezna Republika Jugoslavija mogla sada da preuzme i koja bi, po mom mišljenju, imala izuzetno pozitivno dejstvo: prekid svakog snabdevanja od strane Vojske Jugoslavije armije bosanskih Srba i pomoć trupama UN da zatvore granice SRJ prema Bosni i Hercegovini.[42]
– Pismo specijalnog izaslanika UN Sajrusa Vensa predsedniku SRJ Dobrici Ćosiću, 11. aprila 1993. godine
Četrnaestog novembra 1993. godine Generalštab Vojske Jugoslavije sastavio je Direktivu za upotrebu Vojske Jugoslavije, Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine, označenu kao državna tajna, u kojoj se govori o stvaranju jedinstvene srpske države kao i o jedinstvenim oružanim snagama u čiji sastav su ulazile ove tri vojske, a koja je nosila tajni naziv: Plan Drina. Iz dokumenta je više nego jasno da je komanda bila zajednička, da su se planovi donosili u Beogradu, te da je Vojska Jugoslavije bila direktno involvirana u ratove u Hrvatskoj i BiH. U potpisu je predsjednik Vrhovnog saveta odbrane SRJ Zoran Lilić. Na dokumentu, zavedenom pod rednim brojem 75-2, pečat je Generalštaba Vojske Jugoslavije.
Direktiva za upotrebu Vojske Jugoslavije, Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine, sačinjena je u Beogradu 15. novembra 1993. godine u Generalštabu Vojske Jugoslavije. Ovaj dokument, koji ima pečat državne tajne, detaljno govori o stvaranju jedinstvene srpske države kao i o jedinstvenim oružanim snagama u čiji sastav su ulazile ove tri vojske. Na kraju Direktive se navodi da će se razrada Plana upotrebe zajedničkih oružanih snaga vršiti pod tajnim nazivom: Drina. Direktiva je stupila na snagu 31. novembra 1993. godine, a u potpisu je predsjednik Vrhovnog saveta odbrane Savezne Republike Jugoslavije Zoran Lilić.[43]
Pored navedenog, tužiteljstvo Haaškog tribunala tereti načelnika RDB-a Jovicu Stanišića i njegovog zamjenika Franka Simatovića da su rukovodili finansiranjem, obukom, logističkom podrškom i drugim vrstama značajne pomoći ili podrške specijalnim jedinicama DB-a Republike Srbije i drugim srpskim snagama koje su učestvovale u činjenju zločina u Hrvatskoj i BiH. Prema navodima iz optužnice, tokom dužeg vremenskog perioda Stanišić i Simatović su neprekidno slali snage i pružali im podršku, nisu ih uputili da se uzdrže od činjenja protivpravnih djela i nisu prestali s popunom snaga na terenu koje su činile protivpravna djela.
Od marta 1992. pa kontinuirano do 1995. godine, srpske snage, a naročito specijalne jedinice DB-a Republike Srbije, počinile niz zločina u opštinama Bijeljina, Bosanski Šamac, Doboj, Sanski Most i Zvornik, napale ih i preuzele kontrolu nad njima, i počinile zločine u Trnovu.[28]
Radovan Karadžić je pred Narodnom skupštinom Republike Srpske maja 1994. godine izjavio: "Bez Srbije ne bi bilo ništa, nemamo mi te resurse i ne bi mogli da ratujemo."[27][44] General-pukovnik Momčilo Perišić, načelnik Generalštaba Vojske Jugoslavije (VJ) od 1993. do 1998. godine, bio je optužen pred Tribunalom u Haagu zbog toga što je:
