jordbruk (i Noreg)

Jordbruksarealet er per 2022 om lag 9,8 millionar dekar, det vil seie rundt 1,8 dekar per innbyggjar. Jordbruksarealet fordeler seg på fulldyrka jord (8,1 millionar dekar), overflatedyrka eng (0,2 millionar dekar og innmarksbeite (1,6 millionar dekar). Tre prosent av Noregs landareal er i dag dyrka mark – inkludert overflatedyrka jord og innmarksbeite. Av dette er det berre 30 prosent som eignar seg til å dyrke matkorn. I tillegg er det omtrent 12,5 millionar dekar dyrkbar jord. Knapt 60 prosent av jordbruksarealet blir drive av eigarane. I om lag 2000 jordbruksbedrifter, eller på 4,2 prosent av jordbruksarealet, blir det drive økologisk jordbruk.

Noreg er eit utprega småbruksland. Den gjennomsnittlege storleiken på eit bruk er 252 dekar. Det har vore sterk tilbakegang i talet på driftseiningar i jordbruket etter andre verdskrigen, og ekstra sterk tilbakegang sidan slutten av 1990-åra.

I 2019 var det 38 900 driftseiningar med over 5 dekar jordbruksareal i Noreg, noko som var 31 800 færre enn i 1999. I denne 20-årsperioden var det størst nedgang i antalet bruk på mellom 50 og 200 dekar, medan antalet bruk på over 500 dekar var tredobla, frå 1577 til 4759. Dette har dels skjedd ved samanslåing av bruk, dels ved sal av jordbruksjord frå eigedommar der det framleis bur folk eller er nydyrking.

I 2019 var det om lag 38 940 jordbruksbedrifter i Noreg, mot 70 700 i 1999. Ved jordbruksbedriftene blei det i 2018 utført 45 700 årsverk i jord- og hagebruk, noko som svarte til 1,7 prosent av arbeidsstyrken – ein nedgang på elleve prosent frå 2010. I gjennomsnitt hadde bøndene 2149 arbeidstimar per gardsbruk i 2019, og dette er ein auke på seks prosent frå 2010. Til samanlikning stod næringsmiddelindustrien for 46 000 årsverk og 20 prosent av den samla industrisysselsetjinga. Næringsmiddelindustrien er den største fastlandsindustrien i Noreg og den einaste komplette verdikjeda. Det vil seie at alt av arbeid, produksjonsutstyr og råvarer har opphavet sitt innanlands.

Om lag 2,7 prosent av den yrkesaktive befolkninga er sysselsett i jord- og skogbruk. Gjennomsnittsalderen på jordbrukarane i 2019 var 52 år, mot 48 år i 1999. Tendensen er færre jordbrukarar under 40 år, og i 2019 var berre kvar tiande bonde yngre enn 40 år. Når gardsbruk blir overtekne av yngre brukarar, er det ofte moglegheitene for sysselsetjing utanfor garden som forhindrar at bruk blir nedlagde.

To av tre bønder er deltidsjordbrukarar, det vil seie at dei også må ha inntekter utanom landbruket. Tradisjonelt har det vore vanleg å kombinere jordbruk med skogbruk eller fiske, men slike kombinasjonar er sjeldne i dag. Frå 1970-åra har det blitt stadig vanlegare å kombinere gardsdrifta med lønt arbeid eller anna sjølvstendig næringsverksemd. Også i dei beste jordbruksområda er deltidsjordbruk vanleg, mellom anna fordi einsidig kornproduksjon ikkje gir tilstrekkeleg arbeid og inntekt til ein familie. Moderne husdyrhald er også mindre tidkrevjande enn før, men framleis er det vanleg å drive mjølkeproduksjon på heiltid.

Jordbruket, utanom skogbruket, bidrog i 2017 med 0,7 prosent av bruttonasjonalproduktet i Fastlands-Noreg. Om lag 68 prosent av inntektene kjem frå husdyrhaldet (mjølk, kjøt, egg og ull), og 30 prosent kjem frå planteproduksjonen (korn, grønsaker, poteter, høy og halm). Husdyrhaldet dominerer fordi store delar av det dyrka arealet ligg i område der klima og terreng er lite eigna for annan produksjon. Noreg er eit grasland og avhengig av beitebruk og husdyrhald for å utnytte storparten av dei dyrka areala.

Det meste av jordbruksarealet blir derfor nytta til grasproduksjon, for det meste høy- og surfôrvekstar, som også kan vekse i høgareliggjande strøk og langt mot nord. Sidan 1960-talet har det vore ein bevisst politikk å kanalisere husdyrproduksjonen til område som berre eignar seg for slik produksjon. Korndyrkinga går først og fremst føre seg i flatbygdene på Austlandet, på Jæren og i Trøndelag, som blir rekna som dei beste jordbruksdistrikta.

Noregs vanlegaste kornsort er bygg, som utgjer halvparten av kornarealet, men det blir òg dyrka ein god del havre og kveite og litt rug og oljefrø. Mesteparten av kornet blir brukt til dyrefôr, noko til matkorn avhengig av kvaliteten og vêret under haustinga. I klimatisk gunstige år er Noreg nær 80 prosent sjølvforsynt med kveite av bakekvalitet.

Norske bønder har organisert seg både gjennom næringsorganisasjonar som skal arbeide for bøndene sine økonomiske, sosiale og kulturelle interesser, og gjennom økonomiske organisasjonar med føremål å kjøpe eller selje varer i bøndene si interesse (landbrukssamvirket).

