Prijeđi na sadržaj

Velika Srbija

Izvor: Wikipedija
Dušanovo carstvo iz 14. veka je izvor legitimiteta ranih projekata srpske ekspanzije ka jugu.[1][2]
Nakon stvaranja Jugoslavije velikosrpske aspiracije se usmeravaju ka zapadu.

Velika Srbija (ili velikosrpska ideologija) je irendetistička ideja koja ima za cilj da ujedini u jednu državu sve teritorije na kojima Srbi žive ili su nekada živeli.[3] Ova ideja se tokom istorije javljala u različitim vidovima i pod različitim imenima.

Ideja o stvaranju velike srpske države je nastala u 19. veku u vreme nacionalnog buđenja širom Evrope i borbe srpskog naroda za nezavisnost. Najjasnije je uobličena 1844. godine u Načertaniju Ilije Garašanina, tajnom političkom programu Kneževine Srbije,[4] prema kojem bi nova srpska država uključila i multietničke oblasti Balkana, poput Makedonije, Bosne i Hercegovine.[4] Tokom 19. veka srpska inteligencija, uz izuzetak mislilaca sa levice koji su bili za stvaranje Balkanske federacije, je uglavnom prihvatila ideju ujedinjenja svih Srba u jednu veliku srpsku državu. Ovakav program su prihvatili i mnogi srpski vladari i državnici, uključujući kneza Aleksandra Karađorđevića,[5] Mihaila Obrenovića,[6] Nikolu Pašića,[7][8] i mnoge druge. Sve političke partije Kraljevine Srbije, osim socijaldemokratske, imale su za cilj stvaranje Velike Srbije, odnosno „ujedinjenje srpstva“.[9] Do Prvog svetskog rata, teritorija Srbije se neprestano širila.[10][11]

Nakon prvog svetskog rata srpska politička elita se odlučuje za stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, proklamovane zajednice jugoslovenskih naroda, koju mnogi smatraju velikosrpskom tvorevinom.[12][13] Tokom drugog svetskog rata u Jugoslaviji je vođen građanski rat između partizana, pristalica ravnopravnog jugoslovenskog ujedinjenja[14] i četnika, zagovornika stvaranja velike Srbije u okviru velike Jugoslavije.[15] Porazom četnika u Drugom svetskom ratu poražena je i velikosrpska politika, a SFR Jugoslavija je preuređena na federalnom principu. Nakon Titove smrti, 1980-ih godina dolazi do obnavljanja velikosrpskih težnji, koje su, prethodno, više decenija bile zatomljene. Tokom jugoslovenskih ratova, srpska politička elita je udruženim zločinačkim poduhvatom na jugoslovenskom prostoru pokušala da stvori državu koja bi ujedinila sve Srbe,[16][17] što je rezultiralo masovnim ratnim zločinima i etničkim čišćenjem.[18]

Agresivni karakter ideje “Velike Srbije“, kao i ostalih velikodržavnih projekata, ogleda se u pokušaju ostvarenja predviđenog cilja, koji se jasno kosi sa nedvosmisleno artikulisanom i većinskom voljom pripadnika drugih nacija da ne žive u toj državi.[13] Balkanski narodi vekovima žive izmešani jedni sa drugima i nemoguće je stvaranje velike nacionalne države bez uključivanja brojnih etničkih grupa protiv njihove volje.[13] Tokom istorije, svi takvi pokušaji stvaranja Velike Srbije su se završavali zločinima etničkog čišćenja, progonima nesrpskih naroda, pa i genocidom.[19]

Terminologija

U literaturi se koriste sledeći izrazi:

  • velikosrpska doktrina ili velikosrpska ideologija, označavaju nacionalističku ideju "ujedinjenja srpstva".
  • velikosrpska politika, označava politiku koja teži stvaranju Velike Srbije.
  • velikosrpska agresija, osvajački rat vođen u cilju stvaranja Velike Srbije; termin je u široj upotrebi od jugoslovenskih ratova 1990-ih.
  • velikosrpska buržoazija, označava srpsku političku elitu koja promoviše ideologiju Velike Srbije; termin je uvela KPJ tokom Prve Jugoslavije.
  • velikosrpska hegemonija, označava prevlast Srbije u zajedničkoj jugoslovenskoj državi; termin je naročito korišćen tokom Prve Jugoslavije.
  • velikosrpska politika, označava austrougarsku floskulu koja treba da pomogne komadanje Srbije.

Velikosrpska ideologija u 19. vijeku

Kneževina Srbija sredinom 19. veka.

Ideja ujedinjenja svih Srba u jednu državu je uobličena početkom 19. veka, kao program nacionalne integracije i stvaranja nacionalne države u maksimalnim granicama. Ova pojava ranoga 19. veka je bila uobičajena među evropskim narodima koji su nacionalno buđenje doživeli u razdoblju tokom i posle Francuske revolucije i Napoleonskih ratova. Nakon viševekovnog života bez sopstvene države, u vreme nacionalnog preporoda u 19. veku, srpski učenjaci su tražili istorijske uzore za obnovu srpske državnosti. Ovo „sveto pravo istoričesko“ se uglavnom temelji na kratkotrajnom Dušanovom srpskom carstvu iz 14. veka[1], koje je bilo terotorijalno najprostranija srpska srednjovekovna država.

Razni srpski crkveni visokodostojnici (Arsenije Gagović, Stevan Stratimirović) su putovali u Rusiju gde su ruskom caru predlagali planove za obnovu "Carstva Slavjano-Serbskoga".[20] 1807. godine i crnogorski vladika Petar I Petrović Njegoš šalje ruskom caru plan o obnovi Slavjano-serbskog carstva, proširenjem Crne Gore na Hercegovinu, Dalmaciju i Dubrovnik, koji bi postao prestonica.[21][22]

Načertanije Ilije Garašanina (1844)

Glavni članci: Načertanije i Ilija Garašanin

Načertanije (nacrt) je nekadašnji tajni „program spoljašne i nacionalne politike Srbije“[23], koji je krajem 1844. godine napisao ministar unutrašnjih dela Ilija Garašanin (1812—1874) za kneza Aleksandra Karađorđevića (1842—1858).[4]

Ilija Garašanin
Karta Dušanovog carstva, prema istoriografiji 19. veka

Čerta je i temelj srpske politike, da se ona ne ograničava na sadašnje njene granice, no da teži sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okružavaju.[24]

– Ilija Garašanin, Načertanije

Prema Načertaniju, Srbija bi trebalo da radi na oslobađanju Srba i ostalih Slovena i na pripajanju susednih oblasti Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Severne Albanije (što je podrazumevalo i Kosovo[25]), tada u sastavu Osmanskog carstva, te kasnije i Srema, Bačke i Banata, tada u sastavu Austrougarske. Glavna propagandna aktivnost Srbije bi se zasnivala na pripremanju stanovništva ovih oblasti na sjedinjenje sa Srbijom.[4] Borba za prisajedinjenje ovih oblasti bila bi vođena postepenim otkidanjem otomanskih teritorija, u procesu nezaustavljivog propadanja carstva.[25] Prema Garašaninu, Srbija polaže „sveto pravo istoričesko“ na ove zemlje, koje se temelji na Dušanovom srpskom carstvu iz 14. veka. Na tom temelju treba ponovo podići veliku srpsku državu:

Srbija mora nastojavati da od zdanija turske države samo kamen po kamen ocepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srbskog, opet veliku novu srbsku državu sagraditi i podignuti mogla.

1848. godine su Ilija Garašanin i Konstantin Nikolajević zajedno sastavili politički program nazvan Srpske sjedinjene države, koji je predviđao podelu Otomanskog carstva na dva vicekraljevstva, Azijsku Tursku i Srpske sjedinjene države, koje bi ujedinile sve Slovene evropskog dela Carstva.[26] Garašanin je u početku bio pristalica borbe za velikosrpsku državu, da bi kasnije, kao ministar spoljnih poslova kneza Mihaila (1860—1868), evoluirao prema jugoslovenskom rešenju, uspostavljajući veze sa jugoslovenskim i ilirskim pokretom u Habzburškoj monarhiji (biskupom Štrosmajerom) i bugarskim revolucionarnim organizacijama.[25]

Kao tajni dokument, Garašaninovo Načertanije je bilo zvaničan program dve srpske vlade - kneza Aleksandra Karađorđevića i kneza Mihaila Obrenovića. Program Načertanja su sledile sve srpske desničarske formacije u narednim decenijama.[27]

Srbi svi i svuda Vuka Karadžića (1849)

Glavni članci: Srbi svi i svuda i Vuk Karadžić

Srbi svi i svuda je naziv spisa Vuka Stefanovića Karadžića iz XIX vijeka, u kojem on zastupa tezu da su svi govornici štokavštine, bez obzira na vjeru, tradiciju ili regionalnu pripadnost, u stvari Srbi. Spis je objavljen 1849. godine u Beču, kao deo knjige Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona, ali je napisan još 1836. godine, zbog čega ga neki autori smatraju prvim projektom velike Srbije.[28]

Vuk Stefanović Karadžić
Štokavski dijalekti

Vuk u članku tvrdi da su Srbi svi koji govore srpskim jezikom, a srpskim jezikom naziva sve štokavske govore. Tako on zaključuje da postoje "Srbi triju zakona" (odnosno vera), ali samo oni „grčkog zakona“ (pravoslavne vere) sebe zovu Srbima ili „Srbljima“, a ostali „ovoga imena neće da prime“, pa se oni „zakona turskoga“ nazivaju Turcima, a oni „zakona rimskoga“ sebe zovu po mestima u kojima žive, npr. Slavonci, Bosanci (ili Bošnjaci), Dalmatinci, Dubrovčani ili u Bačkoj Bunjevcima, u Sremu, Slavoniji i Hrvatskoj Šokcima, a oko Dubrovnika i po Boci Latinima. Vuk je smatrao da je štokavski dijalekt srpski, a da je pravi hrvatski narodni jezik može samo čakavski dijalekt (dok je kajkavski dijalekt slovenački), pa je shodno primeni ove teorije teritorija na kojoj žive većinom Hrvati svedena na Istru, severni deo istočne obale Jadrana i na većinu jadranskih ostrva.

