Maatskappy

'n Maatskappy of kompanjie is, anders as 'n eenmansaak en vennootskap, 'n regspersoon onafhanklik van sy eienaars, wat sy aandeelhouers genoem word. Hy kan dus op sy eie onafhanklik van sy aandeelhouers optree, deur byvoorbeeld kontrakte te sluit en verpligtinge aan te gaan. Op hierdie wyse verkry maatskappye 'n handelingsbevoegdheid wat nie aan 'n persoon of persone gekoppel is nie. Maatskappye het ook nie 'n bepaalde leeftyd nie, maar kan onbeperk voortbestaan. Daar bestaan twee hooftipes maatskappye, naamlik publieke- en private maatskappye.

Die maatskappy soos ons dit vandag in die Westerse beskawing ken, is onontbeerlik vir die funksionering van die ekonomiese stelsel. Dit is dan ook die algemeenste ondernemingsvorm. Maatskappye wissel van baie klein, met miskien 'n enkele woonhuis as bate, tot die multinasionale firmas wat oor die hele wêreld bedrywig is, met bates van biljoene rande, en wat winste verdien wat die nasionale inkome van baie lande in die wêreld oortref.

Regulering

In Suid-Afrika verkry maatskappye regspersoonlikhede volgens die bepalinge van die Maatskappyewet, wat die bestaan en beheer van maatskappye in die land beheer. Dié wet bevat verskeie bepalinge wat belangrik is as maatskappye ter sprake kom.

Volgens die Maatskappyewet moet elke maatskappy twee dokumente, naamlik die Akte van oprigting en die Statute, as sogenaamde stigtingsdokumente hê voordat die maatskappy kan begin bestaan. Die dokumente moet by die Registrateur van Maatskappye geregistreer word voordat die maatskappy regspersoonlikheid kry en kan begin sake doen. Die Registrateur van Maatskappye is die amptenaar van die staat wat verantwoordelik is vir die beheer en kontrole van maatskappye.

Akte van oprigting

Die akte van oprigting van 'n maatskappy reël veral die maatskappy se verhoudinge na buite, dit wil sê met die lede van die algemene publiek, en moet besonderhede van die volgende bevat:

• Naam van maatskappy: Die naam van 'n nuwe maatskappy, en enige naamsverandering van 'n bestaande maatskappy, moet deur die Registrateur van Maatskappye goedgekeur word. Hy verseker dat daar nie twee maatskappye met dieselfde naam bestaan nie. As die aanspreeklikheid van die aandeelhouers van die maatskappy beperk is tot die aandelekapitaal wat hulle bereid was om in die maatskappy op te neem, moet die woord Beperk, of afgekort tot Bpk., deel van die maatskappy se naam vorm.
• Doel van die maatskappy: Die doel of oogmerk met die oprigting van die maatskappy moet vermeld word. 'n Maatskappy kan natuurlik meer as een oogmerk hê en in die praktyk word dit gewoonlik taamlik wyd gestel.
• Aanspreeklikheid van die aandeelhouers: Daar moet vermeld word of die aanspreeklikheid van die aandeelhouers van die maatskappy beperk is of nie.
• Aandelekapitaal: Die bedrag van die aandelekapitaal, die verdeling daarvan in verskillende soorte aandele, en die getal aandele van elke soort, met die nominale waarde van elke soort aandeel, moet vermeld word.

Statute

Die statute van 'n maatskappy omskryf die interne reëlings van die maatskappy. Die Maatskappyewet bepaal dat, as 'n maatskappy nie sy eie statute het nie, die statute soos vervat in die wet outomaties as statute vir die maatskappy sal geld. Die statute van 'n maatskappy sal gewoonlik onder andere die volgende bepaal: prosedure by uitreiking en oordrag van aandele; hou van lederegister; prosedure by hou van vergaderings; stem by vergaderings; hou van notules; verkiesing en bedanking van direkteure; verkiesing van besturende direkteur; verklaring en betaling van dividende; hou van rekeningkundige gegewens; en die opstel van finansiële jaarstate.

Publieke en private maatskappye

Die Maatskappyewet maak voorsiening vir die verdeling van maatskappye in publieke- (openbare) en private maatskappye. Openbare maatskappye kry die afkorting "Bpk." na die naam en private maatskappye "(Edms.) Bpk."