Od avgusta 1993. do novembra 1995. [Momčilo Perišić je] pomagao i podržavao planiranje, pripremu i izvršenje vojne kampanje artiljerijskog i minobacačkog granatiranja i snajperskog delovanja po civilnim područjima Sarajeva i protiv njegovog civilnog stanovništva, u kojoj su ubijene i ranjene hiljade civila ... Te zločine su delom planirali, podsticali, naređivali, počinili i pomagali pripadnici 30. kadrovskog centra Generalštaba VJ, uključujući, između ostalih, generala Ratka Mladića, komandanta VRS ... Kao pripadnici 30. kadrovskog centra VJ, ti i drugi oficiri umešani u te zločine dobijali su plate od VJ. Činove koje su imali i koji su im omogućavali da budu na položajima vlasti potrebnim da bi se planirali, podstakli, naredili, počinili i na druge načine pomogli i podržali gorenavedeni zločini verifikovala je i regulisala VJ.[26]
– Optužnica protiv načelnika Generalštaba VJ Momčila Perišića
General Perišić je, u prvostepenoj presudi izrečenoj septembra 2011. godine, osuđen na 27 godina zatvora zbog granatiranja Sarajeva, jer je Vojsci Republike Srpske (VRS) pružao pomoć u artiljerijskim i snajperskim napadima na civile u Sarajevu 1992.-1995. tako što ih je snadbevao velikom količinom oružja, te im davao plate i beneficije, zatim ubistva oko 7.000 bosanskih Muslimana i premeštanja stanovništva Srebrenice u julu 1995. godine, te stoga što nije sprečio i kaznio počinioce raketnih napada na Zagreb u maju 1995, u kojem je poginulo sedam civila, jer je dokazano da je imao efektivnu kontrolu nad Srpskom vojskom Krajine.[5][45] Međutim, drugostepeno žalbeno vijeće Tribunala u Haagu je uvažilo žalbu njegovih branilaca i Perišić je pravomoćno oslobođen u februaru 2013.
O izvoru naoružanja VRS-a od početka rata do kraja 1994. godine, general Ratko Mladić je u govoru pred poslanicima Narodne skupštine Republike Srpske aprila 1995. naveo sljedeće podatke:
Od početka rata do 31. decembra 1994. godine utrošili smo ukupno 9.185 tona pešadijske municije. Iz naše proizvodnje obezbeđeno je 1.49 posto te municije, 42,2 posto je stiglo iz materijalnih rezervi koje je nasledila VRS i zatekla u enklavama i kasarnama bivše JNA, 47,2 posto iz pomoći Vojske Jugoslavije, a 9,11 je uvezeno, odnosno kupljeno. Trenutno raspolažemo sa 9,11 posto ukupnih potreba za 1995. Za artiljerijsku municiju utrošili smo 18.151 tonu, od toga je 26,2 posto obezbeđeno iz proizvodnje, 39 posto iz materijalnih rezervi, 34,4 je iz pomoći Vojske Jugoslavije i 0,26 je iz uvoza. Trenutno raspolažemo sa 18,36 posto ovogodišnjih potreba. Za protivavionsku municiju utrošeno je 1.336 tona. Od toga nismo ništa imali iz proizvodnje, to znači da nismo proizveli nijednu granatu, nijedan metak i 42,7 posto je došlo iz materijalnih rezervi, 52,4 iz pomoći Vojske Jugoslavije i 4,9 iz uvoza.[46]
U genocidu u Srebrenici je direktno učestvovala i paravojna formacija "Škorpioni", pod kontrolom Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije. Na suđenju Jovici Stanišiću i Franku Simatoviću, tužitelj Edward Russo je pokazao više dokumenata iz kojih se vidi da su na ratištu oko Trnova, jula 1995. (kada je i zabilježen video-snimak egzekucije šestorice bošnjačkih mladića iz Srebrenice), pored "Škorpiona", učešće uzele i jedinice "Kajman" i "Plavi" iz sastava SDB-a Srbije, pod komandom Vasilija Mijovića.[47] U svom iskazu pred sudom, ove je navode potvrdio Goran Stoparić, bivši pripadnik jedinice "Škorpioni". Stoparić je potvrdio navode iz optužnice da su "Škorpioni" bili pod kontrolom Službe državne bezbednosti Srbije čiji je šef tada bio Stanišić, a glavni operativac Simatović.[34]
Brojne autobuse i kamione koji su korišćeni za deportacije Srebreničana obezbijedili su autoprevoznici iz Srbije ("7. Juli" Šabac, "Strela" Valjevo, "Raketa" Užice i drugi).[48]