Iako ovo nije bila originalna Vukova zamisao, već mišljenje prisutno u ranoj slavistici XIX veka (Josef Dobrovský, Pavel Josef Šafařik), neki Vukovi savremenici su je ocenjivali kao pristrasnost i nacionalizam. U narednim godinama su objavljeni kritički osvrti više hrvatskih autora u kojima se pobija Karadžićev jezički pansrbizam (spisi Bogoslava Šuleka, Ante Starčevića, Mirka Bogovića, Adolfa Vebera Tkalčevića i drugih). Zbog proglašavanja svih štokavaca Srbima, savremeni hrvatski autori smatraju da je „Vuk među Srbima položio temelj velikosrpskih ambicija“.[29] Komentarišući "Načertanije" i "Srbi svi i svuda" britanski povjesničar Noel Malcolm kaže:

Ipak je pomalo anakrono promatrati sva ta nastojanja samo u svjetlu ekspanzionizma "Velike Srbije". U ono vrijeme Srbija je bila jedina država koja je eventualno mogla igrati ulogu kakvu je Pijemont odigrao u ujedinjavanju Italije. Svaki Srbin koji je priželjkivao nezavisnu južnoslavensku državu dakako da je vidio tako nešto u proširenju Srbije. S druge strane, bilo je mnogo hrvatskih intelektualaca, primjerice Ante Starčević i Eugen Kvaternik, koji su zastupali sličnu ideologiju, samo sa suprotnim predznakom, prema kojoj su svi Bošnjaci bili Hrvati.[30]

– Noel Malcolm

Politika Mihaila Obrenovića (1860-1868)

Glavni članak: Mihailo Obrenović

Knez Mihailo Obrenović se tokom svoje druge vladavine (1860-1868) umnogome oslanjao na politički program Načertanija, sa Ilijom Garašaninom na čelu ministarstva inostranih poslova. Njegova politika, nošena „velikom idejom“, je nastojala da Srbija dobije Bosnu i Hercegovinu.[31] Porta je odbijala Mihailove predloge da njegovom vazalnom području pripoji Bosnu i Hercegovinu, smatrajući njegove težnje delom ruskih aspiracija na Istoku.

Knez Mihailo sa konja pokazuje ka Prizrenu.
Velika Srbija po francuskoj karti iz 1862. godine

Politika kneza Mihaila je imala podršku Francuskog carstva na čelu sa Napoleonom III, čiji je plan za rešenje istočnog pitanja na Balkanu uzimao Srbiju kao Pijemont oko koga je trebalo da se okupe svi balkanski slovenski narodi, uključujuči i Bugare.[31] Knez Mihailo Obrenović je sa bugarskim emigrantima u Bukureštu 14. januara 1867. zaključio Bukureštanski ugovor o zajedničkoj državi Srba i Bugara.[32] Francuska je objavila svoj program za reforme u Turskoj notom od 22. februara 1867.[31] Međutim, nakon poraza u francusko-pruskom ratu (1870-1871) francuska politika je za duže vreme potisnuta sa Balkana. Posle smrti kneza Mihaila, ruski režim je počeo prenositi težište balkanske politike na Bugare.[31] Austrija je odpočetka bila protiv, tako da više ni jedna velika sila nije podržavala tako zamišljenu obnovu "srpskog carstva".

Markovićeva kritika velikosrpske politike

Glavni članci: Svetozar Marković i Balkanska federacija

Sam izraz Velika Srbija je prvi put, i to kritički, u svojim delima upotrijebio srpski socijalist Svetozar Marković:

Čim se monarhična vlada utvrdila u zemlji, ona je odmah počela pomišljati da rasprostrani granice svoje vlasti i van Srbije ... Misao da se Bosna i Hercegovina sjedine sa Srbijom počela se širiti i u Srbiji i kod tamošnjeg naroda. To je bilo načelo politike koja je poznata pod imenom Velika Srbija.[33]

Marković je velikosrpsku politiku Kneza Mihajla smatrao ništavnom, jer su protiv nje bile neodoljive prepone. Prva i najjača prepona je bila nezavisna Crna Gora, koja je imala iste pretenzije na Hercegovinu, Bosnu i Staru Srbiju kao i Srbija, i koja je jasno težila da osnuje sasvim nezavisnu srpsku državu. Druga snažna prepona je bila bosanska vlastela sa njenim davnašnjim pravima. Marković je verovao da je nemoguće dobiti Bosnu mirnim putem ukoliko se vlasteli ne zajamče njena starinska prava, što bi, na drugoj strani, značilo ostaviti bosansku raju u ropstvu. Dobiti Bosnu ratom, znači uništiti domaću aristokraciju, a kad bi se raja oslobodila od ropstva, "da li bi se ona slagala da dođe pod srpske pandure, kapetane i ostale gospodare?"[34] Marković je smatrao da opasnost poduhvata Velike Srbije leži u činjenici da srpski narod živi izmešan sa drugim narodima, bez jasno određenih geografskih i etnografskih granica, tako da bi morao »uzeti ulogu osvajača« prema susedima:

Svetozar Marković

Srpski narod se s jedne strane meša s Bugarima, s druge s Hrvatima i s treće s Rumunima, a dva naroda, Bugari i Hrvati, njegovi su najbliži rođaci po krvi i jeziku. Gde su granice „sjedinjenih Srba“, nove srpske države? To je teško ostvariti, ako ne želimo da se posvađamo sa svim tim narodima ... Srpski narod nema nikakvih geografskih ili etnografskih granica kojima bi bio određen kao jedna jedinstvena celina. Da bi se stvorila država od pet do pet i po miliona Srba, srpski narod bi morao da bude u neprijateljskom odnosu s Bugarima, Hrvatima i Rumunima. Morao bi da preuzme ulogu osvajača, kako to Mađari danas čine.[35]

Svetozar Marković, koji se i sam zalagao za oslobođenje Srba koji žive pod osmanskom ili habzburškom vlašću, izričito je odbacivao ideju da Kneževina Srbija preuzme ulogu „Pijemonta Južnih Slovena“, zapravo politiku teritorijalne ekspanzije Srbije, koja bi podrazumijevala pripajanje okolnih, etnički mješovitih oblasti i zemalja.[35] On je smatrao da svaka nacija treba u svom političkom i društvenom životu da bude samostalna, da ne bude potčinjena ni jednoj drugoj naciji.[35] Marković je izričito odbacivao pozivanje na „istorijska prava“ rečima: „princip nacionalnosti odriče se svih istorijskih prava.“[35] Posebno je smatrao štetnim ujedinjenje srpskih zemalja pozivanjem na Dušanovo carstvo, jer su Srbi njegovog vremena živeli u četiri države (Austrija, Turska, Srbija i Crna Gora) čija se istorijska prava „teško mogu uskladiti“.[35] Umesto toga, Marković predlaže stvaranje Balkanske federacije, odnosno saveza srpskog naroda sa drugim balkanskim i južnoslovenskim narodima.[36]

Marković naglašava da bi nova srpska država, nastala osvajanjem, po nuždi postala vojnopolicijska i snagu bi trošila u odbrani od spoljnih neprijatelja, zanemarujući sopstveni umni i kulturni razvitak.[36] Marković ocenjuje da ideja Velike Srbije ide u prilog politici koja teži da u zemlji utvrdi neograničenu moć dinastije Obrenović.[35] On je ovu „veliku misao“ smatrao izgovorom za zanemarivanje daleko važnijih unutrašnjih pitanja Kneževine Srbije, upozoravajući da se »revolucionarna ideja o jedinstvu srpskog naroda pretvorila u ideju štetnu po narodne interese«.[36]

Austrougarske reakcije na Veliku Srbiju

Austro-Ugarska je širenje Srbije smatrala pretnjom za svoj teritorijalni integritet

Austro-Ugarska je saznala, tajno pribavila i poverljivo arhivirala Garašaninovo Načertanije 1883. godine.[37] Habzburška monarhija se žestoko protivila pretenzijama susedne Kneževine Srbije na istorijske oblasti habzburške krune, naseljene Južnim Slovenima. Dinastija Obrenović je vodila pro-austrijsku politiku, pa su planovi o teritorijalnoj ekspanziji Srbije u to vreme uglavnom bili okrenuti ka oblastima Otomanskog carstva.

Srpske i crnogorske vlasti su tokom rusko-turskog rata (1877–1878) pružale pomoć ustanku hrišćanskog stanovništva u Hercegovini i Bosni protiv otomanske vladavine. Još u toku rata je između ruskog državnog kancelara kneza Gorčakova, nemačkog kancelara Bizmarka i austrougarskog predsednika vlade Andrašija usaglašeno da u slučaju pobede Srba velike sile neće tolerisati nastanak velike srpske države.[38] 1878. Austrija je okupirala Bosnu i Hercegovinu, za koju se očekivalo da će po završetku rusko-turskog rata pripasti Srbiji. Nakon okupacije (1878) i aneksije Bosne i Hercegovine (1908), Austrougari će sve više dolaziti u konflikt sa srpskom politikom ujedinjenja.

Nemogućnost ekspanzije na zapad Srbija je nastojala kompenzirati ekspanzijom na istok što je godine 1885. dovelo do rata s Bugarskom.