'n Maatskappy wat voldoen aan die wet se vereistes vir 'n private maatskappy, moet die woord "Eiendoms", of afgekort tot "Edms.", in sy naam invoeg. Die vereistes wat gestel word vir 'n private maatskappy is die volgende:

• Die reg om sy aandele oor te dra moet beperk wees. Dit beteken dat die maatskappy die reg moet hê om die oordrag van sy aandele van een aandeelhouer na 'n ander te weier. Die maatskappy kan dus sy aandeelhouers keur.
• Die ledetal of getal aandeelhouers (met uitsondering van persone wat in diens van die maatskappy was of is) moet 50 of minder wees.
• Die maatskappy moet nie die reg hê om lede van die publiek uit te nooi om aandele of skuldbriewe in die maatskappy op te neem nie.

'n Maatskappy moet aan ál drie hierdie vereistes voldoen om as privaat geklassifiseer te word. Daar is sekere voorregte verbonde aan klassifikasie as private maatskappy. Die maatskappy kry onder andere langer tyd om sy winste af te kondig en hoef nie finansiële jaarstate by die Registrateur van Maatskappye in te dien nie, soos wat wél die geval by 'n publieke maatskappy is.

Aandelekapitaal

Die kapitaal van 'n maatskappy word deur sy aandeelhouers bygedra. Vir elke sekere voorafbepaalde bedrag wat 'n aandeelhouer bereid is om as aandelekapitaal tot die maatskappy by te dra, verkry hy 'n sogenoemde aandeel in die maatskappy. As bewys van sy eiendomsreg op die aandele wat hy besit, word 'n aandelesertifikaat aan hom uitgereik en word hy in die lederegister van die maatskappy as aandeelhouer geregistreer. Die aandele gehou deur 'n aandeelhouer is gewoonlik verhandelbaar, dit wil sê dit mag deur die eienaar daarvan aan 'n ander persoon verkoop word. Die getal aandeelhouers van 'n maatskappy mag wissel van 'n enkele persoon tot, soos in die geval van groot internasionale firmas, miljoene persone. Die getal aandele gehou deur 'n aandeelhouer in die maatskappy kan natuurlik ook wissel van 'n enkele tot miljoene.

Daar is veral twee soorte aandele wat 'n maatskappy kan uitreik. Hulle is:

• Gewone aandele: Dit is die algemene soort aandeel. Die mate waarin die aandeel in die winste van die onderneming kan deel, is nie beperk nie. By likwidasie sal die aandeel eers ná alle skulde en voorkeuraandele terugbetaal is, vir uitbetaling in aanmerking kom.
• Voorkeuraandele: Voorkeuraandele, of preferente aandele, deel gewoonlik in die winste van die maatskappy net tot 'n sekere bedrag. Voorkeuraandele se dividendkoers word dan ook neergelê wanneer hulle uitgereik word. Hierdie dividend moet eers betaal word voor 'n dividend op gewone aandele betaal mag word. By likwidasie word die kapitaal van voorkeuraandeelhouers gewoonlik terugbetaal nadat skulde gedelg is, maar vóór die gewone aandeelhouers se kapitaal.

As voorkeuraandele kumulatief is, moet agterstallige dividende eers betaal word voordat 'n besondere jaar se dividend aan die voorkeuraandeelhouers en natuurlik ook aan die gewone aandeelhouers betaal mag word.

'n Aandeel het gewoonlik 'n bepaalde nominale waarde. So kan daar gewone aandele van R1 of 9%-voorkeuraandele van R2 wees. Die nominale waarde gee 'n aanduiding van die aandelekapitaal wat by die uitreiking van die aandele gevorder is. As aandele teen meer as nominale waarde uitgereik word, word die verskil as aandelepremie beskou. Aandele wat geen nominale waarde het nie, word aandele sonder pariwaarde genoem.

Genoteerde aandele

Aandele in 'n maatskappy is vrylik verhandelbaar, behalwe in die geval van 'n private maatskappy, waarvan die oordraagbaarheid van die aandele beperk is. Om dit vir 'n moontlike koper en verkoper van 'n bepaalde aandeel makliker te maak om by mekaar uit te kom, het daar in die meeste finansiële sentrums van die wêreld effektebeurse ontstaan. 'n Aandeel wat op 'n effektebeurs verhandel word, word op die beurs genoteer.

