ఉర్దూ భాష

ఉర్దూ (లష్కరీ) ; (لشکری) اُردو
:	Urdu example.svg
ఉచ్ఛారణ:	"ఉర్-దూ" (లష్కరీ)
మాట్లాడే దేశాలు:	భారత దేశం, పాకిస్తాన్, యు.ఎ.ఇ., యు.ఎస్.ఎ., యు.కె., కెనడా, ఫిజీ
ప్రాంతం:	దక్షిణ ఆసియా (భారత ఉపఖండం)
మాట్లాడేవారి సంఖ్య:	100–130 మిలియన్ స్థానికులు; 250 మిలియన్ మొత్తం
ర్యాంకు:	19–21 (స్థానికంగా మాట్లాడేవారు), ఇటాలియన్ , టర్కిష్ భాషలతో ఇంచుమించు సమానం
భాషా కుటుంబము:	; ఇండో-ఇరానియన్; ఇండో-ఆర్యన్; సెంట్రల్ జోన్; ఉర్దూ (లష్కరీ)
వ్రాసే పద్ధతి:	ఉర్దూ అక్షరమాల (నస్తలీఖ్ లిపి)
అధికారిక స్థాయి
అధికార భాష:	పాకిస్తాన్ ;; భారతదేశం (ఆంధ్ర ప్రదేశ్, తెలంగాణ, బీహారు, ఢిల్లీ, జమ్మూ కాశ్మీరు, మధ్య ప్రదేశ్, ఉత్తర ప్రదేశ్); ; Fiji (హిందుస్తానీ అంటారు)
నియంత్రణ:	జాతీయ భాషా ప్రాధికరణము,; NCPUL, ఉర్దూ భాషాభివృద్ధి జాతీయ కౌన్సిలు
భాషా సంజ్ఞలు
ISO 639-1:	ur
ISO 639-2:	urd
ISO 639-3:	urd
	Urdu_official-language_areas.png
	గమనిక: ఈ పేజీలో IPA ఫోనెటిక్ సింబల్స్ Unicodeలో ఉన్నాయి.

ఉర్దూ (Urdu ఉచ్ఛారణ (help·info)) లేదా స్థానికంగా లష్కరీ (لشکری) ఒక ఇండో-ఆర్యన్ భాష, భారత దేశంలో జన్మించిన భాష. భారతదేశపు 23 ఆధికారిక భాషల్లో ఒకటి. ఈ భాషకు మాతృక ఖరీబోలి లేదా హిందుస్తానీ. లష్కరి, రీఖ్తి దీనికి ఇతర నామాలు. అరబ్బీ (అరబిక్), బ్రజ్ భాష, పారశీకం (పర్షియన్), ఆంగ్లం మొదలగు భాషల సమ్మేళనం. ఉత్తర భారత దేశంలోని ముస్లింలు, ఆంధ్ర ప్రదేశ్, తెలంగాణ, కర్ణాటక, మధ్యప్రదేశ్, పశ్చిమ బెంగాల్ లోని పట్టణ ప్రాంతాలలోని ముస్లింలు, పాకిస్తాన్ లోని కరాచీ, లాహోర్, ఇస్లామాబాద్, తదితర నగరాలు, పట్టణాలలో ముస్లింలు మాత్రమే కాకుండా సింధీలు, సిక్కులు, హిందువులు కూడా ఉర్దూ ఎక్కువగా మాట్లాడుతారు.^[2]

చరిత్ర

13వ శతాబ్దం దక్షిణాసియా లోని ముస్లింల పరిపాలనా రాజుల సభలలో సభా భాషగా ఇండో-ఆర్యన్ (హిందూ-ఆర్యన్) ల మాండలికంగా ప్రారంభమయినది. ఢిల్లీ సుల్తానుల, మొఘల్ సామ్రాజ్యపు అధికార భాషగా విరాజిల్లినది. నాగరిక, సాహిత్య, పద్యరూపాలకు పరిపూర్ణభాషగా పర్షియన్ ఉపయోగంలో ఉండేది. మతపరమయిన, ధార్మికపరమయిన భాషగా అరబ్బీ ఉండేది. ఢిల్లీసుల్తానుల కాలంలో దాదాపు అందరు సుల్తానులు, అత్యున్నత పదాధికారులందరూ మధ్య ఆసియాకు చెందిన పర్షియన్-తురుష్కులే. వీరి మాతృభాష చొఘ్తాయి లేదా టర్కిక్ భాష. మొఘలులుకూడా మధ్యాసియాకు చెందిన పర్షియన్ లే. వీరి ప్రథమభాష టర్కీ, తరువాత వీరు పర్షియన్ (పారసీ, ఫారసీ భాష) భాషను తమభాషగా ఉపయోగించసాగారు. మొఘలులకు పూర్వం, పర్షియన్ భాష అధికార భాషగాను సభ్యతా, సాహితీభాషగా పరిగణించబడింది. బాబరు మాతృభాష టర్కీ, టర్కీభాషలోనే బాబరు తన రచనలు చేశాడు. ఇతని కుమారుడు హుమాయూన్ కూడా టర్కీభాషనే అవలంబించాడు. మొఘల్ కాలపు హిందూ-పర్షియన్ చరిత్రకారుడు మొఘల్ పరిపాలన, అక్బర్ పరిపాలన కాలంలో పర్షియన్ భాష తన సభ్యత, విశాలదృక్పథాలు, సరళతా కారణాలవల్ల ప్రధాన భాషగా ఆమోదం పొందిన భాషగా వర్ణిస్తాడు.^[3] టర్కీ, పర్షియన్, బ్రజ్ భాష, హిందవి, హర్యానవి, హిందీ భాషల సమ్మేళనభాషగా ఉర్దూ జన్మించింది. ఈ భాష దక్షిణాసియాలో ప్రధానంగాను, ప్రపంచమంతటా పాక్షికంగాను వాడుకలో ఉంది. ఢిల్లీ, హైదరాబాదు, కరాచి, లక్నో, లాహోరు లలో తనముద్రను ప్రగాఢంగా వేయగల్గింది.