Fond za humanitarno pravo uspio je prikupiti podatke za 30 lica iz Srebrenice i okoline koji su, nakon pada enklave, pokušali naći spas u Srbiji. Oni su uhapšeni od strane službenika MUP-a zaduženih za kontrolu državne granice iz Bajine Bašte i Ljubovije, zatim predati natrag policiji u Bratuncu, koja ih je izručila VRS-u.[49] Od ukupno trideset osoba, posmrtni ostaci njih dvanaestorice su pronađeni i ekshumirani iz masovne grobnice Glogova, šestorica su završili u logoru u Batkoviću i danas su među preživjelima, dok se ostali vode se kao nestala lica i najvjerovatnije su pogubljeni.[50]
Takođe, nakon pada enklave Žepa (koja je, kao i srebrenička, bila zona pod zaštitom Ujedinjenih nacija), krajem jula 1995. godine, u Srbiju je preko rijeke Drine prebjeglo oko 800 bošnjačkih muškaraca, mahom pripadnika Armije BiH, ali i civila, uključujući i više desetina maloljetnika. Pripadnici Vojske Jugoslavije (VJ) i Posebne jedinice policije (PJP) MUP-a Srbije su ih zarobili i potom transportovali u dva logora: Šljivovica kod Užica (opština Čajetina) i Mitrovo polje (opština Aleksandrovac).[51] Ovdje su držani od avgusta 1995. do aprila 1996. godine; zatočenici su prebijani, izgladnjivani i seksualno zlostavljani, a za najmanje četvoricu (ili petoricu) njih je utvrđeno da su ubijeni u ovim logorima pod kontrolom srbijanskih vlasti.[52][53]
Konačno, posmrtni ostaci žrtava zločina počinjenih tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu pronađeni su na više lokacija na teritoriji Republike Srbije. Tako su, prema podacima objavljenim od strane Emze Fazlić, glasnogovornice Instituta za nestale osobe Bosne i Hercegovine, posmrtni ostaci žrtava genocida u Srebrenici pronađeni i ekshumirani sa područja 25 opština na teritoriji BiH, kao i sedam opština na teritoriji Srbije, uključujući i Beograd.[54] Prethodno, direktor Instituta Amor Mašović je objavio da su posmrtni ostaci, to jest, tijela ubijenih u srebreničkom genocidu pronađeni na lokacijama u 18 općina u BiH i sedam u Srbiji. Do jula 2019. godine, na ovim je lokacijama pronađeno najmanje 7.119 kompletnih ili nekompletnih posmrtnih ostataka.[55] Takođe, u povodu 30. godišnjice masakra u Prijedoru, Mašović je objelodanio da su posmrtni ostaci ubijenih žitelja opštine Prijedor pronađeni na 501 lokaciji, u ukupno 73 masovne (primarne i sekundarne) grobnice, i to na području deset opština i tri države - Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije.[56]
Tokom 1998. Oslobodilačka vojska Kosova se omasovljuje i započinje gerilske borbe sa srpskim snagama bezbednosti. Od marta 1998. srpske snage započinju artiljerijska dejstva protiv albanskih sela pod kontrolom OVK.[57] Borbe između specijalnih jedinica MUP Srbije i OVK, koja je držala kontrolu nad oko trećinom Kosova, sredinom 1998. prerastaju u Kosovski rat. Ono što je započelo kao operacija protiv OVK se pretvorilo u sistematsko etničko čišćenje pokrajine od njenih albanskih stanovnika.[58]
Policija Srbije i Vojska Jugoslavije su tokom NATO bombardovanja 1999. godine sprovodile koordinisane operacije nasilja nad albanskim stanovništvom s ciljem da ga proteraju sa Kosova i tako održe kontrolu Beograda nad pokrajinom.[59][60] Srpske vlasti su vršile organizovana ubistva, deportacije i masovne progone kosovskih Albanaca, uz značajnu upotrebu državnih resursa.[60] Vladine snage su ubile na hiljade civila koji nisu bili borci, uključujući žene i decu, šireći strah i paniku među kosovskim Albancima da bi ih naterali na odlazak.[59] Hotimične aktivnosti srpskih snaga prouzrokovale su odlazak najmanje 700.000 albanskih izbeglica s Kosova u kratkom vremenskom periodu.[60] Prema statistici UNHCR-a, ukupan broj izbeglica s Kosova je 9. juna iznosio 862.979 osobe.[61][62]