Die eerste effektebeurs in Suid-Afrika was op Barberton; later het daar beurse in Kaapstad, Kimberley, Durban en Pietermaritzburg ontstaan. Hulle het egter gesluit en tans is die Johannesburgse Effektebeurs die enigste in die land. Die aandele van die meeste groot publieke maatskappye in Suid-Afrika word op die Johannesburgse Effektebeurs genoteer. Die prys van 'n aandeel op die beurs word bepaal deur die vraag na en aanbod van die bepaalde aandeel. Die dividend wat die aandeel verdien, die winsgewendheid van die maatskappy, die beeld van veiligheid deur die maatskappy geskep, en die algemene ekonomiese klimaat van die tyd is ook faktore wat 'n rol speel by die bepaling van die prys van die aandeel. Dit hoef dus glad nie ooreen te stem met die nominale waarde of uitgifteprys van die aandeel nie. Die prys waarteen 'n bepaalde aandeel verhandel is, en die prys wat kopers bereid is om te betaal, of verkopers bereid is om vir die aandeel te aanvaar, word daagliks deur die effektebeurs beskikbaar gestel en in die meeste koerante gepubliseer. In die eenvoudigste vorm is dit in drie kolomme, byvoorbeeld: Veka 25 28 27. Die syfers dui aan, in sent per aandeel, onderskeidelik wat kopers aangebied het, wat verkopers wou hê, en waarvoor die aandeel uiteindelik verhandel is. 'n Aandeelhouer of belegger kan dus daagliks vasstel wat sy aandeel se markwaarde is.

Koerante wat effektebeursverslae publiseer, het gewoonlik ook indekse vir elke afdeling op die beurs, en vir die beurs in sy geheel 'n algemene indeks. Die indeks vir 'n afdeling is die gemiddelde prys van 'n uitgesoekte aantal goeie aandele in die betrokke afdeling op 'n bepaalde dag. Die gemiddelde vir al die afdelings saam gee die algemene indeks. Die indekse gee 'n aanduiding of daar 'n opwaartse of 'n afwaartse neiging is in die pryse van aandele in enige afdeling en van die beurs in sy geheel, as 'n mens hulle met indekse vir vorige dae vergelyk. 'n Algemene indeks waarvan 'n mens meermale hoor, is die Reuter-gemiddelde van die Johannesburgse Effektebeurs.

Die Johannesburgse Effektebeurs

Die Johannesburgse Effektebeurs word deur 'n voorsitter, 'n ondervoorsitter, en dertien ander bestuurslede beheer. Alleen lede kan daar aandele koop en verkoop – vir hulself en ook vir hul kliënte. Lidmaatskap word alleen toegestaan nadat die bestuur hom vergewis het van die finansiële vermoë van die applikant, wat 'n hoë toetreegeld moet betaal en voldoende sekuriteit moet lewer. As 'n lid nie die reëls nakom nie, kan hy sy lidmaatskap verbeur. Hy het ook die reg om sy lidmaatskap te verkoop, onderworpe aan die goedkeuring van die raad. Groot bedrae word vir só 'n lidmaatskap betaal.

Die bestuur moet toestem tot die notering van 'n maatskappy se aandele op die beurs voodat hulle daar gekoop en verkoop mag word. So 'n beursnotering word net toegestaan nadat aan strenge voorskrifte voldoen is, en dit kan opgesê word as daar nie meer aan die vereistes voldoen word nie.

Aanbiedinge van kopers en verkopers op die beurs word mondeling gedoen, en transaksies word mondeling gesluit. Hierdie mondelinge ooreenkomste word nooit verbreek nie, wat ook al daarna met die pryse van die verhandelde aandele en effekte gebeur.

Aandele word met twee moontlike oogmerke gekoop: daar is beleggers wat hul kapitaal op hierdie manier belê om inkomste te kry uit die dividende wat maatskappye betaal, en daar is die spekulante wat probeer wins maak uit die verskil tussen die pryse waarteen hulle koop en verkoop. Die spekulante word ook in twee klasse verdeel: diegene wat koop met die hoop om later teen 'n hoër prys te verkoop – wat met ander woorde spekuleer op 'n styging in die pryse van aandele – word stygkopers of stygspekulante (in Engels bulls) genoem; diegene wat spekuleer op 'n daling in pryse – wat aandele verkoop wat hulle nog nie het nie, vir aflewering op 'n later stadium met die hoop om hulle dan teen 'n laer prys te kan koop – word daalkopers of daalspekulante (in Engels bears) genoem.

Daar is voordele vir 'n maatskappy om sy aandele op 'n effektebeurs te noteer. Die belangrikste is seker dat die verhandelbaarheid van sy aandele verhoog word. Die maatskappy sal nou makliker die algemene publiek kan oorhaal om geld in die maatskappy te belê deur aandele op te neem, want die voornemende aandeelhouers is verseker dat sy aandele maklik sal kan verkoop as dit vir hom nodig sou wees.

Etimologie

Die woord maatskappy is 'n vorm van toutologiese uitdrukking, aangesien die morfeme skap en y presies dieselfde beteken. Dit is wel nie n toutologies proposisie nie omdat die intensie nie is om te bedrieg nie. Vergelyk die Nederlandse woord maatschap.