Srpsko-bugarski rat (1885)

Glavni članak: Srpsko-bugarski rat (1885)

Srpsko-bugarski rat je bio kratkotrajni rat između Srbije i Bugarske novembra 1885. godine, kada je kralj Milan Obrenović, nezadovoljan ujedinjenjem Bugarske i Istočne Rumelije, napao Bugarsku. Srbija je imala planove za hegemoniju nad slovenskim oblastima Balkana i bila je izričito protiv ovog ujedinjenja.[39] Vladan Đorđević, srpski političar, je agresiju na Bugrasku pravdao na sledeći način: Veliki deo balkanskih Slovena je u srednjem veku potpao pod vlast Bugara. Srbima istorijski zadatak nalaže oslobođenje slovenstva od bugarskog hanstva, ceđenje iz njihovih žila mongolske krvi i ujedinjenje u veliku jugoslovensku srpsku državu od Beograda do Soluna i od Jadranskog do Crnog mora.[40]

Kralj Milan je očekivao da će srpska vojska brzo zauzeti Sofiju i da će Bugarska biti lako poražena, međutim, rat se završio bugarskom pobedom, koja je nazvana „kapetani pobeđuju generale“ (bug. капитаните побеждават генералите).[41] Nakon poraza u ratu sa Bugarskom, srpski ideolozi isključuju Bugare iz planova o stvaranju zajedničke države Južnih Slovena.

Velikosrpska ideologija početkom 20. vijeka

Oružana dejstva srpskih jedinica

Glavni članci: Crna ruka, Mlada Bosna i Narodna odbrana

Godine 1903. je majskim prevratom svrgnuta dinastija Obrenović, a nova vlada se od Austro-Ugarske sve više počela okretati Rusiji. Austro-Ugarska, u kojoj istovremeno sve više bujaju jugoslavenske ideje, na to reagira političkim, propagandnim i ekonomskim pritiskom koji, pak, izaziva reakciju u obliku srpskog iredentizma koji se okreće zapadu. Početkom 20. veka je osnovano više paravojnih formacija i revolucionarnih organizacija čiji je cilj bio ujedinjenje svih srpskih, odnosno južnoslovenskih oblasti sa Kraljevinom Srbijom, na koju se gledalo kao na „jugoslovenski Pijemont“.

Dragutin Dimitrijević Apis

Crna ruka (zvaničan naziv Ujedinjenje ili smrt) je bilo oficirsko tajno društvo, čiji je cilj bio stvaranje Velike Srbije.[42] Vođa ove zavereničke skupine bio je srpski oficir Dragutin Dimitrijević Apis. Crna ruka je imala veliki uticaj na politiku Kraljevine Srbije, posebno nakon izvođenja Majskog prevrata 29. maja 1903. godine u kome su njeni pripadnici ubili kralja Aleksandra Obrenovića i kraljica Dragu, dovodeći Petra Karađorđevića na srpski presto. Crna ruka je imala za cilj da ujedini "sve srpske pokrajine: 1. Bosnu i Hercegovinu, 2. Crnu Goru, 3. Staru Srbiju i Makedoniju, 4. Hrvatsku, Sloveniju i Srem, 5. Vojvodinu, 6. Morsku Obalu (Dalmaciju)".[12] Nakon teritorijalnih proširenja Srbije u Balkanskim ratovima, Crna ruka se posebno usredsredila na oblasti u sastavu Austro-Ugarske, što je kulminiralo Sarajevskim atentatom.[43][44]

Mlada Bosna je bila revolucionarna omladinska organizacija, nastala oko 1904. godine, koja se borila protiv okupacije, a potom pripajanja Bosne i Hercegovine Austro-Ugarskoj. Pojedini članovi ove organizacije su sarađivali sa Crnom rukom. Njen član Gavrilo Princip, uz podršku Crne ruke i oružja iz Beograda, je 28. juna 1914. godine izvršio atentat u Sarajevu na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, što je Austro-Ugarskoj bio povod za rat protiv Srbije, koji je prerastao u Prvi svetski rat.

Narodna odbrana je bila srpska paravojna organizacija osnovana 1908. godine (u vreme Aneksione krize) u cilju pripajanja Bosne i Hercegovine Srbiji. Ova organizacije je iz Srbije u Bosnu slala četničke odrede, radi borbe protiv Austrije.[45] Za vreme Balkanskih ratova preko ove organizacije su regrutovani dobrovoljci za borbu u Makedoniji.

Borba za Makedoniju (1904—1908)

Glavni članci: Borba za Makedoniju i Makedonsko pitanje
Geografska oblast Makedonije

Borba za Makedoniju (1904—1908) je bila borba novoosnovanih balkanskih država (Grčka, Srbija i Bugarska), za pripajanje oblasti Makedonije i drugih delova Balkana, koji su posle Berlinskog kongresa 1878. godine, ostali u sastavu Otomanskog carstva.

Stanovništvo Makedonije je bilo jezički, verski i etnički izrazito raznovrsno (Makedonski Sloveni, Bugari, Grci, Srbi, Turci, Albanci, Romi, Vlasi, i ostali). Srpska i bugarska propaganda je bile uglavnom usmerene na tada još uvek nacionalno neopredeljene Makedonske Slovene[46], dok je grčka propaganda pretežno bila usmerena na Grke, kao i na Slovene Egejske Makedonije. Sve tri susedne države su sprovodile obrazovne i propagande aktivnosti, otvaranjem škola u Makedoniji na njihovim nacionalnim jezicima i vršenjem srbizacije, bugarizacije i helenizacije. Pored toga, ove države su slale svoje komitske (odnosno četničke) odrede koje su se sukobljavale sa Otomanskom vojskom i policijom, a neretko i međusobno.

Srpski nacionalisti pretenzije ka Makedoniji pravdali time što je ona bila u sastavu "Velike Srbije" iz vremena Dušana Silnog.[47]

Cvijićevo "naučno opravdanje" srpske ekspanzije

Glavni članci: Jovan Cvijić i Stara Srbija
Jovan Cvijić

Ugledni srpski naučnik Jovan Cvijić je, usled zanimanja za političko napredovanje Srbije, često gubio svoju naučnu objektivnost, pa se određeni segmenti njegovog rada koriste kao "naučno opravdanje" velikosrpske politike.[48] Cvijić se zalagao za teritorijalno proširenje Kraljevine Srbije ka jugu, na oblasti u kojima Srbi nisu činili većinsko stanovništvo. To se posebno odnosilo na makedonske i severno-albanske oblasti, čije je pripajanje, prema Cvijićevom mišljenju, Srbiji bilo neophodno za ekonomski razvoj. On je smatrao da je odlukama Berlinskog kongresa “Srbija opkoljena zemlja” a Srbi “uhapšen narod”[49], i da Srbija mora izaći na more da bi se osamostalila.[50] Cvijić je usmeravao srpsku spoljnu politiku ka zauzimanju jadranske obale, kako hrvatske tako i albanske. S jedne strane, tvrdio je da je Dubrovnik srpski.[51] S druge strane, branio je pravo Srbije na albansko primorje uprkos nesrpskom stanovništvu tih oblasti:

...Srbija mora zbog svoje ekonomske samostalnosti dobiti pristup na Jadransko more i jedan deo arbanaske obale: bilo zauzimanjem teritorija bilo dobijanjem ekonomskih i komunikacionih prava na tu oblast. To znači, dakle, zauzimanje istina jedne etnografski strane oblasti, ali takve koja se mora zauzeti zbog osobito važnih privrednih interesa, upravo zbog životne potrebe.[48]

Između 1906. i 1918. Cvijić je izradio seriju mapa kojima su rastuće srpske pretenzije na Makedoniju pravdane proglašavanjem Makedonaca za etno-lingivstičku grupu Srba.[52] Cvijićeve etnografske mape objavljene 1906, 1909 i 1913. godine međusobno se razlikuju i pratile su spoljno-političke potrebe srpske države.[53] Smatrao je da se srpski problem mora rešiti silom.[49]

Srpska teritorijalna ekspanzija u balkanskim ratovima

Glavni članci: Balkanski ratovi i Srpska okupacija Albanije
Najveće privremeno teritorijalno proširenje Kraljevine Srbije 1913.

Ili će se srpski narod ujediniti ili će ceo Balkan predstavljati samo jedno veliko groblje![54]

– Milovan Milovanović, predsednik Vlade Srbije uoči balkanskih ratova

U balkanskim ratovima, srpska država je ostvarila značanja teritorijalna proširenja i prvi put stekla vlast nad brojnim nesrpskim stanovništvom: Albancima, Makedoncima, Bugarima, Turcima, Bošnjacima i drugima. Nakon rata, Vardarska Makedonija, Sandžak i Kosovo su priključeni Kraljevini Srbiji. Srbija je pripajanje ovih oblasti pravdala pozivanjem na "istorijska prava".[55] Srpske pretenzije su još podupirane tvrdnjama o "višem civilizacijskom stepenu Srba u odnosu na Albance" i navodnoj srpskoj većini na Kosovu.[56]

Tokom zauzimanja Kosova 1912. godine, srpska vojska je počinila brojne zločine nad Albancima. Izveštaji govore o masovnim pogubljenjima albanskog stanovništva, teškim razaranjima albanskih gradova, spaljivanju sela, pljačkanju kuća, klanju, silovanjima žena i zverstvima nad civilnim stanovništvom.[55][57] Cilj zločina je bio da se srpski zahtevi za teritorijalnim proširenjima potpomognu "etničkim čišćenjem" i statističkom manipulacijom pre konferencije velikih sila koja će utvrditi nove granice.[58][59]

Srbija je u toku oktobra i novembra 1912. zaposela najveći deo Albanije, zajedno sa jadranskom obalom na kojoj je najvažnija strateška tačka bila luka Drač. Premijer Srbije Nikola Pašić je neprestano ponavljao da se Srbija nipošto ne sme odreći luke na Jadranskom Moru.[7] Na osvojenom području su odmah uspostavljene civilne vlasti i albanska teritorija je de facto anektirana Srbiji: 29. novembra je osnovan drački okrug sa četiri sreza: Drač, Lješ, Elbasan i Tirana.[50] Tek ultimativnom pretnjom velikih sila Srbija je bila prinuđena da se povuče sa teritorije međunarodno priznate Kneževine Albanije krajem 1913.[60]

Zbog toga što je primorana na povlačenje iz Albanije, Srbija je tražila teritorijalnu kompenzaciju u Makedoniji, oko čega je došla u sukob sa Bugarskom.[60] U Makedoniji, Srbija je sprovodila politiku sistematske srbizacije - Makedonija je proglašena Južnom Srbijom, makedonski govor južnim srpskim dijalektom, a u nekim slučajevima su se lokalnom stanovništvu čak nametala i srpska imena. Događaji iz balkanskih ratova su doveli do sudara velikosrpske sa velikobugarskom ideologijom, a takođe i narastanju srpsko-albanskog sukoba.