Višemesečna kampanja ubijanja i deportacija civila je dovela do podizanja optužnice protiv Slobodana Miloševića i njegovih pomagača u udruženom zločinačkom poduhvatu, kao i do suđenja srpskim političkim i vojnim liderima za ratne zločine na Kosovu.[63]
Srbija je vodila rat sa svetom, a ne samo sa Muslimanima i Hrvatima… Rat je vodila ‘sila ludila’, koja je dovela do paranoidne samoizolacije Srbije i do fatalnog poraza Srbije, što je i najveći poraz u srpskoj istoriji.[64]
– Srpski filozof Radomir Konstantinović
.png)
Srbi u Hrvatskoj su odbili plan Z-4, koji im je nudio široku autonomiju u okviru Republike Hrvatske. Pritom, međunarodna situacija po Srbe se definitivno promenila nakon masakra u Srebrenici 11. jula 1995. godine,[65] što je dovelo do sankcija UN protiv SRJ. 4. avgusta 1995. godine, Hrvatska je sprovela operaciju Oluja koja se završila padom samoproglašene Srpske Krajine i talasom srpskih izbeglica. Od 30. avgusta do 14. septembra NATO je bombardovao srpske položaje u BiH, čime je prekinuta srpska opsada Sarajeva. U novembru iste godine je potpisan Dejtonski mirovni sporazum, kojim je završen ratu u Bosni i Hercegovini i kojim je Srbija konačno priznala suverenost i teritorijalni integritet BiH i Hrvatske.
Neuspeh prekrajanja državnih granica u jugoslavenskim ratovima je imao dalekosežne posledice po Srbiju i širi region. Srbi i država Srbija su tokom ratova, a kasnije i putem suđenja za ratne zločine, stekli užasnu reputaciju u svetskoj javnosti. Zločini počinjeni tokom jugoslovenskih ratova su poučili zapadne zemlje da mnogo brže reaguju u slučaju Kosova.[66] Ubrzo nakon izbijanja rata na Kosovu 1998. i prvih sistematskih pokolja Albanaca, dolazi do NATO bombardovanja SRJ 1999. godine, nakon čega je Srbija izgubila kontrolu nad tom oblašću. Par godina kasnije, Crna Gora je napustila državnu zajednicu sa Srbijom. 17. februara 2008. parlament Kosova, uz podršku EU i SAD,[67] proglašava jednostranu nezavisnost od Srbije.[68]
Istoričarka Latinka Perović je upozorila 2012. godine da bi Srbija mogla skupo da plati „demagogiju i populizam” političara, i zaključila da se treba postići konsenzus oko evropskog pravca i modernizacije države. Ona je kazala da je neophodno da se napravi otklon prema politici vođenoj devedesetih godina 20. veka, što nije učinjeno. Političke stranke uglavnom ne žele da sadašnje stanje u zemlji vide kao posledicu politike 1990-ih, iako su ti ratovi uništili Srbiju, u kojoj se beleži demografski pad od 400.000 stanovnika za 10 godina, kao i kontinuiran „odliv mozgova”.[69]
„Mora se napraviti bilans te politike i postaviti pitanje šta nas je dovelo do toga, odnosno da li će se država razvijati u dubinu kao moderna država, ili teritorijalno u širinu. Srbija ipak jednom mora da odgovori da li će i dalje da zamišlja fiktivne granice države ili će da gradi realnu državu”.[69]
- ↑ Robert Soucy. „Fascism (politics) - Serbia”. Encyclopaedia Britannica.
- ↑ „Weighing the Evidence - Lessons learned from the Slobodan Milošević Trial”. Human Rights Watch. 13. 12. 2006.. Pristupljeno 23.7.2011.