Norges Bondelag har vel 63 000 medlemmer og Norsk Bonde- og Småbrukarlag om lag 7000 medlemmer per 2019. Dei to organisasjonane forhandlar i fellesskap med regjeringa om den økonomiske utviklinga for bøndene. Resultatet er jordbruksavtalen. Han blir lagd fram for Stortinget i ein proposisjon, anten det ligg føre ein overeinskomst mellom partane eller ikkje. Stortinget løyver det beløpet som må til for å oppfylle vilkåra i proposisjonen, og vedtek jordbruksoppgjeret for det komande året. Samtidig får regjeringa signal om den vidare landbrukspolitiske kursen.

Jordbruksoppgjeret påverkar råvareprisnivået og andre avgjerder i marknaden. Bøndene deltek sjølve i marknaden gjennom landbrukssamvirket. Landbruks- og matdepartementet er ansvarleg for å utbetale støtte til kvalifiserte søkjarar etter vedtekne reglar. Med heimel i omsetningslova har landbrukssamvirket fått i oppdrag å sørgje for ein mest mogleg stabil og balansert marknad for dei mest sentrale jordbruksvarene, som mjølk, kjøt, grønsaker, frukt, bær, poteter og egg.

Arbeidet skjer etter oppdrag frå Omsetningsrådet, som etter dokumentert søknad kan finansiere tiltak for å redusere eit vareoverskot. Pengane blir henta frå fond som er bygde opp av ei avgift som bøndene er pålagde å betale per kilo vare dei leverer. Storleiken på avgifta blir regulert av regjeringa etter tilråding frå Omsetningsrådet. Desto mindre forventa overskot av varer i marknaden, desto lågare blir avgifta.

• Les meir om norsk landbrukspolitikk

Det finst vidaregåande opplæring i jordbruksfag gjennom utdanningsprogrammet for naturbruk. Utdanningstilbodet ligg i stor grad ved dei tidlegare fylkeskommunale landbruksskulane, som no er innlemma i det vidaregåande opplæringssystemet. Det finst òg private skular.

Noregs miljø- og biovitskaplege universitet (NMBU) på Ås tilbyr høgare forskingsbasert utdanning innan heile spekteret av landbruksfag, det vil seie biovitskap, mat, miljø, natur- og ressursforvaltning, økonomi og landskapsarkitektur på bachelor-, master- og doktorgradsnivå. Enkelte statlege høgskular tilbyr studium i landbruksfag.

Det formelle myndigheitsansvaret for landbruksutdanninga ligg hos Kunnskapsdepartementet.

Det finst spor etter husdyrhald og åkerbruk i Noreg heilt frå yngre steinalder, cirka 2500 fvt., i form av beinrestar av storfe, sau, geit og hund, og dessutan avtrykk av korn. På den tida var klimaet så mildt at feet gjekk ute heile året. Jordbruket slo for alvor gjennom her i landet i dei siste tusenåra før vår tidsrekning. Jordbruksbusetjing blei vanleg overalt langs kysten der klimaet låg til rette for det.

Busetjinga var tettast enkelte stader langs kysten av Sør-Vestlandet, som på Lista, Jæren og Karmøy. Det blei særleg rydda åker på sjølvdrenerande jord, og avrunda rydningsrøyser er typisk for denne tida. Skogen blei rydda med brenning, og permanente åkerflekkar blei haldne ved like med hakkebruk og trespade. Ardbruk er påvist fleire stader tidleg i bronsealderen, og allereie frå yngre bronsealder må bruk av ard ha vore vanleg i heile Sør-Noreg.

Driftsforma var på mange måtar uendra frå vikingtida til 1700- og 1800-talet. På slutten av 1700-talet kom fleire viktige impulsar til omlegging i jordbruket. Nye vekstar (til dømes fôrnepe og potet), betre kornsortar og seinare også nye reiskapar blei innførte frå cirka 1790 og framover på 1800-talet.

Heilt fram mot 1800 var husdyrhaldet sterkt dominert av storfe, sjølv om sauehaldet hadde auka mykje frå 1750, og geiter var vanlege i nokre bygder. Det var lite grise- og hønsehald. Husdyrbruket var basert på beitebruk. Det var viktig å utnytte fôret slik at det var mange husdyr om våren. Kjøtproduksjonen var basert på at dyra skulle slaktast om hausten. Mjølkekyrne fekk kalv om våren, og dei sveltefôra kyrne gav lite mjølk i innefôringsperioden.

For å unngå at jorda blei utarma, måtte bønder med store åkerareal disponere mykje husdyrgjødsel, alternativt låg åkrane ubrukte kvart tredje–femte år. Kvar enkelt gard var ikkje noko lukka økonomisk system med fullstendig sjølvforsyning. Eigne produkt blei selde, og både nødvendigheits- og luksusvarer blei kjøpte. Eigenproduksjonen av korn dekte ikkje behovet, og omkring 1750 blei det importert korn som også gjekk til jordbruksbygdene.

• jordbruk
• landbruk
• skogbruk
• skogbruk i Noreg
• Budsjettnemnda for jordbruket
• norsk landbrukspolitikk
• norsk landbrukspolitikks historie

• Statistisk sentralbyrå (SSB): Faktaside om jordbruk
• Budsjettnemnda for jordbruket
• Budsjettnemnda for jordbruket: Totalkalkylen for jordbruket

• Almås, Reidar med fleire (2002). Norges landbrukshistorie, fire bind. Bind IV 1920–2000: Frå bondesamfunn til bioindustri
• Feiring, Trond med fleire (1988). Den norske småbrukaren 1913–1988
• Rognstad, Ole & Steinset, Trond Amund (2009). Landbruket i Norge. SSB.
• Rovde, Olav & Gjerdåker, Brynjulv (1995). Hundre år for bygd og bonde 1896–1996, to bind (om Noregs Bondelag)
• Stubsjøen, Magne (red.) (2000). Vekst og vern: Det kongelige landbruksdepartement 1900–2000