స్వాతంత్రోద్యమంలో ఉర్దూ భాష

స్వాతంత్ర్యోద్యమంలో నినాదాలు, పద్యాలు, కవితలు, గేయాలు దాదాపు ఉర్దూ భాష ఉద్భావితాలే. హస్రత్ మోహానీ, రాంప్రసాద్ బిస్మిల్, ముహమ్మద్ ఇక్బాల్, గాలిబ్ కవితలు ఉద్యమాన్ని ఎంతో ప్రభావితం చేసాయి.

అభిప్రాయాలు

స్వాతంత్ర్య ఉద్యమంలో ఉర్దూ భాష కీలక పాత్ర పోషించిందని రాష్ట్ర ఉన్నత విద్యా శాఖ, ప్రవాసాంధ్రుల విభాగం మంత్రి దుద్దిళ్ల శ్రీధర్‌బాబు అన్నాడు. ఉర్దూ భాష మనందరి భాషగా గుర్తించాలన్నాడు. (ఈనాడు 17.8.2009).

ఉర్దూ అనే పేరు ఎలా వచ్చింది?

రీఖ్తి, లష్కరి (సైనిక), భాషగా పేరు పడ్డ ఉర్దూ, షాజహాన్ కాలంలో ఉర్దూ అనేపేరును పొందింది. ఉర్దూ అనే పదానికి మూలం టర్కిష్ పదము ఉర్ద్ లేదా ఓర్ద్, అనగా సైన్యము, సైన్యపు డేరా, లేదా బజారు. దీనిని లష్కరీ జబాన్ లేదా 'సైనికులభాష' గా పేరొచ్చింది. ఎర్రకోట నిర్మాణసమయంలో దీనిపేరు ఉర్దూగా స్థిరమయినది. సైనికులమధ్య వ్యావహారిక భాషగా మార్పుచెందుతూ, బజారులలో, వ్యాపారలావాదేవీల వ్యవహారాలలో, సభలలో తుదకు ఆస్థానాల ప్రధాన ఆధికారిక భాషగా స్థానం పొందింది. నవాబులు ఉర్దూను పోషించారు. రానురాను సాహితీభాషగా పద్యభాగానికి అనువైన భాషగా మార్పుచెందింది. ఉత్తరభారతదేశంలో ప్రధానభాషగా మారింది. రానురాను పర్షియన్ భాష స్థానాన్ని ఆక్రమించింది. పశ్చిమోత్తరభారతదేశంలో ప్రధానభాషగా ఉండినది. 1947లో భారతదేశం విడగొట్టబడి పాకిస్తాన్ ఏర్పడినప్పుడు, పాకిస్తాన్ అధికారభాషగా ఆమోదింపబడింది. స్వతంత్రభారతదేశంలో అధికారభాష ప్రకటనా సమయంలో హిందీ భాషకు సమానంగా ఉర్దూకూ ఓట్లొచ్చాయి, పార్లమెంటులో హిందీ భాష ఆమోదం పొందింది. హిందీ-ఉర్దూ చెట్టాపట్టాలేసుకొని హిందవి లేదా హిందూస్తానీ భాషగానూ ప్రజామోదం పొందింది.

ఉర్దూ లిపి

ఉర్దూ లిపి నస్తలీఖ్, అరబ్బీ, పర్షియన్ భాషల సాంప్రదాయం. కుడివైపు నుండి ఎడమవైపుకు వ్రాస్తారు. అరబ్బీ భాష లోని శబ్దాలను (అరబ్బీ భాషలో ప,ట,చ,డ,గా శబ్దాలు లేవు) పర్షియన్ భాషనుండి ప,ట,చ,డ,గా శబ్దాలను సంగ్రహించి ఉర్దూ భాషా శబ్దాలను ఏర్పరచారు.