Tucovićeva kritika velikosrpske politike

Glavni članci: Dimitrije Tucović i Srbija i Arbanija: jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije
Dimitrije Tucović

Istaknuti srpski socijalista Dimitrije Tucović je žestoko kritikovao velikosrpsku politiku Pašićeve vlade. On je smatrao da se srpski ratni pohod na Albaniju i Makedoniju nikako ne može nazvati oslobodilačkom već zavojevačkom, jer se vodi protivno volje ondašnjeg stanovništva. Kada se Srbija spremala na balkanski rat 1912. godine, Tucovićeva stranka je jedina u skupštini glasala protiv ratnih kredita. Zauzimanje Kosova, Albanije i Makedonije, Tucović je osudio kao imperijalno osvajanje.[61] On se protivio teritorijalnoj ekspanziji i zalagao se da ove oblasti ravnopravno sa Srbijom uđu u zajedničku Balkansku federaciju.

Grupisanje i uzajamnost zemalja i naroda na Balkanu jedini je put koji vodi privrednom, nacionalnom i političkom oslobođenju.[62]

– Dimitrije Tucović

Dimitrije Tucović ocenjuje da je srpska buržoazija proklamujući osvajačku politiku prema Albaniji "prvi put sa lica srpskog naroda skinula veo jedne poštene nacije koja se bori za svoje oslobođenje".[63] Nakon pokolja albanskog stanovništva na Kosovu, Tucović je opominjao da je "izvršen pokušaj ubistva s predumišljajem nad celom jednom nacijom", što je "zločinačko delo" za koje se "mora ispaštati".[64]

Velikosrpska ideologija u Prvoj Jugoslaviji

Srpske pretenzije uoči ratova 1912-1918.
Glavni članci: Nastanak Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca

Po završetku Prvog svetskog rata, Srbija je ostvarila maksimalistički nacionalni program, priključenjem Crne Gore i južnoslovenskih oblasti Austro-Ugarske (uključujući Bosnu) u novoosnovanu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pod srpskom dominacijom.[7] Stvaranjem Kraljevine SHS, srpski narod se, prvi put u svojoj modernoj istoriji, našao u jednoj državi.[42] Srpski političari su na novoformiranu kraljevinu su gledali kao proširenu Srbiju.[65] Srbi su smatrani državotvornim narodom i glavnim tvorcima Jugoslavije, a njihov "domaćinski odnos prema državi" je glorifikovan.[65] Provođenje velikosrpske politike je značilo jaku centralizovanu vladu za celu naciju.[66] Koristeći taktiku policijskog zastrašivanja i nameštanja izbora[67], Pašić je umanjio značaj opozicije u parlamentu, centralizacijući moć u rukama Srba.[68]

Unitarno uređenje i srpska dominacija u novoj državi su imali brojne protivnike, među kojima su bili: zelenaši, pristalice svrgnutog crnogorskog kralja Nikole, Hrvatska seljačka stranka, koja je tražila autonomiju Hrvatske, Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija, koja se borila za nezavisnost Makedonije, Kosovski komitet, koji se borio za izdvajanje albanskih oblasti (Kosovo, zapadna Makedonija i delovi Sandžaka) i Komunistička partija Jugoslavije koja se borila protiv "velikosrpskog hegemonizma" a za preuređenje Jugoslavije na republikanskim i federativnim osnovima.

Komunistička kritika velikosrpske hegemonije

Glavni članak: Komunistička partija Jugoslavije

Komunistička Internacionala je u stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. videla samo teritorijalno proširenje Srbije posle imperijalističkog rata, a u samoj Kraljevini srpsku „mini-imperiju”.[69] Jugoslovenski komunisti su smatrali da je Kraljevina SHS "država u kojoj vladajuća klasa jedne nacije ugnjetava ostale nacije".[70] Oni su "hegemonističku politiku velikosrpske buržoazije" smatrali stubom balkanske kontrarevolucije i glavnu prepreku stvaranju balkanske federacije.[71] KPJ je smatrala da je osnovni uzrok nacionalnih suprotnosti u Jugoslaviji nasleđe kolonijalne politike srpske buržoazije iz balkanskih ratova u Makedoniji i protiv Albanije, i njena hegemonistička politika u novoj državi.[70] Komunistička partija Jugoslavije je svoj zadatak videla u odlučnoj borbi protiv nacionalnog ugnjetavanja, a za samoopredeljenje naroda:

Cenzurisano izdanje Radničkih novina iz 1920.

Zbog svega toga dužnost je Partije da sa organizacijama radnih masa ugnjetenih nacija vodi zajedničke otvorene borbe za pravo na otcepljenje, odnosno da pomaže pokrete ugnjetenih nacija u cilju formiranja nezavisnih država kako Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i radi oslobođenja Albanaca.[72]

– Rezoluciji KPJ o nacionalnom pitanju, od 25. novembra 1924.

Komunistička partija se nije zadovoljavala samo borbom za samoopredeljenje, neprestano naglašavajući polovičnost takvih mera i podsećajući da je jedino istinsko rešenje nacionalnog pitanja na Balkanu stvaranje Balkanske federativne republike.[73] Sredinom 1930-ih godina, KPJ ublažava stav po pitanju opstanka Jugoslavije, smatrajući da je moguće njeno preuređenje na federalnim osnovama:

Mi nastavljamo svom snagom borbu protiv režima velikosrpskog ugnjetavanja, za slobodu i prava ugnjetenih naroda. Naš stav koji dolazi do izražaja u našem osnovnom zahtjevu: pravo samoopredeljenja sve do otcjepljenja, mi ne mijenjamo. Ali ne smijemo postaviti težište na otcjepljenje, nego potcrtavati da svaki narod ima pravo i treba da sam odluči o svojoj sudbini. Težište se, dakle, postavlja na pravo samoopredeljenja. Baš zbog toga ističemo zahtjev za narodnim skupštinama, odnosno saborima, u Zagrebu, Ljubljani, Skoplju, Cetinju i Sarajevu, koje će biti izabrane na slobodnim izborima.“[74]

– Okružnica Politbiroa Centralnog komiteta KPJ 1935.

Koncept Srpskog kulturnog kluba

Glavni članak: Srpski kulturni klub

Nefunkcionalnost zajedničke jugoslovenske države dovela je do postepenog obnavljanja velikosrpske ideje. Među srpskim političarima je sazrevalo uverenje da su ujedinjenjem pogrešili i da treba stvoriti Veliku Srbiju.[75] Kao rešenje srpskog nacionalnog pitanja, često je predlagana „amputacija Hrvatske“, u suženim granicama, koja bi bila lišena "srpskih" krajeva.[20][76] U martu 1928. godine radikalski poslanik Puniša Račić, zloglasni atentator na Stjepana Radića, je na sednici Narodne skupštine zahtevao da se država preuredi i preimenuje u Veliku Srbiju.[20]

Ono u čemu smo posle ujedinjenja pogrešili treba popraviti.[77]

– Jedna od parola SSK-a

Zbog nerešenog nacionalnog pitanja u Kraljevini Jugoslaviji, grupa srpskih intelektualaca formira Srpski kulturni klub (SSK) koji će reafirmisati velikosrpsku ideju.[77] Srpski kulturni klub je Bosansku krajinu označavao „predstražom Beograda“, ističući da oblast Bosne i Hercegovine mora celovita ući u buduću srpsku teritorijalnu jedinicu.[77] SKK je predano radio na izdvajanju Srema iz sastava Banovine Hrvatske (srezovi Dalj, Vinkovci i Vukovar) i isticao da Dalmacija nije hrvatska. Potenciran je srpski karakter Makedonije i Kosova. Sve te oblasti smatrao je srpskim zemljama i u njima vodio široku propagandnu akciju.[77]

1937. godine sekretar Srpskog kulturnog kluba i docent Filozofskog fakulteta u Beogradu Vasa Čubrilović, uputio je državnim organima poverljivi dokument pod nazivom “Iseljavanje Arnauta”, koji govori o rešavanju Albanskog pitanja, odnosno o “smišljenom, sistematskom i energičnom” iseljavanju Albanaca iz Jugoslavije i asimilaciji onih preostalih.[78] Čubrilović predlaže metode državnog pritiska, otpuštanja, hapšenja, nasilja, zastrašivanja, podmićivanja, slanja paravojnih jedinica i paljenja naselja, u cilju što masovnijeg iseljenja albanskog stanovništa.[79]

Velikosrpska ideologija u drugom svjetskom ratu

Glavni članak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Veliki poticaj velikosrpskoj ideologiji je dao drugi svjetski rat, odnosno događaji koji su uslijedili nakon sloma Kraljevine Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. godine. Bivša država je podijeljena, a u mnogim od njenih krajeva je srpsko stanovništvo izloženo progonima i masovnim fizičkim likvidacijama. To je pogotovo bio slučaj u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj gdje je eliminacija srpskog stanovništva bila dio službene državne politike, koja je sadržavala sve elemente genocida. Takva traumatična iskustva su mnoge dovela do zaključka kako je opstanak Srba u višenacionalnoj državi nemoguć, odnosno kako bi umjesto obnove Jugoslavije rezultat rata trebala biti velikosrpska država. Te su ideje najeksplicitnije navođene u spisu Homogena Srbija Stevana Moljevića, u kome su navedene buduće granice, koje će 1980-ih i 1990-ih biti poznate kao Šešeljeva linija.