- ↑ Mediji i rat: Kako je “Politika” izveštavala 1992. godine (2) Arhivirano 2013-06-06 na Wayback Machine-u Politika 27. marta 1992: Poslanici su aplauzom potvrdili pravno zaokruženje četvrte republike na tlu treće Jugoslavije.
- ↑ Decision of the ICTY Appeals Chamber; 18 April 2002; Reasons for the Decision on Prosecution Interlocutory Appeal from Refusal to Order Joinder; Paragraph 8
- ↑ 5,0 5,1 „Perišiću 27 godina zatvora”. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-23. Pristupljeno 2011-09-07.
- ↑ Boris Dežulović: Svi Srbi u jednoj državi
- ↑ 7,0 7,1 https://www.icty.org/x/cases/slobodan_milosevic/prosexp/bcs/rep-srb-foot.htm
- ↑ Politička propaganda i projekt “Svi Srbi u jednoj državi”: posledice instrumentalizacije medija za ultranacionalističke svrhe
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Povijest Bosne - Noel Malcolm[mrtav link]
- ↑ Sima Ćirković, Srbi među evropskim narodima, Equilibrium, Beograd, 2007, str. 297.
- ↑ Milivoj Bešlin — Reforma jugоslоvеnske fеdеrаciјe i Srbija: dekonstrukcija centralističke paradigme i formulisanje alternativa
- ↑ 12,0 12,1 „Izveštaj Ujedinjenih nacija”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2010-03-24.
- ↑ „Olivera Milosavljević, Antibirokratska revolucija 1987-1989. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-03-07. Pristupljeno 2010-03-24.
- ↑ Srbija i Srednja Evropa: Jedna propuštena prilika - tragedija Srbije[mrtav link]
- ↑ Mladen Klemenčić, Velikosrpska teritorijalna posezanja
- ↑ Tamara Kaliterna, Ponavljači lažne istorije — Izbor iz novinskih tekstova 1990–2013, Cenzura/Žene u crnom, Novi Sad–Beograd, 2013, str. 128.
- ↑ Sabrina Ramet, Nationalism and Federalism, str. 259.
- ↑ Mazower, War in Bosnia, str. 4.
- ↑ Tamara Kaliterna, Ponavljači lažne istorije — Izbor iz novinskih tekstova 1990–2013, Cenzura/Žene u crnom, Novi Sad–Beograd, 2013, str. 34.
- ↑ Srbija rukovodila ratom u Bosni
- ↑ Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, 1996, str. 366-367.
- ↑ Svjedočenje Milana Babića pred MKSJ u predmetu Martić od 17. februara 2006. godine, str. 1503.
- ↑ Srđa Popović: Raspad Jugoslavije (I)
- ↑ Dokumenti: Ako ne umemo dobro da radimo, bar ćemo znati dobro da se tučemo („Vreme“, br. 25, 15. IV 1991.)
- ↑ Dosije: JNA u ratovima u Hrvatskoj i BiH
- ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 General Momčilo Perišić pred Haškim tribunalom
- ↑ 27,0 27,1 https://pescanik.net/zapisnici-vso-i/
- ↑ 28,0 28,1 Milošević je bio na čelu UZP-a koji su realizirali Stanišić i Simatović
- ↑ „Milan Martić sentenced to 35 years for crimes against humanity and war crimes”. International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 12. 06. 2007.. Pristupljeno 24. 08. 2010.
- ↑ „Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex IV - The policy of ethnic cleansing; Prepared by: M. Cherif Bassiouni.”. UN. 28 December 1994. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 19 March 2011.
- ↑ Ratne štete, izdaci za branitelje, žrtve i stradalnike rata u Republici Hrvatskoj Arhivirano 2007-10-17 na Wayback Machine-u Revija za socijalnu politiku, Svezak 8, Br. 2 (2001), Perković. Preuzeto 2010-08-05.
- ↑ Moore, "Question of all Questions", str. 38.
- ↑ 33,0 33,1 „Koliko može da traje nevinost Beograda?”. Arhivirano iz originala na datum 2011-08-13. Pristupljeno 2012-06-08.