మాండలికాలు

The Urdu Nastaʿliq alphabet, with names in the Devanāgarī and Latin alphabets

ఉర్దూ భాషకు నాలుగు మాండలికాలు గలవు. అవి

దక్కని దక్షిణభారతదేశంలోని మహారాష్ట్ర, హైదరాబాదు చుట్టుప్రక్కల ప్రాంతాలు, ఆంధ్రప్రదేశ్ లోని ఇతర ప్రాంతాలలోను, కర్నాటక, తమిళనాడు లోను,
పింజారి అనేక తెగలలోను,
రీఖ్తా ఉర్దూ పాత ఒరవడిగాను,,
ఖరీబోలి ఢిల్లీ ప్రాంతం లోను మాట్లాడబడుచున్నవి.

దక్కనికు ఇతర పేర్లు దఖ్ఖని, దేశియా, మిర్గాన్.

ఉర్దూ సాహిత్యం

ఉర్దూ మూడు శతాబ్దాలుగా సాహితీభాషగా విరాజిల్లుచున్నది. దీనికి మునుపు పర్షియన్, అరబ్బీ భాషాసాహిత్యాలు ప్రముఖంగా ఉపయోగపడేవి. ఉర్దూభాషా సాహిత్యం ప్రపంచ సాహిత్యంలో తనదంటూ ఒక స్థానం సంపాదించుకోగలిగినది.

గద్యం

ధార్మికసాహిత్యం

ఇస్లామీయ, షరియా సాహిత్యంలో అరబ్బీ, పర్షియన్ ల తరువాత ఉర్దూ ప్రముఖం. ఖురాన్ తర్జుమాలు, హదీసులు, ఫిఖహ్, ఇస్లామీయ చరిత్ర, మారిఫత్ (ఆధ్యాత్మికము), సూఫీ తత్వము,, ధార్మికశాస్త్రాల సాహిత్యం చూడవచ్చు.

ఖససుల్ అంబియా, తఫ్ హీముల్ ఖురాన్, తర్జుమానుల్ ఖురాన్, తఫ్సీరుల్ ఖురాన్, ఫజాయల్-ఎ-ఆమాల్, బెహిష్తీ జేవర్, బహారె షరీయత్లు ప్రముఖం.

సాహితీ

గద్య సాహిత్యంలో ఇవి ముఖ్యం. దాస్తాన్, అఫ్సానా, నావల్ (నవల), సఫర్ నామా, మజ్ మూన్, సర్ గుజిష్త్, ఇన్ షాయియ, మురాసల, ఖుద్ నవిష్త్.

పద్యం

పద్యం లేదా కవితాసాహిత్యానికి చాలా అనువైనభాషగా ఉర్దూకు పేరుగలదు.

గజల్ ఉర్దూకవితా శిరస్సుపై వజ్రకిరీటం. ఉర్దూ ద్వారా గజల్కు పేరురాలేదు గాని, గజల్ ద్వారా ఉర్దూకు ఖ్యాతి వచ్చింది అంటే అతిశయోక్తిగాదు.

పద్యసాహిత్యంలో కవితలను ఈవిధంగా వర్గీకరించవచ్చు. నజమ్, గజల్, మస్ నవి, మర్సియా, దోహా, ఖసీదా, హమ్ద్, నాత్, ఖతా, రుబాయి, షెహ్ర్-ఎ-ఆషూబ్.

కవి తనకవితలలో తన కలంపేరు 'తఖల్లుస్' ఉపయోగిస్తాడు.

అరూజ్ లేదా ఛందస్సు

అరూజ్ అనగా కవితా రచనలో తీసుకోవలసిన సాంప్రదాయక విలువలు. కవితలు ఒక క్రమంగా తఖ్తీని గలిగి వుంటాయి. ఒక బహర్ (మీటర్) లో ఇమడబడి ఉంటుంది. తఖ్తీ మూలాన్ని బహర్ అని, బహర్ లో ఉండే శబ్దాలను అర్కాన్ లని అంటారు. అరూజ్ లో ముఖ్యమైన పదాలు అరూజ్, తఖ్తీ, బహర్, జమీన్, అర్కాన్.

షారిఖ్ జమాల్ నాగ్ పూరి అరూజ్ విద్వాంసుడు. ఇతని శిష్యగణం భారతదేశమంతటా, ముఖ్యంగా దక్షిణభారతదేశమంతటా గలరు.