Homogena Srbija Stevana Moljevića (1941)

Glavni članci: Homogena Srbija i Zločini četnika u Drugom svetskom ratu
Granice Srbije prema Moljeviću

Osnovna greška u našem državnom uređenju bila je što 1918. g. nisu bile udarene granice Srbije. Ta se greška mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etničko područje na kome Srbi žive sa slobodnim izlazima na more za sve srpske oblasti koje su na domak mora.

– Homogena Srbija, Stevan Moljević, 1941.

Četnički ideolog Stevan Moljević 30. juna 1941. godine objavljuje spis „Homogena Srbija“, kojim se zagovara stvaranje Velike Srbije i njeno etničko čišćenje od drugih naroda. Moljević je insistirao da se jasno omeđe sve srpske zemlje i one učine homogenim u etničkom pogledu. Četnički pokret, iako formalno jugoslovenski opredeljen (službeni naziv: Jugoslovenska vojska u otadžbini), rukovodio se velikosrpskom ideologijom, zalažući se za stvaranje Velike Srbije u Velikoj Jugoslaviji. Željena homogenost četničke Srbije se postizala sredstvima etničkog čišćenja i genocida. Draža Mihailović je 20. decembra 1941. godine poslao posebnu instrukciju komandantima četničkih odreda Đorđiju Lašiću i Pavlu Đurišiću na čijim područjima (Crna Gora, BiH, Sandžak) se nalazio velik broj muslimana. U tom dokumentu se naglašavaju sledeći zadaci četničkog pokreta[80]:

  • Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije-Crne-Gore-Bosne i Hercegovine-Srema-Banata i Bačke.
  • Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst-Gorica-Istra i Koruška) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom.
  • Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.
  • Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke, čišćenjem Sandžaka od muslimanskog življa, a Bosne od muslimanskog i katoličkog življa...
  • U krajevima očišćenim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata, naseliti Crnogorce (u obzir dolaze siromašne i nacionalno ispravne i poštene porodice)...

U januaru i februaru 1943. Jugoslovenska vojska u otadžbini je sprovela opsežne operacije genocida i etničkog čišćenja u istočnoj Bosni i Sandžaku tokom kojih je ubijeno na hiljade muslimanskih civila, žena, staraca i dece.

Četnici su na Svetosavskom kongresu 1944. odlučili da posleratna Jugoslavija bude monarhija sa tri federalne jedinice: slovenačkom, hrvatskom i velikosrpskom, koja je trebalo da obuhvati Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju, Bosnu i Hercegovinu i veći deo Hrvatske. Međutim, ti planovi su propali pobedom partizana i njihovog koncepta nove, socijalističke i federativne Jugoslavije.

Nedićeva Velika Srbija

Rekonstrukcija "SveSrbije" na karti okupirane Jugoslavije
Glavni članak: Nedićeva Velika Srbija

Predsednik vlade okupirane Srbije Milan Nedić je predložio stvaranje Velike Srbije, koju je nazivao "SveSrbija". Ovaj projekat je predviđao ujedinjenje Srbije i Crne Gore u njihovim tadašnjim ratnim granicama, kao i priključenje određenih delova Nezavisne Države Hrvatske nastanjenih Srbima. Nedić je ovaj predlog 1943. godine izneo Adolfu Hitleru, koji ga je odbio.

Velikosrpska ideologija u Drugoj Jugoslaviji

Glavni članci: Narodnooslobodilačka borba, AVNOJ i SFRJ

Pobedom partizana u Drugom svetskom ratu, u skladu sa odlukama drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine, obnovljena je jugoslovenska država na republikanskim i federalističkim principima, u kojoj je predviđeno da južnoslovenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci) žive u ustavnim republikama sa jednakim pravima. Crnogorcima i Makedoncima, a kasnije i Muslimanima, je priznato pravo na sopstvenu naciju. Stvoreno je šest socijalističkih republika, a na teritoriji SR Srbije su stvorene dve autonomne pokrajine. U socijalističkoj federativnoj republici Jugoslaviji, zvanična ideologija je bila bratstvo-jedinstvo, a nacionalizam je smatran štetnom pojavom.

Velikosrpska idelogija je stoga razvijana izvan Jugoslavije, uglavnom među četnicima u emigraciji.

Sporazum Pavelić-Stojadinović (1954)

Glavni članak: Sporazum Pavelić-Stojadinović

Sporazum Pavelić-Stojadinović je bio posleratni sporazum u emigraciji između ustaškog vođe i bivšeg poglavnika Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelića, i srpskog radikalskog vođe i bivšeg predsednika kraljevske vlade Milana Stojadinovića, potpisan krajem 1954. godine u Buenos Airesu. Sporazum je predviđao razbijanje Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) na tri nezavisne države: Sloveniju, Hrvatsku i Srbiju. Pavelić i Stojadinović su branili ovaj antikomunistički savez (obje emigracije nisu priznavale legalnost Titovog režima u Jugoslaviji) kao novi srpskohrvatski sporazum koji je trebao da zameni zastareli Sporazum Cvetković-Maček iz 1939. godine, kojim je uspostavljena Banovina Hrvatska.

Granice prema sporazumu Pavelić-Stojadinović.

Sporazum Pavelić-Stojadinović je predviđao podelu Bosne tako da bi Bosanska Krajina pripala Hrvatskoj, dok bi najveći deo centralne sa istočnom Bosnom, istočna Hercegovina i južna Dalmacija pripali Srbiji. Ovaj sporazum je izazvao žestoke reakcije hrvatske emigracije, srpske emigracije i Titovog režima u Jugoslaviji. Pavelić i Stojadinović su proglašeni za nacionalne izdajnike od strane ustaških i četničkih političkih krugova u iseljenju, dok je jugoslovenski režim odbacivao značaj sporazuma kao "račun bez krčmara", ističući da Pavelić i Stojadinović više nisu nikoga predstavljali.[81]

Ovaj sporazum neki smatraju za temelj o kojem će Milošević i Tuđman razgovarati u Karađorđevu 35 godina kasnije“.[82]

Velikosrpska ideologija za vrijeme raspada SFRJ

Glavni članci: Raspad SFRJ i Srbija u jugoslovenskim ratovima

To je pitanje sloboda i prava bivstvovanja srpskog etnosa u celini svog duhovnog, kulturnog i istorijskog identiteta bez obzira na sadašnje republičke granice i konstituciju Jugoslavije. Ako se ta sloboda i to pravo ne uvažava, onda nije ostvaren

istorijski cilj srpskog naroda – ujedinjenje svih Srba u jednoj državi (...).[83]

– Dobrica Ćosić
Raspad SFRJ (1991-2008)

Polovinom 1980-ih Srpska akademija nauka i umetnosti donosi Memorandum SANU, koji iznosi stanovište da su Srbi diskriminisani u Jugoslaviji i da se nad njima vrši genocid od strane Albanaca na Kosovu. Nakon toga dolazi do bujanja srpskog nacionalizma i talasa organizovanih protesta Srba i Crnogoraca širom zemlje (mitingaši su imali prevoz organizovan autobusima[84]). Pod pritiskom demonstracija, dolazi do rušenja pokrajinskih vlasti Vojvodine i Kosova, zajedno sa republičkim vlastima Crne Gore, i njihove smene ljudima odanim Slobodanu Miloševiću.

Srpski nacionalisti su označili Jugoslaviju kao najveću katastrofu Srbije, smatrajući kobnom greškom što je Srbija pristala na jugoslovensku državu, umesto da je stvorila Veliku Srbiju u povoljnom periodu nakon Prvog svetskog rata.[85] Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, ujedinjenje Srba je bio cilj koji su zastupali srpski političari,[13] nasuprot nastojanjima međunarodne zajednice za očuvanjem postojećih granica jugoslovenskih republika. Velikosrpskom idejom su bili prožeti glavni činioci srpske politike (uključujući SPS, SRS i SPO).[18][76] Međunarodna arbitražna komisija o Jugoslaviji je 1991. godine dala pravno mišljenje da samo republike imaju pravo na proglašenje nezavisnosti, a da narodi nemaju, čime je želja srpskog naroda za jedinstvenom državom međunarodno pravno proglašena nelegalnom.

Memorandum SANU (1986)

Glavni članak: Memorandum SANU

Memorandum SANU je dokument koji je izradila Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) između 1985. i 1986. godine, kao strateški program srpske inteligencije. Memorandum naglašava težak položaj i neravnopravnost srpskog naroda u Jugoslaviji, a posebno na Kosovu, gde se, kako je navedeno, sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom“. Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine srpski akademici nazivaju „neofašističkom agresijom“.[86] Memorandum dalje kritikuje konfederalizam i velika ovlaštenja autonomnih pokrajina, omogućena jugoslovenskim ustavom iz 1974. godine, ocenjujući da su Srbi njime diskriminisani.[87] Srpski akademici zaključuju da „srpsko pitanje“ neće biti rešeno pre ostvarenja punog nacionalnog i kulturnog jedinstva Srba, bez obzira gde žive (strane 70-73).