- ↑ 34,0 34,1 Podvale i laži Srbije Haškom tribunalu da Božović, Mijović i Legija nisu bili pripadnici Državne bezbednosti
- ↑ MKSJ Presuda
Thus, the threat clearly expressed in Milan Martić's ultimatum in Kijevo was carried out in the territory of the SAO Krajina through the commission of widespread, grave crimes. This created an atmosphere of fear in which the further presence of Croats and other non-Serbs in the SAO Krajina was made impossible. The Trial Chamber has therefore concluded that the displacement of the Croat and other non-Serb population which followed these attacks was not merely the consequence of military action, but in fact its primary objective. - ↑ Međunarodni sud Gotovinu i Markača proglasio krivim a Čermaka oslobodio krivice
- ↑ Haag dokazuje "udruženi zločinački poduhvat" transkriptima s Brijuna
- ↑ Svedočenja generala Kukanjca - Borba, 1993 Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji
- ↑ „General Perišić: Izbeglice šire defetizam”. Arhivirano iz originala na datum 2012-07-28. Pristupljeno 2011-09-13.
- ↑ Dženana Karup Druško: Zapisnici VSO (I)
- ↑ „Mađari su ginuli kao snoplje”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-20. Pristupljeno 2012-06-08.
- ↑ Citati iz Ćosićeve knjige Bosanski rat
- ↑ Dženana Karup Druško: Stvaranje jedinstvene srpske države na prostoru nekadašnje SFRJ
- ↑ „Weighing the Evidence (p. 32)”. Human Rights Watch. 13 December 2006. Pristupljeno 5 November 2010.
- ↑ https://www.danas.rs/vesti/drustvo/oslobodjen-momcilo-perisic/
- ↑ Dženana Karup Druško: Zapisnici VSO (II)
- ↑ General policije: Nisam čuo za postojanje JSO
- ↑ Reakcije na hapšenje Ratka Mladića
- ↑ http://www.hlc-rdc.org/?p=37465
- ↑ Fond za humanitarno pravo: Deportacija izbeglica iz Srebrenice
- ↑ Dosije „Šljivovica i Mitrovo Polje“
- ↑ Logori za Bošnjake u Srbiji
- ↑ Bivši logoraši o logorima u Srbiji: Konstantno su bili gladni, umirali su od mučenja
- ↑ BiH: Posmrtni ostaci žrtve genocida u Srebrenici pronađeni na području općine Ilijaš
- ↑ Mašović 19. put ispraća tabute: Najteže mi je bilo kada smo pronašli tijelo bebe Fatime Muhić
- ↑ Mašović: Proći će dugi niz godina dok se sve žrtve zločina u Prijedoru ne pronađu
- ↑ „Kosovo Chronology: From 1997 to the end of the conflict”. British Parliament. 01. 06. 1999.. Arhivirano iz originala na datum 2003-07-31. Pristupljeno 20. 09. 2009.
- ↑ Erasing History: Ethnic Cleansing in Kosovo
- ↑ 59,0 59,1 Human Right Watch, Po naređenju: ratni zločini na Kosovu
- ↑ 60,0 60,1 60,2 „Presuda Haškog suda”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-06. Pristupljeno 2011-10-23.
- ↑ “The Kosovo refugee crisis: an independent evaluation of UNHCR’s emergency preparedness and response”, UNHCR Evaluation and Policy Analysis Unit, februar 2000.
- ↑ Die Folgen der NATO-intervention im Kosovo
- ↑ Istraga
- ↑ Ilija T. Radaković: BESMISLENA YU-RATOVANJA 1991-1995
- ↑ „Geneza velikosrpskog nacionalizma”. Arhivirano iz originala na datum 2010-10-29. Pristupljeno 2010-03-24.
- ↑ Greater Serbia Arhivirano 2014-04-21 na Wayback Machine-u (knowledgerush.com)
- ↑ Tajni protokol razgovora EU i SAD o planiranju proglašenja nezavisnosti Kosova, kao i o nekim njihovim aktivnostima pre i posle tog proglašenja
- ↑ B92. Vesti: Kosovo proglasilo nezavisnost. 17. februar 2008, 23.27 č
- ↑ 69,0 69,1 Nacionalizam je spržio srpsku inteligenciju