వ్యావహారికము

ఉదాహరణలు

తెలుగు వాడుక	ఉర్దూ లిపిలో	తెలుగు లిప్యాంతరీకరణ	యధానువాదం (గమనిక)
నమస్కారము	السلام علیکم	అస్సలామ్ ఒ అలైకుమ్	"మీకు శాంతి కలుగును గాక." ( అరబ్బీ నుండి.)
(ప్రతి) నమస్కారము	و علیکم السلام	వ అలైకుమ్ అస్సలామ్	"మీకునూ శాంతి కలుగును గాక." (అరబ్బీ నుండి)
నమస్తే	(آداب (عرض ہے	ఆదాబ్ (అర్జ్ హై)	"గౌరవాన్ని ప్రకటించడం" (సెక్యులర్ విధానము)
మంచిది. వెళ్ళి రండి	خدا حافظ	ఖుదా హాఫిజ్	"అల్లాహ్ మిమ్మల్ని కాపాడు గాక"
అవును	ہاں	హాఁ	అవును (సాధారణ వ్యవహారం)
అవును	جی	జీ	అండీ (గౌరవ సూచకం)
అవునండీ	جی ہاں	జీ హాఁ	అవునండీ (మర్యాదపూర్వంగా)
లేదు	نا	నా	(సాధారణ వ్యవహారం)
లేదండి	نہیں، جی نہیں	నహీఁ, జీ నహీఁ	లేదు (సాధారణ వ్యవహారం);లేదండీ (మర్యాదపూర్వంగా)
దయచేసి, దయవుంచి	مہربانی	మెహర్బానీ (కర్‌కె)	దయ (ఉండి)
ధన్యవాదాలు	شکریہ	షుక్రియా	ధన్యవాదాలు
దయచేయండి, స్వాగతం	تشریف لائیے	తష్రీఫ్ లాయియే	"గౌరవంగా స్వాగతించడం"
దయచేసి కూర్చోండి	تشریف رکھیئے	తష్రీఫ్ రఖియే	"గౌరవంగా కూర్చోబెట్టడం"
మీతోకలసి చాలా సంతోషించాను	اپ سے مل کر خوشی ہوئی	ఆప్ సే మిల్ కర్ ఖుషీ హుఈ	"మీతోకలవడం ఆనందదాయకం"
మీరు ఇంగ్లీషు మాట్లాడగలరా?	کیا اپ انگریزی بولتے ہیں؟	క్యా ఆప్ అంగ్రేజీ బోల్ తే హైఁ?	"మీకు ఇంగ్లీషు వచ్చా?"
నేను ఉర్దూ మాట్లాడలేను.	میں اردو نہیں بولتا/بولتی	మైఁ ఉర్దూ నహీఁ బోల్ తా/బోల్ తీ	బోల్ తా (పుంలింగము), బోల్ తీ (స్త్రీలింగము)
నా పేరు ...	میرا نام ۔۔۔ ہے	మేరా నామ్ .... హై
లక్నో ఎక్కడుంది?	لکھنئو کہاں ہے؟	లక్నో కహాఁ హై
ఉర్దూ మంచి భాష.	اردو اچھی زبان ہے	ఉర్దూ అచ్ఛీ జబాన్ హై

ఉర్దూ ఫాంట్స్

ఉర్దూ భాషా ఫాంట్ల అభివృద్ధి, భారత ప్రభుత్వం మానవ వనరుల అభివృద్ధి శాఖ, ఐ.టి. శాఖ, ఎన్. సి. పి. యు. ఎల్. (నేషనల్ కౌన్సిల్ ఫర్ ప్రమోషన్ ఆఫ్ ఉర్దూ లాంగ్వేజ్) సంయుక్తంగా అభివృద్ధి పరచారు. దీని వలన ఇతర దేశాల (పాకిస్తాన్) పై ఆధారపడే దురవస్థ నుండి బయట పడ్డారు.^[2]

ఇవి కూడా చూడండి

ఉర్దూ జాతీయాలు

ఉర్దూ-తెలుగు నిఘంటువు

1938-మొదటి ఉర్దూ – తెలుగు నిఘంటువు 1938లో వరంగల్ ఉస్మానియా కాలేజిలో అరబిక్ మాజీ ప్రొఫెసర్ ఐ.కొండలరావు సంకలనపరచి ప్రచురించాడు. ఇది అలీఫ్ నుండి లామ్ వరకు అహ్మదియా ప్రెస్ కర్నూలులోను, మీమ్ నుండి యే వరకు వరంగల్ కుమార్ ప్రెస్ లోను ముద్రణ చేయబడింది. మొత్తం 857 పేజీల పుస్తకం.
2009 – ఎ. బి. కె. ప్రసాద్ అధ్యక్షతన ఆంధ్రప్రదేశ్ అధికార భాషా సంఘం 862 పేజీలతో ఈ నిఘంటువును పునర్ముద్రించింది.