Memoradum je neposredno po objavljivanju izazvao burne reakcije u zemlji, zbog svojih pogleda na stanje nacije i zahteva za temeljnom reorganizacijom SFJR.[88] Dan nakon objave memoranduma, tadašnji predsednik SR Srbije Ivan Stambolić ga je nazvao ratnim manifestom za srpske komesare. Danas se među mnogima u Jugoslaviji, uključujući i Srbiju, ovaj dokument se smatra izrazom velikosrpskog nacionalizma[89] i sredstvom širenja anti-albanskih osećanja.[18] Smatra se da je Memorandum SANU imao ključnu ulogu u raspadu SFR Jugoslavije i bitno doprineo jugoslovenskim ratovima.[87]

Antibirokratska revolucija (1987-1989)

Glavni članci: Antibirokratska revolucija, Osma sednica CK SKS i Govor na Gazimestanu
Slobodan Milošević govori na Gazimestanu.

Antibirokratska revolucija označava niz masovnih protesta 1988/1989. pomoću kojih je predsednik CK SK Srbije Slobodan Milošević srušio pokrajinske vlasti SAP Vojvodine i SAP Kosova, kao i partijsko i republičko (državno) rukovodstvo SR Crne Gore, postavivši na njihovo mesto svoje pristalice.[90] Time je Srbija stekla kontrolu nad 4 od 8 glasova u federalnom predsedništvu i kontrolu nad Savezom komunista Jugoslavije.[18], što joj je omogućilo prevlast u saveznim organima vlasti[90] Antibirokratska revolucija je završena izmenama Ustava SR Srbije 1989. kojima je značajno smanjena dotadašnja autonomija Vojvodine i Kosova.

Milošević je, završivši „antibirokratsku revoluciju“ u Srbiji, planirao njen nastavak u ostalim jugoslovenskim republikama, ali je naišao na ozbiljan otpor, ponajviše od Slovenije i Hrvatske, koje su smatrale da zemlju treba urediti na konfederativnim principima.[90] Tada je započela ozbiljna politička kriza, koja je usledila raspadom Saveza komunista Jugoslavije, a ubrzo i oružanim sukobima na tlu SFRJ.[91]

Šešeljev plan Velike Srbije

Glavni članak: Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica
Šešeljev plan Velike Srbije, u granicama Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica.

Srpski četnički vođa Vojislav Šešelj je početkom jugoslovenskih ratova ponovo aktuelizovao stari četnički plan o stvaranju velike Srbije i njenom etničkom čišćenju.[92] Šešeljev plan Velike Srbije se zasnivao na načelu „Gde su srpski grobovi, tu su srpske zemlje“, kombinujući istorijsko i etničko pravo na teritorije susednih jugoslovenskih republika. On je u okvire Velike Srbije predlagao uključenje većeg dela teritorije SFRJ, i to celih republika Srbije, Makedonije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, kao i velikog dela Republike Hrvatske, podeljene po zamišljenoj liniji Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica.[16] Smatra se da je Šešelj tu ideju preuzeo od Stevana Moljevića, četničkog ideologa iz Drugog svetskog rata.[28] Iza ovog programskog opredeljenja stajao je Šešeljev Srpski četnički pokret, koji je kasnije preimenovan u Srpsku radikalnu stranku, koja je slala svoje dobrovoljce na jugoslovenska ratišta. SRS još uvek zvanično zastupa ovaj program.[28] Bivši visoki zvaničnici Srpske radikalne stranke Nikolić i Vučić su nakon njenog napuštanja 2008. godine izjavili da je ideja Velike Srbije nerealna.[93]

Draškovićev plan Velike Srbije

Vukov plan Velike Srbije.

Vuk Drašković, predsednik Srpskog pokreta obnove, je početkom 1990-ih predložio svoj plan preuredjenja raspadnute SFRJ formiranjem zajednice nezavisnih drzava, koja bi obuhvatala Srbiju, Makedoniju, Crnu Goru i BiH. BiH bi se po tom planu prosirila delovima Hrvatske sa visokim procentom Srba a prepustila Hrvatskoj delove Posavine i Zapadnu Hercegovinu ( sa rezultatom da Hrvatska postane etnicki homogenija a da BiH ima priblizno 50% i Srba i Bosnjaka). Ovaj plan je trebalo da bude neka vrsta mirovnog plana između Srba i Hrvata. Plan je podrazumevano preuređenje Bosne i Hercegovine tako što bi joj bili pripojeni delovi Hrvatske naseljeni Srbima, ali bi Hrvatskoj zauzvrat bili pripojeni delovi BiH naseljeni Hrvatima. 4 suverene drzave bi po tom planu uspostavili tesnije veze po pitanju spoljne politike i zajednicke komande nad jedinicama koji iziskuju vecu budzetsku potrosnju (avijacija, mehanizovanje jedinice) i vremenom kada bi se nacionalne strasti smirile pokusale da uspostave neke veze sa Hrvatskom i Slovenijom na zapadnim i demokratskim osnovama. Draskovic je predlozio ovaj plan tadasnjem Predsedniku Predsednistva SFRJ Stjepanu Mesicu, Jula 1991 ali je glatko odbijen.

Na početku rata u Hrvatskoj, Drašković organizuje dobrovoljačku vojnu formaciju pod nazivom Srpska garda i šalje je na ratište. U to vreme je Vuk Drašković, kao pro-četnički političar, kritikovao Miloševića jer se oslanjanjem na komunizam, komunisticke kadrove JNA i antagonizmom prema zapadu Srbi van granica tadasnje Srbije dugorocno nisu mogli zastititi. Mada je Hrvatska, zajedno sa Vukovim politickim protivnicima u Srbiji ovaj predlog docekala sa cinizmom, sam Drašković i njegova stranka su kako su se Milosevicevom krivicom okolnosti menjale na stetu Srbije polako napustali ovaj program. Pojedini analiticari su stildjivo u proslosti odali priznanje Vuku Draskovicu na originalnosti plana, prevazilazenju etnickih iskljucivosti i utemeljenju na vrednostime EU, a sam Draskovic tvrdi da je o slicnom planu pozitivno razgovarao sa tadasnjim predsednikom BiH, Alijom Izetbegovicem (Januar 1992, knjiga "Meta").

Miloševićev plan "Krnje Jugoslavije"

Glavni članak: Krnja Jugoslavija

U novoj jugoslovenskoj državi biće najmanje tri federalne jedinice: Srbija, Crna Gora i ujedinjena bosanskohercegovacka i kninska oblast. Ako bosanski muslimani žele da ostanu u novoj jugoslovenskoj državi, moći će da ostanu. Ako budu hteli da se otcepe, moraju znati da će ... država bosanskih muslimana biti sa svih strana okružena srpskom teritorijom.[30]

– Potpredsjednik stranke Mihajlo Marković na kongresu Socijalističke partije Srbije 9. listopada 1991. u Peći.

Uoči rasprada SFRJ, pripadnici srpske političke elite su pokušali da definišu srpske nacionalne ciljeve (poput "svi Srbi u jednoj državi") u okviru diskursa socijalističke Jugoslavije.[94] Milošević je nameravao da stvori krnju Jugoslaviju, koja bi obuhvatala Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju, Bosnu i Hercegovinu i delove Hrvatske naseljene Srbima. Slobodan Milošević i tada vladajuća Socijalistička partija Srbije su zauzeli stav da se Hrvatska može ocepiti ali ne može na to primorati hrvatske Srbe koji žele da nastave da žive u Jugoslaviji. On je sasvim otvoreno govorio o novom povlačenju granica u slučaju raspada Jugoslavije, koje bi trebalo da obuhvate sve oblasti u kojima žive Srbi, kao većina ili manjina.[92] Jedan od tvoraca Memoranduma SANU i čelnik vladajuće Socijalističke partije Srbije, je sredinom 1991. godine poručio[76]:

Nova državna granica mora ići linijom razgraničenja srpskog i hrvatskog naroda. JNA treba da posedne tu novu granicu.

– Mihailo Marković

Srpska propaganda je uporno ponavljala da su granice jugoslovenskih republika samo unutrašnje administrativne granice, koje ne mogu jednostranom odlukom postati međudržavne, a što je govorio i član 5. ustava SFRJ. Nakon što je Hrvatska 25 juna 1991. proglasila nezavisnosti, Skupština Srbije je 8. jula zatražila od saveznih organa i JNA da štite "samo onaj deo Jugoslavije u kojem se narodi koji žive na tim prostorima izjasne da žele živeti zajedno”.[95] Miloševićevi planovi o stvaranju krnje Jugoslavije pod srpskom dominacijom padaju u vodu 1992. godine proglašenjem nezavisnosti BiH i Makedonije, nakon čega Srbija ostaje u državnoj zajednici samo sa Crnom Gorom.

Prema optužbama Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju, Milošević je pokušao da nasiljem ostvari ideju "svi Srbi u jednoj državi", pri čemu nije otvoreno pominjao koncept "Velike Srbije", ali je sarađivao sa ekstremnim nacionalistima poput Šešelja koji su ga zagovarali. Prema mišljenju tužioca Džefrija Najsa, to su bili praktilno isti ciljevi, budući da su se granice zamišljene srpske države poklapale na liniji Karlobag-Ogulin-Karlovac-Virovitica.[96] Analitičari smatraju da je Milošević insistirao da zadrži ime Jugoslavija iz dva razloga: 1) da bi opravdao aneksiju delova Hrvatske i Bosne i Hercegovine, 2) da bi Krnja Jugoslavija stekla međunarodno priznanje kao naslednica SFRJ.[97]

Oružana dejstva srpskih jedinica (1991-1995)

Teritorije pod srpskom kontrolom za vrijeme ratova 1991-95

Po uvođenju višestranačja u Jugoslaviji dolazi do grupisanja po nacionalnoj osnovi. U Srbiji se javljaju stranke koje javno traže stvaranje Velike Srbije. Nakon istupanja Hrvatske i Bosne i Hercegovine iz jugoslovenske federacije, dolazi do osnivanja srpskih entiteta u tim republikama. Na teritoriji Republike Hrvatske je samoproglašena Republika Srpska Krajina, a na teritoriji Bosne i Hercegovine Republika Srpska Bosna i Hercegovina. Te nepriznate srpske „države“ su ubrzo obrazovale i svoje oružane snage Srpsku vojsku Krajine i Vojsku Republike Srpske, uz logističku podršku Jugoslovenske narodne armije, koja je ostala pod kontrolom Srbije.[98] Između predstavnika Srbije i vođa pobunjenih Srba je bilo pripremljeno ono što je Međunarodni sud za ratne zločine u Hagu klasifikovao kao „zajednički zločinački poduhvat“, koji je bio usmeren na sistematsko i nasilno proterivanje nesrba sa osvojenih područja.[92] S druge strane, iz Srbije je neprestano dolazilo uveravanje da Srbija nije u ratu i da ona ne može biti odgovorna za postupanje JNA, koja je pod formalnom komandom Predsedništva SFRJ.[98]

JNA je, pored neočetničkih kohorti, prihvatila hegemonističku strategiju, okrenula leđa svojoj prošlosti, krenula u besmisleni rat protiv svih u Jugoslaviji, a potom i protiv Evrope i svjeta.[99]

– Pukovnik JNA dr Dušan Plenča

Srbi u jugoslovenskim republikama nisu živeli u zasebnim etničkim sredinama, već zajedno sa ostalim stanovništvom, te nije bilo moguće sprovesti jasno razgraničenje između srpskih i ne-srpskih oblasti. U praksi je to bio povod za oružane sukobe oko teritorija, koji prerastaju u rat u Hrvatskoj i rat u Bosni i Hercegovini. U ovim ratovima su dejstovale i mnoge srpske paravojne formacije, među kojima Arkanovi tigrovi, Šešeljevi četnici, Draškovićeva Srpska garda, Knindže Kapetana Dragana, i drugi. Srpska strana je, ne mareći za međunarodne napore, radila na ostvarenju svog ratnog cilja – da osvoji kompaktna srpska područja u Hrvatskoj i BiH i protera tamošnje nesrpsko stanovništvo.[92] Na osvojenim teritorijama je sprovođeno etničko čišćenje i masovni zločini od kojih je najzloglasniji masakr u Srebrenici.

Nema mira bez saveza srpskih zemalja. Zajednička srpska država ostaje kao konačan cilj, a SDS je jedina stranka sposobna da u miru dovede do kraja započeti posao.[100]

– Biljana Plavšić po završetku rata u BiH

Neuspeh velikosrpske ideje

Srbija bez Kosova

Srbi u Hrvatskoj su odbili plan Z-4, koji im je nudio široku autonomiju u okviru Republike Hrvatske. Pritom, međunarodna situacija po Srbe se definitivno promenila nakon masakra u Srebrenici 11. jula 1995. godine[65], što je dovelo do sankcija UN protiv SRJ. 4. avgusta 1995. godine, Hrvatska je sprovela operaciju Oluja koja se završila padom samoproglašene Srpske Krajine i talasom srpskih izbeglica. Od 30. avgusta do 14. septembra NATO je bombardovao srpske položaje u BiH, čime je prekinuta srpska opsada Sarajeva. U novembru iste godine je potpisan Dejtonski mirovni sporazum, kojim je završen ratu u Bosni i Hercegovini i kojim je Srbija konačno priznala suverenost i teritorijalni integritet BiH i Hrvatske.

Neuspeh prekrajanja državnih granica u jugoslavenskim ratovima je imao dalekosežne posledice po Srbiju i širi region. Srbi i država Srbija su tokom ratova, a kasnije i putem suđenja za ratne zločine, stekli užasnu reputaciju u svetskoj javnosti. Zločini počinjeni tokom jugoslovenskih ratova su poučili zapadne zemlje da mnogo brže reaguju u slučaju Kosova.[13] Ubrzo nakon izbijanja rata na Kosovu 1998. i prvih sistematskih pokolja Albanaca, dolazi do NATO bombardovanja SRJ 1999. godine, nakon čega je Srbija izgubila kontrolu nad tom oblašću. Par godina kasnije, Crna Gora je napustila državnu zajednicu sa Srbijom. 17. februara 2008. parlament Kosova, uz podršku EU i SAD,[101] proglašava jednostranu nezavisnost od Srbije.[102] Holm Zundhausen, profesor istorije jugoistočne Evrope, u svojoj knjizi Istorija Srbije od 19. do 21. veka zaključuje sledeće:

Sa izvesnom sigurnošću može se reći da bi se istorija Srbije i srpskog društva odvijala drugačije da su se elite pre oko sto godina više zainteresovale za uređenje države i društva nego za teritorijalnu ekspanziju. Sa Pirovom pobedom u balkanskim ratovima 1912/1913. srpska država je natovarila sebi na vrat hipoteku sa kojom nikada nije uspela da izađe na kraj. Srbija je mogla da bude visokorazvijena zemlja. Potencijal za to je postojao. Ali on je žrtvovan u ime „velike ideje“, koja je Srbiju devedesetih godina prošlog veka unazadila za celo jedno stoleće.[92]

– Holm Sundhaussen

Velikosrpska ideologija danas

Vojni poraz u nekoliko uzastopnih ratova, kao i ekonomsko nazadovanje i godine izolacije, su kod dijela srpske javnosti stvorile uvjete za radikalno odbacivanje velikosrpskog koncepta kao nespojivog sa srpskim nacionalnim interesima. Srpske vlade koje su slijedile pad Miloševića su se nastojale maksimalno distancirati od njegove politike, odnosno kao primarni cilj umjesto širenja srpske države uvesti euroatlantske integracije. Kao primjer za to služi izjava predsjednika Borisa Tadića koji je Srbiju u Evropskoj Uniji opisao kao daleko lakši, bezbolniji način za ostvarenje ideala o životu svih Srba u istoj državi.

A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.[103]

– Patrijarh Pavle

S druge strane, u Srbiji još uvijek postoje snage koje se otvoreno zalažu za koncept Velike Srbije. Među njih spadaju Srpska radikalna stranka i ekstremistički pokret Obraz. U nešto manje otvorenom vidu, za velikosrpsku ideju se zalažu i delovi SANU, SPC, Narodne partije i DSS.[104] U Bosni i Hercegovini, velikosrpsku politiku vodi Srpska demokratska stranka.

Velikosrpsku ideju danas mnogi Hrvati, Bošnjaci i Albanci vide kao prepreku dobrosusedskih odnosa.[105]

Izvori

  1. ↑ 1,0 1,1 Ilija Garašanin, Načertanije
  2. ↑ Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars
  3. ↑ Ovo podrazumeva i oblasti srednjevekovne srpske države u kojima Srbi odavno ne čine većinsko stanovništvo, kao i neke istorijske oblasti kojima su srpski feudalci samo privremeno upravljali (vidi Stara Srbija).
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 „Načertanije, Encyclopedia of Eastern Europe”. Arhivirano iz originala na datum 2009-10-09. Pristupljeno 2010-01-12. 
  5. ↑ Za Aleksandra Karađorđevića je Garašanin, kao ministar unutrašnjih poslova, izradio svoje Načertanije.
  6. ↑ Vladavina Mihaila Obrenovića je vođena „velikom idejom“, a Garašanin je bio njegov ministar inostranih poslova.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Richard C Hall, The Balkan Wars 1912-1913
  8. ↑ Vojislav Šešelj, Ideologija srpskog nacionalizma Arhivirano 2007-01-10 na Wayback Machine-u I Nikola Pašić je krajem rata davao diplomatske izjave o južnoslovenskom ujedinjenju, ali svi raspoloživi dokumenti, savremenici i istoričari svedoče da je njemu primarna bila Velika Srbija (str. 717). Kako zapaža Vasa Čubrilović, Nikola Pašić preuzima od Ilije Garašanina „...ujedinjenje Srpstva, uključujući Bosnu i Hercegovinu, Staru Srbiju i Makedoniju i Crnu Goru s izlazom Srbije na more“ (str. 978).
  9. ↑ Ivo Banac, The national question in Yugoslavia: origins, history, politics (str. 110)
  10. ↑ Holm Zundhausen: Istorija Srbije – od 19. do 21. veka, CLIO, Beograd, 2009.
  11. ↑ Heavenly Serbia: From Myth to Genocide, New York University Press, 1999. (str. 89.)
  12. ↑ 12,0 12,1 Stevan Dedijer, Velika Srbija i mali glupi akademici
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Greater Serbia Arhivirano 2014-04-21 na Wayback Machine-u (knowledgerush.com)
  14. ↑ Odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a: „Da se stvori federalna Jugoslavija, zasnovana na pravu o samoopredeljenju, u kojoj je planirano da južnoslovenski narodi: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci žive u ustavnim republikama sa jednakim pravima“.
  15. ↑ Instrukcija D. Mihailovića Pavlu Đurišiću od 20.12.1941.: „Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije — Crne Gore — Bosne i Hercegovine — Srema — Banata i Bačke“.
  16. ↑ 16,0 16,1 Šešelj ICTY Case information sheet
  17. ↑ Serb leader jailed for war crimes
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 „Politika stvaranja Velike Srbije (Izveštaj Ujedinjenih nacija)”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2010-01-12. 
  19. ↑ Za Balkanske ratove videti Zločini nad Albancima u Balkanskim ratovima, za Drugi svetski rat videti Zločini četnika u Drugom svetskom ratu, za jugoslovenske ratove videti Genocid u Srebrenici, itd.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 „Dr Vojislav Šešelj, Ideologija srpskog nacionalizma”. Arhivirano iz originala na datum 2007-01-10. Pristupljeno 2010-01-12. 
  21. ↑ Plan Petra I Petrovića o formiranju slaveno-serbskoga carstva
  22. ↑ Stevan K. Pavlowitch, Serbia: the history behind the name
  23. ↑ Prema podnaslovu samog Načertanija.
  24. ↑ Otkrovenije Velike Srbije
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 „Čedomir Popov, Velika Srbija — stvarnost i mit”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-17. Pristupljeno 2010-01-12. 
  26. ↑ Ilija Garašanin Arhivirano 2013-01-04 na Archive.is-u (dobavljeno 22.06.09.)
  27. ↑ Načertanije, Enciklopedija Jugoslavije, MCMLVIII, Zagreb
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 „Velika Srbija (Kurir)”. Arhivirano iz originala na datum 2009-04-06. Pristupljeno 2010-01-12. 
  29. ↑ „RAZGOVOR: DR. MATO ARTUKOVIĆ”. Arhivirano iz originala na datum 2007-07-15. Pristupljeno 2010-01-12. 
  30. ↑ 30,0 30,1 Povijest Bosne - Noel Malcolm[mrtav link]
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 Vasilj Popović, Evropa i srpsko pitanje
  32. ↑ Knez Mihailo III Obrenović[mrtav link]
  33. ↑ Svetozar Marković, Načela narodne ekomonije, sveska II (str. 170), Nolit, Beograd, 1975.
  34. ↑ Svetozar Marković, Srbija na istoku (str. 171), Prosveta, Beograd, 1946.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 Velika Srbija ili balkanska federacija
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 (Ne)zaboravljeni deo kulturne istorije
  37. ↑ Budo Dragović: Odnosi Crne Gore i Srbije u XIX i XX vijeku
  38. ↑ Nemački ambasador Ralf Hartman, u svojoj knjizi "Časni mešetari", str. 31
  39. ↑ Ž. Živanović, Politička istorija Srbije u drugoj polovini devetnaestog veka, Beograd, 1924, str. 275-277
  40. ↑ Đorđević, Vladan (1908). Istorija Srpsko-bugarskog rata 1885 g.. Beograd. 
  41. ↑ Kapitanite pobeždavat generalite[mrtav link]
  42. ↑ 42,0 42,1 „Latinka Perović, Pomirenje Srba i Hrvata i Srba i Albanaca”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-03. Pristupljeno 2010-01-16. 
  43. ↑ [/Gavrilo_Princip „Gavrilo Princip and the Black Hand organization”]. Bookrags. 
  44. ↑ Alan Cassels, Ideology and international relations in the modern world
  45. ↑ Narodna Odbrana (WWI Document Archive)
  46. ↑ Moderna makedonska nacija je formirana tek nakon Drugog svetskog rata.
  47. ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 25, 26)
  48. ↑ 48,0 48,1 „Međunarodni znanstveni skup "JUGOISTOCNA EUROPA 1918.-1995."”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2010-01-12. 
  49. ↑ 49,0 49,1 Jovan Cvijić, Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje
  50. ↑ 50,0 50,1 Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
  51. ↑ „Jovan Cvijic, Selected statements”. Arhivirano iz originala na datum 2010-12-31. Pristupljeno 2010-01-14. 
  52. ↑ Diarmait Mac Giolla Chríost, Language, identity, and conflict
  53. ↑ George W. White, Nationalism and territory: constructing group identity in Southeastern Europe
  54. ↑ Antiratne i mirovne ideje u istoriji Srbije i antiratni pokreti do 2000. godine
  55. ↑ 55,0 55,1 Izveštaj međunarodne komisije za ispitivanje uzroka i vođenja Balkanskih ratova
  56. ↑ Anton Bebler, Propuštena prilika[mrtav link]
  57. ↑ http://www.albanianhistory.net/texts20_1/AH1913_1.html Arhivirano 2012-05-31 na Wayback Machine-u Leo Frojndlih, Albanska golgota
  58. ↑ Otpor okupaciji i modernizaciji
  59. ↑ Civil resistance in Kosovo, by Howard Clark (p. 9, 10)
  60. ↑ 60,0 60,1 Miranda Vickers, The Albanians: a modern history
  61. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Albanija, Beograd, 1914.
  62. ↑ Dimitrije Tucović, Prva balkanska socijaldemokratska konferencija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 23) Prosveta, Beograd, 1950.
  63. ↑ Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 105) Prosveta, Beograd, 1950.
  64. ↑ Seobe Dimitrija Tucovića
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 „Geneza velikosrpskog nacionalizma”. Arhivirano iz originala na datum 2010-10-29. Pristupljeno 2010-01-12. 
  66. ↑ Elections Arhivirano 2009-01-13 na Wayback Machine-u, TIME Magazine, February 23, 1925
  67. ↑ Balkan Politics Arhivirano 2008-02-20 na Wayback Machine-u, TIME Magazine, March 31, 1923
  68. ↑ The Opposition Arhivirano 2008-06-20 na Wayback Machine-u, TIME Magazine, April 6, 1925
  69. ↑ Kominterna i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
  70. ↑ 70,0 70,1 Istorijski arhiv KPJ II. Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919-1937 (str. 69-70), Beograd 1950.
  71. ↑ Istorijski arhiv KPJ II. Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919-1937 (str 316), Beograd 1950.
  72. ↑ Istorijski arhiv KPJ II. Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919-1937 (str. 339), Beograd 1950.
  73. ↑ Istorijski arhiv KPJ II. Kongresi i zemaljske konferencije KPJ 1919-1937 (str. 111-112), Beograd 1950.
  74. ↑ Marko Lolić, Mladost revolucije (str. 41), Beograd, 1981.
  75. ↑ Krsto Cicvarić, Velika Srbija Arhivirano 2008-10-09 na Wayback Machine-u „Jasno da je učinjena velika pogreška što odmah posle pobede nije proglašena Velika Srbija. Da je proglašena Velika Srbija, mi danas ne bismo imali više teškoća s Hrvatima nego što ih imamo, a srpski narod bio bi kompaktniji i pretstavljao bi jaču silu nego što je sada slučaj“.
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 Mladen Klemenčić, Velikosrpska teritorijalna posezanja
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 77,3 „Ljubodrag Dimić, Srpski kulturni klub i preuređenje jugoslovenske države”. Arhivirano iz originala na datum 2014-08-30. Pristupljeno 2010-01-12. 
  78. ↑ O Srpskom Velikodržavnom Projektu
  79. ↑ „Vaso Cubrilovic, Expulsion of the Albanians (1937)”. Arhivirano iz originala na datum 2019-09-04. Pristupljeno 2010-01-12. 
  80. ↑ Arhiv VII, Ča, k. 1, reg, br. 10/1.
  81. ↑ Soha, Davor. "Račun bez krčmara", Ilustrovana Politika. Broj 2088. (23 Januar, 1999.)
  82. ↑ "Podela Jugoslavije počela u Argentini" Arhivirano 2009-03-16 na Wayback Machine-u, Veljko Lalić, Pres magazin, 15.03.2009.
  83. ↑ Olivera Milosavljević, Upotreba autoriteta nauke: Javna politička delatnost SANU (1986-1992)
  84. ↑ „Vreme broj 454, 18. septembar 1999.”. Arhivirano iz originala na datum 2012-01-30. Pristupljeno 2010-01-12. 
  85. ↑ Srbija i Srednja Evropa: Jedna propuštena prilika - tragedija Srbije[mrtav link]
  86. ↑ Memorandum SANU[mrtav link]
  87. ↑ 87,0 87,1 1986: The Memorandum
  88. ↑ State-society relations in Yugoslavia, 1945-1992
  89. ↑ Genocide after emotion: the postemotional Balkan War
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 „Olivera Milosavljević, Antibirokratska revolucija 1987-1989. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-03-07. Pristupljeno 2010-01-12. 
  91. ↑ Godišnjica 'jogurt revolucije'
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 Holm Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka[mrtav link]
  93. ↑ Velika Srbija nerealna
  94. ↑ Dejan Guzina, Socialist Serbia's Narratives: From Yugoslavia to a Greater Serbia[mrtav link]
  95. ↑ Ilija T. Radaković: BESMISLENA YU-RATOVANJA 1991-1995
  96. ↑ „‘Velika Srbija’ podelila Haski tribunal”. Arhivirano iz originala na datum 2012-03-09. Pristupljeno 2010-01-12. 
  97. ↑ Rénéo Lukic, Allen Lynch, Europe from the Balkans to the Urals: the disintegration of Yugoslavia and Soviet Union
  98. ↑ 98,0 98,1 Srđa Popović, Tužba Hrvatske
  99. ↑ Ilija T. Radaković: BESMISLENA YU-RATOVANJA 1991-1995
  100. ↑ "Večernje novosti", 4. april 1996.
  101. ↑ Tajni protokol razgovora EU i SAD o planiranju proglašenja nezavisnosti Kosova, kao i o nekim njihovim aktivnostima pre i posle tog proglašenja
  102. ↑ B92. Vesti: Kosovo proglasilo nezavisnost. 17. februar 2008, 23.27 č
  103. ↑ Intervju sa Njegovom Svetošću Patrijarhom srpskim Pavlom
  104. ↑ „Motika za srbomrsce”. Arhivirano iz originala na datum 2010-02-27. Pristupljeno 2010-01-14. 
  105. ↑ David Bruce MacDonald, Balkan holocausts?: Serbian and Croatian victim-centred propaganda Velika Srbija je za Hrvate sinonim za genocid - srpska ekspanzija implicira ipso facto smanjenje hrvatske teritorije, etničko čišćenje i smrt hrvatskih civila.

Povezano

Vanjske veze

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Velika_Srbija&oldid=42174134